Eindexamen Geschiedenis 2021
Domein A: tijdvakken
Hoofdstuk 5: ontdekkers en hervormers
§1: de Europese expansie
Kenmerkend aspect:
- Het begin van de Europese overzeese expansie.
Europeanen hebben een heel beperkt wereldbeeld. De Europese expansie begint vanaf de
15e eeuw. Spanje en Portugal beginnen hier mee. Redenen:
- Opzoek naar handelsproducten (economie)
- Veroveren van een groot rijk (politiek)
- Verspreiding van het christendom (cultuur)
- Nieuwsgierigheid en avontuur (cultuur)
Om er voor te zorgen dat Spanje en Portugal onderling niet in oorlog zouden komen werd in
1494 het verdrag van Tordesillas opgesteld. Hierin werd de westelijke helft aan Spanje
toegewezen en de Oostelijke aan Portugal.
De Spaanse conquistadores koloniseren de rijken van de Azteken en de Inca’s. Gevolgen:
- Indianen stierven door Europese ziektes
- Indianen worden gekerstend
- Indianen worden gedwongen tot arbeid.
Aan de hand daarvan komen er protesten tegen de slechte behandeling van de indianen. Het
gevolg vanaf 1542 hiervan is de Trans-Atlantische slavenhandel: import slaven uit Afrika naar
Amerika en de producten die worden gebouwd gaan naar Europa. Vervolgens worden die
geruild voor slaven.
Rond 1600 komen er meer Europese koloniën en factorijen ook vanuit andere landen.
§2: renaissance en humanisme
Kenmerkend aspect:
- Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een
nieuwe wetenschappelijke belangstelling.
Noord Italiaanse steden vallen onder de Duitse keizer en de paus. In de 15 de eeuw worden ze
onafhankelijk. De rijkdom neemt toe en er is een groeiende handel. Dit zorgt ervoor dat
mensen op een andere manier gaan kijken. Het nieuwe mensbeeld voor de bovenlaag van
rijke handelaren:
- Middeleeuwen: je zult op een dag dood gaan hemel of heil. Je moet een goede
christen zijn.
- Renaissance: pluk de dag geniet van het leven.
Er kwam een nieuwe belangstelling (wedergeboorte) voor het klassieke erfgoed (Grieken en
Romeinen). Ook het humanisme kwam sterk opzetten. De mens staat centraal in plaats van
het geloof. Humanisten hadden een kritische denkhouding en waren erg nieuwsgierig. Dit
alles zorgt voor een nieuwe wetenschappelijke belangstelling proberen de wereld te
verklaren op een rationele manier.
,§3: de kerkhervorming
Kenmerkend aspect:
- De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot
gevolg had.
Er kwam een toenemende kritiek op de geestelijkheid:
- De paus streeft naar wereldlijke macht. Veel mensen vroegen zich af waarom?
- Ze hadden een luxe leven, rijkdom en corruptie en dat moest aangepakt worden.
- Slechte opleiding van de parochiepriesters.
Mensen die kritiek hadden op de katholieke leer (ketters) werden vervolgd door de
inquisitie. Vanaf 15e eeuw kon de kritiek op de geestelijkheid snel verspreid worden via de
boekdrukkunst. Het gevolg was het begin van de kerkhervorming/reformatie.
De humanisten Luther en Calvijn hadden kritiek op de katholieke kerk:
- De kerk is niet bezig met het geloof, maar met bijgeloof, rijkdom en macht.
- Bijbel is de basis van het geloof en dus is de geestelijkheid niet nodig.
De kerk moest dus hervormd worden.
Katholiek Protestant
De paus is de leider van de kerk Er is geen aparte leider
Alle taken moeten worden vervuld door Alle taken worden door gewone mensen
geestelijken vervuld
Geestelijke mogen niet trouwen Predikanten mogen trouwen
Verschillen Luther en Calvijn:
Luther Calvijn
Verenig van relikwieën en heiligen is Nog een stap verder: ook kaarsen zijn
bijgeloof bijgeloof
Alleen door oprecht te geloven komt men in Predestinatie: God heeft al bepaald waar je
de hemel naar toe gaat.
