Inleiding Constitutioneel Recht – Hoorcolleges
Hoorcollege 1a / Week 1 / Thema I: Inleiding constitutioneel recht,
machtsverdeling en democratie
Introductie
Constitutioneel recht / staatsrecht / grondwettelijk recht = het recht inzake de staat
als organisatorisch verband. Het heeft betrekking op de organen van de staat, op de
instelling ervan, hun bevoegdheden, hun verhouding tot elkaar en die tot de burgers.
Het staatsrecht is een onderdeel van het publiekrecht.
➔ Constitutioneel recht → vaak niet zwart of wit
Formele wet = een wet die tot stand komt door een samenwerking tussen de Staten-
Generaal en de regering (art. 81 GW).
➔ Wet in formele zin mag (door de rechter) nooit getoetst worden aan de
Grondwet (= toetsingsverbod, art. 120 Gw).
In Nederland kennen we een verbod op institutionele toetsing (= rechters mogen
niet toetsen aan de Grondwet).
De lege lata = “de wet zoals hij nu is”
De lege ferenda = “zoals het recht zou moeten”
Nederland heeft een parlementair stelsel (= rechtstreeks kiezen van het parlement).
➔ Maar: niet kiezen van de regering.
➔ Presidentieel stelsel = kiezen van parlement & van president (dus kiezen van
de regering)
Nederland is een eenheidsstaat.
Federale staat = bevoegdheden zijn verdeeld tussen het federale niveau en de
deelstaten. Hierdoor hebben de deelstaten veel eigen bevoegdheden (autonomie).
Catalogus van grondrechten: te vinden in hoofdstuk 1 van Grondwet.
De Europese Unie heeft 27 lidstaten.
I. Inleiding
Formeel recht: procedureel recht → beschrijft de procedure.
Materieel recht: heeft betrekking op de inhoud.
Privaatrecht: rechtsbetrekkingen tussen particulieren (burgers, ondernemingen).
➔ Juridische gelijkheid en gelijkwaardigheid van partijen.
Publiekrecht: rechtsbetrekkingen tussen overheid en particulieren (burgers,
ondernemingen). Overheid kan eenzijdig rechtsgevolgen vaststellen
- Overheid: feitelijke handelingen en rechtshandelingen
- Kenmerkend: publiekrechtelijke RH via eenzijdig bindende besluiten
1
, Rechtsgevolg: er wijzigt iets in de wereld van het recht.
Rechtshandeling: een handeling van een natuurlijke of rechtspersoon die is
gericht op het tot stand brengen van een bepaald rechtsgevolg, namelijk een
verandering in het recht.
4 beginselen van de rechtsstaat:
1. Legaliteitsbeginsel
2. Machtenscheiding
3. Grondrechten
4. Rechterlijke controle op overheidsoptreden jegens burgers
Legaliteitsbeginsel: elk overheidsoptreden dat inbreuk maakt op de vrijheid
van burgers moet berusten op een wettelijke grondslag, namelijk een wet in
formele zin of de Grondwet.
Grondrechten: te vinden in de Grondwet (Hoofdstuk 1), Europees Verdrag tot
bescherming van de Rechten van de Mens (EVRM), Handvest van de
grondrechten van de Europese Unie.
Rechterlijke controle op overheidsoptreden jegens burgers: waarborgt de
eerste 3 beginselen.
5. Naast de 4 beginselen van de rechtsstaat, kennen we in Nederland ook nog het
democratische beginsel: overheidsoptreden moet aanvaardbaar/legitiem zijn.
Publiekrecht bestaat uit:
- Strafrecht
- Bestuursrecht
- Constitutioneel recht: beginselen/grondslagen van de democratische
rechtsstaat en hoe ze zijn uitgewerkt.
Constitutioneel recht gaat over:
1. Organisatie van de staat
2. Verhouding burger – overheid
➔ De constitutie (= algemene beginselen) is breder dan de Grondwet.
Constitutioneel recht en bestuursrecht samen behandelen:
De formele en materiële normen die het handelen van de overheid reguleren en
vormgeven. En die de rechtsbetrekkingen tussen overheid en burgers en overheden
onderling reguleren.
Checks and balances: zo wordt in de VS de ‘samenwerking en controle’ tussen de
drie staatsmachten genoemd.
Representatieve democratie: wij kiezen volksvertegenwoordigers en zij
vertegenwoordigen ons in de Tweede Kamer.
2
,Organieke wetten: wetten (aangenomen met een gewone meerderheid) die
betrekking hebben op de werking van de organen en dus de organisatie van de staat
en waarvan de totstandkoming in de Grondwet is voorgeschreven.
