Systeem aarde AK Samenvatting H1 + H2
Samenvatting Aardrijkskunde: Systeem aarde
Hoofdstuk 1 De actieve aarde
De hoofdvraag in dit hoofdstuk is:
Hoe kunnen de endogene processen die samenhangen met de platentektoniek, worden verklaard?
1.1 Het ontstaan en de opbouw van de aarde
Deelvragen
1 Hoe kunnen wij het verre verleden van de aarde bestuderen en begrijpen?
2 Hoe is de aarde ontstaan en opgebouwd?
Het verleden van de aarde
► De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar oud. Om de ontwikkelingen en
de processen (die soms miljoenen jaren duren) die geleid hebben tot
de huidige landschappen te achterhalen, wordt een speciaal principe
gebruikt.
● Het actualiteitsbeginsel gaat ervan uit dat processen die we nu op
aarde zien, vroeger onder gelijke omstandigheden ook zo hebben
gewerkt. Het heden vormt de sleutel tot het verleden. Zo kunnen
geologen de ontstaanswijze van landschappen verklaren.
De kraamkamer van de aarde
► De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan uit samentrekking van gas en stof. In de nevel rondom
de zon ontstonden acht planeten, waaronder onze aarde.
● De zon vormt met miljarden andere sterren het Melkwegstelsel. In het heelal bevinden zich talloze
sterrenstelsels.
Schillen
► De aarde is gelaagd, bestaat uit schillen en heeft vloeibaar water aan de oppervlakte. Bij de
gelaagdheid kun je kijken naar de chemische én fysische eigenschappen.
● Chemische samenstelling: door inslag van een grote meteoriet, miljarden jaren geleden, smolt de
aarde en ontstond door afkoeling een gelaagdheid van schillen met verschillende chemische
samenstelling:
■ Binnenste laag (aardkern): 5.000-6.000 °C, ijzer.
■ Aardmantel: 2.800-1.800 °C, magnesium en ijzer.
■ Buitenste dunne laag:
- aardkorst/continentale korst: 30-70 km dik, licht gesteente, graniet.
- oceanische korst: 1-7 km dik: zwaar gesteente: basalt.
● Fysische eigenschap van lagen: hardheid van lagen.
- De buitenste laag (lithosfeer:
aardkorst en bovenlaag aardmantel)
is hard.
- Daaronder: asthenosfeer: zachtere
laag: plastisch gesteente.
- Daaronder: binnenmantel: vast
gesteente.
- Daaronder: buitenkern: vloeibaar.
- Binnenste laag: binnenkern: hard
gesteente.
1
De Geo bovenbouw 5e editie vwo
© Faye F
, Systeem aarde AK Samenvatting H1 + H2
Inwendige warmte
► De aarde krijgt warmte uit inwendige en uitwendige bronnen.
● Inwendige bronnen: bij het ontstaan uit hete nevelgassen kreeg de aarde warmte mee. Ook door
vroegere inslagen van meteorieten. Ten slotte wordt door radioactiviteit van gesteente nog steeds
warmte afgegeven. Daarom is de aarde nog geen koude planeet.
● Uitwendige warmte: zon. Grote invloed op uitwendige processen als exogene krachten.
1.2 Het verhaal van de gesteenten
Deelvragen
3 Welke soorten gesteenten komen voor op aarde?
4 Wat zegt een gesteente over de geologische geschiedenis van een gebied?
Bouwstenen
► De lithosfeer is opgebouwd uit verschillende soorten gesteenten.
● Een gesteente bestaat uit verschillende mineralen en/of organische stoffen. Een mineraal is een
verbinding die in de natuur voorkomt met bepaalde chemische/fysische eigenschappen (bijvoorbeeld
kristalvorm of hardheid).
Soorten gesteenten
► Er zijn drie hoofdgroepen: stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten.
● Stollingsgesteenten: door afkoeling en stolling van magma.
Twee subgroepen:
- Dieptegesteente: langzame stolling in mantel: daardoor grote kristallen: graniet.
- Uitvloeiingsgesteente: snelle stolling van lava aan aardoppervlak: zeer kleine kristallen (niet
te zien): basalt.
● Sedimentgesteenten: afzettingen van zand of klei worden samengeperst.
- Klastische sedimentgesteenten: door druk van bovenliggende lagen worden zand en klei
verhard tot zandsteen/kleisteen.
- Chemische en organische sedimentgesteenten: door neerslaan van mineralen, druk en
verharding (zout in zee wordt steenzout) of ophoping van organisch materiaal (kalk in zee
wordt kalksteen).
● Metamorfe gesteenten: door grote druk en hoge temperaturen verandert de samenstelling van
het oorspronkelijke gesteente in een ander gesteente. Dit kan gebeuren door gebergtevorming of
druk van tientallen kilometers dikke lagen. Zandsteen wordt kwartsiet; kleisteen/schalie wordt
leisteen, kalksteen wordt marmer.
Wat een steen kan vertellen
► De gesteentekringloop laat zien dat het ene hoofdtype van
gesteente kan overgaan in een ander hoofdtype van gesteente.
Dit gebeurt diep in de mantel, dan wel dicht bij het
aardoppervlak. Deze processen kosten erg veel tijd. Zo kan
kalksteen, in zee gevormd, door gebergtevormende krachten
veranderen in marmer en vervolgens door erosie van
bovenliggende lagen hoog in de bergen teruggevonden worden.
● Je kunt ook toekomstige processen met de gesteentekringloop
beschrijven: het marmer kan door verwering en erosie
uiteenvallen tot gruis, meegenomen worden door beken en
rivieren en de deeltjes kunnen in zee worden gesedimenteerd en
verharden tot sedimentgesteente.