Vorst bepaald geloof in zijn gebied Mensen mogen zelf hun geloof bepalen en
ander in opstand komen
De gevolgen van de reformatie:
- De godsdienstoorlogen in het Duitse rijk. Zij kozen de kant van Luther en dat vonden
de keizers en paus maar niks.
1517: Luther komt met zijn 95 stellingen tegen de misstanden in de Kerk.
1521: Rijksdag van Worms: Karel V eist dat Luther zijn kritiek terugneemt Luther weigert
Karel V verklaart Luther vogelvrij.
1555: Vrede van Augsburg: vorsten mogen zelf bepalen of hun gebied katholiek of
protestants is.
- Contrareformatie door de katholieke kerk. Zij gaan het protestantisme bestrijden en
de misstanden in de katholieke kerk verbeteren.
1598: Edict van Nantes: elke Fransman krijgt recht op gewetensvrijheid.
,§4: de Nederlandse opstand (1568 – 1648)
Kenmerkend aspect:
- Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse
staat.
Vanaf 1515 behoren de Nederlanden tot het Spaans-Habsburgse rijk. Karel V was de baas.
Hij was katholiek. Hij heeft dit overgedragen aan Filips II in 1555.
De Nederlanden waren 17 gewesten met eigen regels en wetten. Aan het hoofd stond een
stadhouder. Ook de adel en steden hebben privileges. In Nederland was er een toenemende
invloed van het Calvinisme. Karel V wil ook dat zijn onderdanen katholiek blijven, daarom
vaardig hij het bloedplakkaat uit waarin hij duidelijk maakt dat het protestantisme niet de
bedoeling is.
Oorzaken voor het conflict is dat Karel V het bestuur gaat centraliseren vanuit Spanje en het
protestantse geloof bestrijden met de inquisitie. Dit zorgt voor een hoop onrust, leidt tot
beeldenstorm in 1566. Ook komt er een smeekschrift der Edelen waarin ze vragen om de
vervolgingen te stoppen.
Philips II besluit de Hertog van Alva te sturen. Hij richt de Raad van Beroerten op tegen de
beeldenstorm. Om dat te kunnen financieren stelt hij belasting in: de Tiende penning.
De protestanten waren hier niet blij mee. Willem van Oranje (hoogste edelman) vlucht, maar
hij maakt plannen om Alva uit Nederland te krijgen.
De Nederlandse opstand begint bij de slag bij Heiligerlee 1568. In 1572 nemen de Geuzen
Den Briel in. Dat zorgt ervoor dat de Spaanse flink moeten vechten. In 1576 trekken de
Spanjaarden naar de rijken Vlaamse handelssteden. Die plunderen ze (Spaanse Furie). De
bevolking keerde zich tegen de Spanjaarden. In 1576 tijdens de Pacificatie van Gent worden
alle 17 gewesten een, zodat ze samen kunnen vechten tegen de Spanjaarden ook komt er
godsdienstvrede. Omdat de zuidelijke gewesten wel katholiek waren zijn ze der uiteindelijk
uitgestapt: 1579: Unie van Atrecht. Zij sluiten zich aan bij de Spanjaarden. Als gevolg zeggen
de andere gewesten nog wel samen te blijven: Unie van Utrecht. Filips II wordt afgezet in
1581 in de Acte van Verlating. Ze besluiten zonder landsheer verder te gaan en dus ontstaat
in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Die opstand met Spanje duurt nog
lang. Wel met een pauze tussen 1609-1621. In 1648 komt de Vrede van Munster.
, Hoofdstuk 6: Regenten en vorsten
§1: Handel overzee
Kenmerkend aspect:
- Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een
wereldeconomie.
