SAMENVATTING
Gedragsoplossingen voor de
moeilijke groep
Kees Overveld
, Gedragsoplossingen voor de moeilijke groep
Hoe begeleid je uitdagende klassen in het primair onderwijs?
Auteur: Kees van Overveld
1. Wat is een moeilijke groep?
Gezien gedragsproblemen in hoge mate subjectief worden bepaald is er geen duidelijke definitie van een
moeilijke groep te formuleren. Gedragsproblemen in een klas worden gekenmerkt door vier aspecten:
1. Situatief
Gedrag is afhankelijk van de situatie en de personen die zich in die situatie bevinden
2. Relationeel
Gedrag is een gevolg van de interactie tussen leerlingen en leerkracht
3. Relatief
Wat moeilijk of slecht gedrag is, is voor elke leerkracht verschillend
4. Fluctuerend
Veel gedragsproblemen zijn van tijdelijke aard
Engelse leerkrachten hebben in een onderzoek uit 2014 de volgende top 5 ordeverstorend gedrag genoemd:
1. Kletsen
2. Andere leerlingen storen
3. Door de klas roepen
4. Niet bezig zijn met schoolwerk
5. Friemelen
Omdat iedere leerkracht negatief gedrag op een eigen wijze ervaart zal deze lijst voor iedere leerkracht en
groep anders zijn. Los van elkaar gezien zijn deze gedragingen niet zo erg. Maar wat er in een moeilijke groep
gebeurt is dat het aantal negatieve gedragingen langzaam in frequentie toeneemt en steeds meer leerlingen
nemen deel aan het gedrag. Negatief gedrag in een groep heeft een cumulatief effect. Frequentie, duur en
intensiteit neemt in een korte tijd enorm toe als het niet op tijd gestopt wordt.
Fasen van groepsvorming
Ieder jaar doorloopt de groep een aantal fasen, die elk een specifiek doel hebben:
1. Forming: kennismaken met elkaar en de school- en klassenomgeving
2. Norming: de school- en klassenregels eigen maken
3. Storming: leren omgaan met verschillen in de groep
Deze eerste drie fasen duren gemiddeld een week of 10. Na de herfstvakantie is dus een mooi ijkpunt om
het groepsproces te evalueren.
4. Performing: je talenten ontplooien
5. Adjourning: afscheid nemen van elkaar, de groep en evt. de school
De eerste 3 fasen van de groepsvorming zijn voorwaardelijk voor een pedagogisch klimaat waarin leerlingen
zich veilig voelen en kunnen presteren (fase 4). De meeste moeilijke groepen blijven echter steken in fase 2
of 3.
Veel leerkrachten in een moeilijke groep hebben of ontwikkelen een reactieve pedagogische stijl. Ze hebben
de greep op hun groep verloren en proberen de controle terug te krijgen. Deze controle wordt afgedwongen
door te dreigen, hardop te corrigeren, steeds strenger te straffen, ‘er bovenop zitten’ en een steeds vaker
terugkerende machtsstrijd.
2. de groep en de groepsleden
In een groep bestaat altijd een zekere hiërarchie, waarin voor leerlingen vijf rollen zijn te onderscheiden:
rol Gedrag in gewone groep Gedrag in moeilijke groep
gemiddelde groep Vallen niet erg op, gaan over het Storen zich aan probleemgedrag van
(merendeel van de groep) algemeen graag naar school en laten anderen, maar grijpen niet in of gaan
weinig ordeverstorend gedrag zien meedoen. Geven hiermee impliciet de
boodschap dat het gedrag geaccepteerd
, wordt.
populaire leerlingen Zijn vaak sociaalvaardig, halen goede Proberen door pestgedrag status te
resultaten en hebben leiderskwaliteiten behouden of te verhogen.
Willen status behouden door de strijd
aan te gaan met andere leiders in de
groep, dus ook de leerkracht.
controversiële leerlingen Vallen op omdat ze een standpunt Proberen status te verhogen door pest-
innemen of gedrag laten zien dat afwijkt en opstandig gedrag. Dit kan tot uiting
van de groepsnorm. Ze worden niet komen door verbale en fysieke agressie
afgewezen door de groep en krijgen de richting medeleerlingen.
ruimte om afwijkend te zijn
stille leerlingen Vaak wat introvert, kiezen er op Keren nog meer in zichzelf
momenten voor om geen contact te
hebben met anderen
Afgewezen leerlingen Weinig status in de groep en worden als Gaan zich vaak negatiever gedragen als
irritant of onaardig gezien. Voelen zich de sfeer verslechterd, oftewel ze gaan
vaak verdrietig, gefrustreerd en gekwetst. zich gedragen zoals ze door de groep
behandeld worden.
Rollen van kinderen liggen niet vast, waardoor het aan te bevelen is om regelmatig de klas te
‘temperaturen’. Dit kan middels een sociogram, zoals van www.sometics.com/nl/sociogram, of
stoeltjesdans.nl (gratis).