2
De Geo bovenbouw 5e editie vwo
© Faye F
Samenvatting Aardrijkskunde: Systeem aarde
Hoofdstuk 1 De actieve aarde
De hoofdvraag in dit hoofdstuk is:
Hoe kunnen de endogene processen die samenhangen met de platentektoniek, worden verklaard?
1.1 Het ontstaan en de opbouw van de aarde
Deelvragen
1 Hoe kunnen wij het verre verleden van de aarde bestuderen en begrijpen?
2 Hoe is de aarde ontstaan en opgebouwd?
Het verleden van de aarde
► De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar oud. Om de ontwikkelingen en
de processen (die soms miljoenen jaren duren) die geleid hebben tot
de huidige landschappen te achterhalen, wordt een speciaal principe
gebruikt.
● Het actualiteitsbeginsel gaat ervan uit dat processen die we nu op
aarde zien, vroeger onder gelijke omstandigheden ook zo hebben
gewerkt. Het heden vormt de sleutel tot het verleden. Zo kunnen
geologen de ontstaanswijze van landschappen verklaren.
De kraamkamer van de aarde
► De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan uit samentrekking van gas en stof. In de nevel rondom
de zon ontstonden acht planeten, waaronder onze aarde.
● De zon vormt met miljarden andere sterren het Melkwegstelsel. In het heelal bevinden zich talloze
sterrenstelsels.
Schillen
► De aarde is gelaagd, bestaat uit schillen en heeft vloeibaar water aan de oppervlakte. Bij de
gelaagdheid kun je kijken naar de chemische én fysische eigenschappen.
● Chemische samenstelling: door inslag van een grote meteoriet, miljarden jaren geleden, smolt de
aarde en ontstond door afkoeling een gelaagdheid van schillen met verschillende chemische
samenstelling:
■ Binnenste laag (aardkern): 5.000-6.000 °C, ijzer.
■ Aardmantel: 2.800-1.800 °C, magnesium en ijzer.
■ Buitenste dunne laag:
- aardkorst/continentale korst: 30-70 km dik, licht gesteente, graniet.
- oceanische korst: 1-7 km dik: zwaar gesteente: basalt.
● Fysische eigenschap van lagen: hardheid van lagen.
- De buitenste laag (lithosfeer:
aardkorst en bovenlaag aardmantel)
is hard.
- Daaronder: asthenosfeer: zachtere
laag: plastisch gesteente.
- Daaronder: binnenmantel: vast
gesteente.
- Daaronder: buitenkern: vloeibaar.
- Binnenste laag: binnenkern: hard
gesteente.
1
De Geo bovenbouw 5e editie vwo
© Faye F
, Systeem aarde AK Samenvatting H1 + H2
Inwendige warmte
► De aarde krijgt warmte uit inwendige en uitwendige bronnen.
● Inwendige bronnen: bij het ontstaan uit hete nevelgassen kreeg de aarde warmte mee. Ook door
vroegere inslagen van meteorieten. Ten slotte wordt door radioactiviteit van gesteente nog steeds
warmte afgegeven. Daarom is de aarde nog geen koude planeet.
● Uitwendige warmte: zon. Grote invloed op uitwendige processen als exogene krachten.
1.2 Het verhaal van de gesteenten
Deelvragen
3 Welke soorten gesteenten komen voor op aarde?
4 Wat zegt een gesteente over de geologische geschiedenis van een gebied?
Bouwstenen
► De lithosfeer is opgebouwd uit verschillende soorten gesteenten.
● Een gesteente bestaat uit verschillende mineralen en/of organische stoffen. Een mineraal is een
verbinding die in de natuur voorkomt met bepaalde chemische/fysische eigenschappen (bijvoorbeeld
kristalvorm of hardheid).
Soorten gesteenten
► Er zijn drie hoofdgroepen: stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten.
● Stollingsgesteenten: door afkoeling en stolling van magma.
Twee subgroepen:
- Dieptegesteente: langzame stolling in mantel: daardoor grote kristallen: graniet.
- Uitvloeiingsgesteente: snelle stolling van lava aan aardoppervlak: zeer kleine kristallen (niet
te zien): basalt.
● Sedimentgesteenten: afzettingen van zand of klei worden samengeperst.
- Klastische sedimentgesteenten: door druk van bovenliggende lagen worden zand en klei
verhard tot zandsteen/kleisteen.
- Chemische en organische sedimentgesteenten: door neerslaan van mineralen, druk en
verharding (zout in zee wordt steenzout) of ophoping van organisch materiaal (kalk in zee
wordt kalksteen).
● Metamorfe gesteenten: door grote druk en hoge temperaturen verandert de samenstelling van
het oorspronkelijke gesteente in een ander gesteente. Dit kan gebeuren door gebergtevorming of
druk van tientallen kilometers dikke lagen. Zandsteen wordt kwartsiet; kleisteen/schalie wordt
leisteen, kalksteen wordt marmer.
Wat een steen kan vertellen
► De gesteentekringloop laat zien dat het ene hoofdtype van
gesteente kan overgaan in een ander hoofdtype van gesteente.
Dit gebeurt diep in de mantel, dan wel dicht bij het
aardoppervlak. Deze processen kosten erg veel tijd. Zo kan
kalksteen, in zee gevormd, door gebergtevormende krachten
veranderen in marmer en vervolgens door erosie van
bovenliggende lagen hoog in de bergen teruggevonden worden.
● Je kunt ook toekomstige processen met de gesteentekringloop
beschrijven: het marmer kan door verwering en erosie
uiteenvallen tot gruis, meegenomen worden door beken en
rivieren en de deeltjes kunnen in zee worden gesedimenteerd en
verharden tot sedimentgesteente.
2
De Geo bovenbouw 5e editie vwo
© Faye F