16e en 17e eeuw: opkomst van handelskapitalisme: een bedrijft steekt een deel van de winst
terug in het bedrijf. Nederlandse handelaren gaan steeds meer overzee handelen.
Amsterdam groeit uit tot de grootste stapelmarkt van Europa.
De belangrijkste handel is met het Oostzeegebied (graan en hout) moedernegotie. De
Republiek gaat ook deelnemen aan de wereldeconomie.
VOC (1602) krijgt het alleen recht om te handelen met Indonesië/Azië. Ze halen daar
specerijen, zijde, etc. de VOC had genoeg geld door het uitgeven van aandelen. Ze hebben
het bestuur over overzeese handelsposten en koloniën. Zo konden zij verdragen sluiten.
WIC (1621) krijgt het alleen recht om te handelen met West-Afrika en Amerika. Ze handelen
daar met zilver, slaven en plantageproducten. De WIC heeft eigen soldaten. Hun doel was
Spaanse schepen te kapen. Zij hadden ook bestuur over die overzeese gebieden en konden
dus ook zelf verdragen afsluiten.
Opbloei van de handel zorgt voor opbloei van de gehele economie. Andere landen zijn
jaloers en proberen Nederland tegen te gaan met mercantilisme.
§2: De Gouden Eeuw
Kenmerkend aspect:
- De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel
opzicht van de Nederlandse Republiek
Er is een decentraal bestuur:
Macht is in handen van de regenten en het bestuur had een burgerlijk karakter (politiek).
Opbloei van de handel, nijverheid en landbouw maak de Republiek het rijkste land van
Europa (economie). De welvaart was relatief hoog, want er was een lage werkloosheid en
armenzorg (sociaal). In deze tijd was er ook een culturele bloei van bijvoorbeeld de
schilderkunst. Dit kwam doordat er geld voor hadden. Ook de wetenschap, literatuur en
godsdienstvrijheid bloeide op (cultuur).
Domein A: tijdvakken
Hoofdstuk 5: ontdekkers en hervormers
§1: de Europese expansie
Kenmerkend aspect:
- Het begin van de Europese overzeese expansie.
Europeanen hebben een heel beperkt wereldbeeld. De Europese expansie begint vanaf de
15e eeuw. Spanje en Portugal beginnen hier mee. Redenen:
- Opzoek naar handelsproducten (economie)
- Veroveren van een groot rijk (politiek)
- Verspreiding van het christendom (cultuur)
- Nieuwsgierigheid en avontuur (cultuur)
Om er voor te zorgen dat Spanje en Portugal onderling niet in oorlog zouden komen werd in
1494 het verdrag van Tordesillas opgesteld. Hierin werd de westelijke helft aan Spanje
toegewezen en de Oostelijke aan Portugal.
De Spaanse conquistadores koloniseren de rijken van de Azteken en de Inca’s. Gevolgen:
- Indianen stierven door Europese ziektes
- Indianen worden gekerstend
- Indianen worden gedwongen tot arbeid.
Aan de hand daarvan komen er protesten tegen de slechte behandeling van de indianen. Het
gevolg vanaf 1542 hiervan is de Trans-Atlantische slavenhandel: import slaven uit Afrika naar
Amerika en de producten die worden gebouwd gaan naar Europa. Vervolgens worden die
geruild voor slaven.
Rond 1600 komen er meer Europese koloniën en factorijen ook vanuit andere landen.
§2: renaissance en humanisme
Kenmerkend aspect:
- Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een
nieuwe wetenschappelijke belangstelling.
Noord Italiaanse steden vallen onder de Duitse keizer en de paus. In de 15 de eeuw worden ze
onafhankelijk. De rijkdom neemt toe en er is een groeiende handel. Dit zorgt ervoor dat
mensen op een andere manier gaan kijken. Het nieuwe mensbeeld voor de bovenlaag van
rijke handelaren:
- Middeleeuwen: je zult op een dag dood gaan hemel of heil. Je moet een goede
christen zijn.