De leerkracht in de moeilijke groep
De leerkracht maakt een belangrijk deel uit van de groep en is elk jaar opnieuw een nieuwe variabele in het
groepsproces.
Bij een moeilijke groep is de leerkracht vaak handelingsverlegen ten aanzien van het probleemgedrag. De
leerkracht gaat er meestal van uit dat het probleemgedrag de oorzaak is van deze handelingsverlegenheid,
maar vaak blijkt dat een negatieve leraar-leerlingrelatie verantwoordelijk is voor het onvermogen om met
het gedrag om te gaan. Problemen met leerlingen zijn dus eigenlijk interactieproblemen, die ervoor zorgt dat
zowel de leerkracht als de leerling(en) de conflictueuze situatie in stand houden. Deze interactieproblemen
kunnen worden verminderd als leerkrachten leren om hun eigen denken kritisch te bevragen.
In deel 2 van dit boek probeert de auteur deze leerkrachten een spiegel voor te houden. Door voorvallen te
bespreken hoopt hij dat de lezer de beschreven situaties en negatieve mechanismen herkent en deze kan
koppelen aan eigen ervaringen.
3. Groepsvorming
Leerkrachten behoren kennis te hebben van de normale en eventuele afwijkende ontwikkeling van een
groep. Groepsvorming start op de eerste dag na de zomervakantie en kent normaliter 5 fasen;
1. Forming: de kennismaking/het weerzien
Start op de eerste schooldag
Duurt 1 tot 7 dagen
Deze fase is opnieuw actueel als er een leerling gedurende het jaar bij de groep komt
Het doel van deze fase is het (hernieuwd) kennismaken met elkaar, met het lokaal en/of de
school.
2. Norming: grenzen stellen
Start ook op de eerste schooldag
Duurt zeker tot en met de tweede schoolweek
Na een vakantie moet deze fase weer even herhaald worden
Het doel van deze fase is het vaststellen welk gedrag binnen welke grens gewenst is en
gedragsverwachtingen te expliciteren.
3. Storming: op respectvolle wijze omgaan met elkaar
Start ongeveer de derde schoolweek
Duurt meestal tot aan de herfstvakantie, maar loopt vaak hierna nog enkele weken door
Het doel van deze fase is het leren reageren op het ongewenste gedrag van anderen en
winst en verlies.
Gedragsoplossingen voor de
moeilijke groep
Kees Overveld
, Gedragsoplossingen voor de moeilijke groep
Hoe begeleid je uitdagende klassen in het primair onderwijs?
Auteur: Kees van Overveld
1. Wat is een moeilijke groep?
Gezien gedragsproblemen in hoge mate subjectief worden bepaald is er geen duidelijke definitie van een
moeilijke groep te formuleren. Gedragsproblemen in een klas worden gekenmerkt door vier aspecten:
1. Situatief
Gedrag is afhankelijk van de situatie en de personen die zich in die situatie bevinden
2. Relationeel
Gedrag is een gevolg van de interactie tussen leerlingen en leerkracht
3. Relatief
Wat moeilijk of slecht gedrag is, is voor elke leerkracht verschillend
4. Fluctuerend
Veel gedragsproblemen zijn van tijdelijke aard
Engelse leerkrachten hebben in een onderzoek uit 2014 de volgende top 5 ordeverstorend gedrag genoemd:
1. Kletsen
2. Andere leerlingen storen
3. Door de klas roepen
4. Niet bezig zijn met schoolwerk
5. Friemelen
Omdat iedere leerkracht negatief gedrag op een eigen wijze ervaart zal deze lijst voor iedere leerkracht en
groep anders zijn. Los van elkaar gezien zijn deze gedragingen niet zo erg. Maar wat er in een moeilijke groep
gebeurt is dat het aantal negatieve gedragingen langzaam in frequentie toeneemt en steeds meer leerlingen
nemen deel aan het gedrag. Negatief gedrag in een groep heeft een cumulatief effect. Frequentie, duur en
intensiteit neemt in een korte tijd enorm toe als het niet op tijd gestopt wordt.
Fasen van groepsvorming
Ieder jaar doorloopt de groep een aantal fasen, die elk een specifiek doel hebben:
1. Forming: kennismaken met elkaar en de school- en klassenomgeving
2. Norming: de school- en klassenregels eigen maken
3. Storming: leren omgaan met verschillen in de groep
Deze eerste drie fasen duren gemiddeld een week of 10. Na de herfstvakantie is dus een mooi ijkpunt om
het groepsproces te evalueren.
4. Performing: je talenten ontplooien
5. Adjourning: afscheid nemen van elkaar, de groep en evt. de school
De eerste 3 fasen van de groepsvorming zijn voorwaardelijk voor een pedagogisch klimaat waarin leerlingen
zich veilig voelen en kunnen presteren (fase 4). De meeste moeilijke groepen blijven echter steken in fase 2
of 3.