- Renaissance: pluk de dag geniet van het leven.
Er kwam een nieuwe belangstelling (wedergeboorte) voor het klassieke erfgoed (Grieken en
Romeinen). Ook het humanisme kwam sterk opzetten. De mens staat centraal in plaats van
het geloof. Humanisten hadden een kritische denkhouding en waren erg nieuwsgierig. Dit
alles zorgt voor een nieuwe wetenschappelijke belangstelling proberen de wereld te
verklaren op een rationele manier.
,§3: de kerkhervorming
Kenmerkend aspect:
- De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot
gevolg had.
Er kwam een toenemende kritiek op de geestelijkheid:
- De paus streeft naar wereldlijke macht. Veel mensen vroegen zich af waarom?
- Ze hadden een luxe leven, rijkdom en corruptie en dat moest aangepakt worden.
- Slechte opleiding van de parochiepriesters.
Mensen die kritiek hadden op de katholieke leer (ketters) werden vervolgd door de
inquisitie. Vanaf 15e eeuw kon de kritiek op de geestelijkheid snel verspreid worden via de
boekdrukkunst. Het gevolg was het begin van de kerkhervorming/reformatie.
De humanisten Luther en Calvijn hadden kritiek op de katholieke kerk:
- De kerk is niet bezig met het geloof, maar met bijgeloof, rijkdom en macht.
- Bijbel is de basis van het geloof en dus is de geestelijkheid niet nodig.
De kerk moest dus hervormd worden.
Katholiek Protestant
De paus is de leider van de kerk Er is geen aparte leider
Alle taken moeten worden vervuld door Alle taken worden door gewone mensen
geestelijken vervuld
Geestelijke mogen niet trouwen Predikanten mogen trouwen
Verschillen Luther en Calvijn:
Luther Calvijn
Verenig van relikwieën en heiligen is Nog een stap verder: ook kaarsen zijn
bijgeloof bijgeloof
Alleen door oprecht te geloven komt men in Predestinatie: God heeft al bepaald waar je
de hemel naar toe gaat.
Vorst bepaald geloof in zijn gebied Mensen mogen zelf hun geloof bepalen en
ander in opstand komen
De gevolgen van de reformatie:
- De godsdienstoorlogen in het Duitse rijk. Zij kozen de kant van Luther en dat vonden
de keizers en paus maar niks.
1517: Luther komt met zijn 95 stellingen tegen de misstanden in de Kerk.
1521: Rijksdag van Worms: Karel V eist dat Luther zijn kritiek terugneemt Luther weigert
Karel V verklaart Luther vogelvrij.
1555: Vrede van Augsburg: vorsten mogen zelf bepalen of hun gebied katholiek of
protestants is.
- Contrareformatie door de katholieke kerk. Zij gaan het protestantisme bestrijden en
de misstanden in de katholieke kerk verbeteren.
1598: Edict van Nantes: elke Fransman krijgt recht op gewetensvrijheid.
,§4: de Nederlandse opstand (1568 – 1648)
Kenmerkend aspect:
- Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse
staat.
Vanaf 1515 behoren de Nederlanden tot het Spaans-Habsburgse rijk. Karel V was de baas.
Hij was katholiek. Hij heeft dit overgedragen aan Filips II in 1555.
De Nederlanden waren 17 gewesten met eigen regels en wetten. Aan het hoofd stond een
stadhouder. Ook de adel en steden hebben privileges. In Nederland was er een toenemende
invloed van het Calvinisme. Karel V wil ook dat zijn onderdanen katholiek blijven, daarom
vaardig hij het bloedplakkaat uit waarin hij duidelijk maakt dat het protestantisme niet de
bedoeling is.
Oorzaken voor het conflict is dat Karel V het bestuur gaat centraliseren vanuit Spanje en het
protestantse geloof bestrijden met de inquisitie. Dit zorgt voor een hoop onrust, leidt tot
beeldenstorm in 1566. Ook komt er een smeekschrift der Edelen waarin ze vragen om de
vervolgingen te stoppen.
Philips II besluit de Hertog van Alva te sturen. Hij richt de Raad van Beroerten op tegen de
beeldenstorm. Om dat te kunnen financieren stelt hij belasting in: de Tiende penning.
De protestanten waren hier niet blij mee. Willem van Oranje (hoogste edelman) vlucht, maar
hij maakt plannen om Alva uit Nederland te krijgen.
De Nederlandse opstand begint bij de slag bij Heiligerlee 1568. In 1572 nemen de Geuzen
Den Briel in. Dat zorgt ervoor dat de Spaanse flink moeten vechten. In 1576 trekken de
Spanjaarden naar de rijken Vlaamse handelssteden. Die plunderen ze (Spaanse Furie). De
bevolking keerde zich tegen de Spanjaarden. In 1576 tijdens de Pacificatie van Gent worden
alle 17 gewesten een, zodat ze samen kunnen vechten tegen de Spanjaarden ook komt er
godsdienstvrede. Omdat de zuidelijke gewesten wel katholiek waren zijn ze der uiteindelijk
uitgestapt: 1579: Unie van Atrecht. Zij sluiten zich aan bij de Spanjaarden. Als gevolg zeggen
de andere gewesten nog wel samen te blijven: Unie van Utrecht. Filips II wordt afgezet in
1581 in de Acte van Verlating. Ze besluiten zonder landsheer verder te gaan en dus ontstaat
in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Die opstand met Spanje duurt nog
lang. Wel met een pauze tussen 1609-1621. In 1648 komt de Vrede van Munster.
, Hoofdstuk 6: Regenten en vorsten
§1: Handel overzee
Kenmerkend aspect:
- Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een
wereldeconomie.
16e en 17e eeuw: opkomst van handelskapitalisme: een bedrijft steekt een deel van de winst
terug in het bedrijf. Nederlandse handelaren gaan steeds meer overzee handelen.
Amsterdam groeit uit tot de grootste stapelmarkt van Europa.
De belangrijkste handel is met het Oostzeegebied (graan en hout) moedernegotie. De
Republiek gaat ook deelnemen aan de wereldeconomie.
VOC (1602) krijgt het alleen recht om te handelen met Indonesië/Azië. Ze halen daar
specerijen, zijde, etc. de VOC had genoeg geld door het uitgeven van aandelen. Ze hebben
het bestuur over overzeese handelsposten en koloniën. Zo konden zij verdragen sluiten.
WIC (1621) krijgt het alleen recht om te handelen met West-Afrika en Amerika. Ze handelen
daar met zilver, slaven en plantageproducten. De WIC heeft eigen soldaten. Hun doel was
Spaanse schepen te kapen. Zij hadden ook bestuur over die overzeese gebieden en konden
dus ook zelf verdragen afsluiten.
Opbloei van de handel zorgt voor opbloei van de gehele economie. Andere landen zijn
jaloers en proberen Nederland tegen te gaan met mercantilisme.
§2: De Gouden Eeuw
Kenmerkend aspect:
- De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel
opzicht van de Nederlandse Republiek
Er is een decentraal bestuur:
Macht is in handen van de regenten en het bestuur had een burgerlijk karakter (politiek).
Opbloei van de handel, nijverheid en landbouw maak de Republiek het rijkste land van
Europa (economie). De welvaart was relatief hoog, want er was een lage werkloosheid en
armenzorg (sociaal). In deze tijd was er ook een culturele bloei van bijvoorbeeld de
schilderkunst. Dit kwam doordat er geld voor hadden. Ook de wetenschap, literatuur en
godsdienstvrijheid bloeide op (cultuur).