Veel leerkrachten in een moeilijke groep hebben of ontwikkelen een reactieve pedagogische stijl. Ze hebben
de greep op hun groep verloren en proberen de controle terug te krijgen. Deze controle wordt afgedwongen
door te dreigen, hardop te corrigeren, steeds strenger te straffen, ‘er bovenop zitten’ en een steeds vaker
terugkerende machtsstrijd.
2. de groep en de groepsleden
In een groep bestaat altijd een zekere hiërarchie, waarin voor leerlingen vijf rollen zijn te onderscheiden:
rol Gedrag in gewone groep Gedrag in moeilijke groep
gemiddelde groep Vallen niet erg op, gaan over het Storen zich aan probleemgedrag van
(merendeel van de groep) algemeen graag naar school en laten anderen, maar grijpen niet in of gaan
weinig ordeverstorend gedrag zien meedoen. Geven hiermee impliciet de
boodschap dat het gedrag geaccepteerd
, wordt.
populaire leerlingen Zijn vaak sociaalvaardig, halen goede Proberen door pestgedrag status te
resultaten en hebben leiderskwaliteiten behouden of te verhogen.
Willen status behouden door de strijd
aan te gaan met andere leiders in de
groep, dus ook de leerkracht.
controversiële leerlingen Vallen op omdat ze een standpunt Proberen status te verhogen door pest-
innemen of gedrag laten zien dat afwijkt en opstandig gedrag. Dit kan tot uiting
van de groepsnorm. Ze worden niet komen door verbale en fysieke agressie
afgewezen door de groep en krijgen de richting medeleerlingen.
ruimte om afwijkend te zijn
stille leerlingen Vaak wat introvert, kiezen er op Keren nog meer in zichzelf
momenten voor om geen contact te
hebben met anderen
Afgewezen leerlingen Weinig status in de groep en worden als Gaan zich vaak negatiever gedragen als
irritant of onaardig gezien. Voelen zich de sfeer verslechterd, oftewel ze gaan
vaak verdrietig, gefrustreerd en gekwetst. zich gedragen zoals ze door de groep
behandeld worden.
Rollen van kinderen liggen niet vast, waardoor het aan te bevelen is om regelmatig de klas te
‘temperaturen’. Dit kan middels een sociogram, zoals van www.sometics.com/nl/sociogram, of
stoeltjesdans.nl (gratis).
De leerkracht in de moeilijke groep
De leerkracht maakt een belangrijk deel uit van de groep en is elk jaar opnieuw een nieuwe variabele in het
groepsproces.
Bij een moeilijke groep is de leerkracht vaak handelingsverlegen ten aanzien van het probleemgedrag. De
leerkracht gaat er meestal van uit dat het probleemgedrag de oorzaak is van deze handelingsverlegenheid,
maar vaak blijkt dat een negatieve leraar-leerlingrelatie verantwoordelijk is voor het onvermogen om met
het gedrag om te gaan. Problemen met leerlingen zijn dus eigenlijk interactieproblemen, die ervoor zorgt dat
zowel de leerkracht als de leerling(en) de conflictueuze situatie in stand houden. Deze interactieproblemen
kunnen worden verminderd als leerkrachten leren om hun eigen denken kritisch te bevragen.
In deel 2 van dit boek probeert de auteur deze leerkrachten een spiegel voor te houden. Door voorvallen te
bespreken hoopt hij dat de lezer de beschreven situaties en negatieve mechanismen herkent en deze kan
koppelen aan eigen ervaringen.
3. Groepsvorming
Leerkrachten behoren kennis te hebben van de normale en eventuele afwijkende ontwikkeling van een
groep. Groepsvorming start op de eerste dag na de zomervakantie en kent normaliter 5 fasen;
1. Forming: de kennismaking/het weerzien
Start op de eerste schooldag
Duurt 1 tot 7 dagen
Deze fase is opnieuw actueel als er een leerling gedurende het jaar bij de groep komt
Het doel van deze fase is het (hernieuwd) kennismaken met elkaar, met het lokaal en/of de
school.
2. Norming: grenzen stellen
Start ook op de eerste schooldag
Duurt zeker tot en met de tweede schoolweek
Na een vakantie moet deze fase weer even herhaald worden
Het doel van deze fase is het vaststellen welk gedrag binnen welke grens gewenst is en
gedragsverwachtingen te expliciteren.
3. Storming: op respectvolle wijze omgaan met elkaar
Start ongeveer de derde schoolweek
Duurt meestal tot aan de herfstvakantie, maar loopt vaak hierna nog enkele weken door
Het doel van deze fase is het leren reageren op het ongewenste gedrag van anderen en
winst en verlies.