➔ Bijvoorbeeld: art. 132 GW lid 1 (= “De wet regelt de inrichting van provincies en
gemeenten.”) & art. 59 GW (= Kieswet)
‘Welke organen zijn, onder welke voorwaarden, bevoegd tot het stellen van in de
(Nederlandse) rechtsorde geldende rechtsnormen?’
- Geschreven en ongeschreven regels:
o Beginselen van de democratische rechtsstaat
o Grondwet en Statuut, ‘organieke wetten’, constitutionele gewoonten
- Samenstelling, inrichting en bevoegdheden van de staat en zijn organen:
o Bijv. de regering, Staten-Generaal, rechterlijke macht, provincie- en
gemeentebesturen, waterschappen
o Regels waar overheid zich aan moet houden bij uitvaardigen en
handhaven van rechtsnormen.
Wet in formele zin: een wet die is vastgesteld door de regering en Staten-Generaal
(Eerste en Tweede Kamer) gezamenlijk (art. 81 GW) op basis van de procedure
beschreven in de artikelen 82-88 van de Grondwet.
Bestuur: door regering (koning + ministers) en staatssecretarissen
Kabinet: ministers + staatssecretarissen
Advisering: door colleges van advies → Afdeling Advisering Raad van State (AARvS),
Algemene Rekenkamer, Kiesraad
Regelgeving:
- Centraal: AMvB, ministeriële regeling
- Decentraal: provinciale/gemeentelijke verordening, noodverordening
burgemeester
➔ Toepassing van regelgeving: vooral beschikkingen
Rechtspraak: door rechtbanken, gerechtshoven, Hoge Raad, CBb, CRvB, ABRvS
➔ Rechterlijke controle door:
- Burgerlijke rechter
- Bij ingaan tegen beschikkingen e.d.: bestuursrechter
II. Ontwikkeling rechtstaat en democratie
Theocratische staatsopvatting: vorst/soeverein regeert in naam van God.
➔ Princeps legibus solutus est: vorst/soeverein is niet gebonden aan de wet.
3
, Natuurrecht:
- Onveranderlijke, uit natuur voortvloeiende rechtsbeginselen
- Beperken bevoegdheden van vorst
- Ten behoeve van algemeen belang, anders recht op verzet tegen tiran
Feodale staat: = standenmaatschappij (ongeveer tegelijkertijd met opkomst
natuurrecht)
- Vorst heeft militaire macht en financiële middelen nodig
- Vorst (leenheer) geeft in ruil domeingoederen aan leenmannen/vazallen
- Wederzijdse rechten en plichten
- Codificatie van gewoonterecht/natuurrecht
Model van de absolute staat:
- Reactie op godsdienstoorlogen
- Bodin: absolute soevereiniteit
o Niet van andere machten afhankelijk
o Bevoegdheid tot scheppen nieuw recht
Klassieke liberale rechtstaat:
- Locke:
o Mensen als individuen met burgerlijke vrijheden
o Geven deel van natuurlijke vrijheid op aan de staat in maatschappelijk
contract
o Machtenscheiding
- Montesquieu
o ‘De l’esprit des lois’
- Rousseau
o Contrat social
o Volonté générale → = algemeen belang/algemene volkswil
➔ Het recht moet individuele vrijheid beschermen:
- Legaliteitsbeginsel: alle overheidsoptreden dat inbreuk maakt op de
vrijheid van burgers moet berusten op een wettelijke grondslag (wet in
formele zin of Gw) en worden uitgeoefend binnen de grenzen van het recht.
o Vrijheid = hoofdregel; beperking = uitzondering
o Beperkingen moeten in het positief recht nauwkeurig zijn vastgelegd.
→ Uitzonderingen op een regel moeten eng worden geïnterpreteerd.
o ‘wet’: eisen aan oorsprong (wetgevend orgaan) + inhoud
rechtszekerheid en -gelijkheid.
- Machtenscheiding
- Grondrechten
- Rechterlijke controle op overheidsoptreden jegens burgers
4
Hoorcollege 1a / Week 1 / Thema I: Inleiding constitutioneel recht,
machtsverdeling en democratie
Introductie
Constitutioneel recht / staatsrecht / grondwettelijk recht = het recht inzake de staat
als organisatorisch verband. Het heeft betrekking op de organen van de staat, op de
instelling ervan, hun bevoegdheden, hun verhouding tot elkaar en die tot de burgers.
Het staatsrecht is een onderdeel van het publiekrecht.
➔ Constitutioneel recht → vaak niet zwart of wit
Formele wet = een wet die tot stand komt door een samenwerking tussen de Staten-
Generaal en de regering (art. 81 GW).
➔ Wet in formele zin mag (door de rechter) nooit getoetst worden aan de
Grondwet (= toetsingsverbod, art. 120 Gw).
In Nederland kennen we een verbod op institutionele toetsing (= rechters mogen
niet toetsen aan de Grondwet).
De lege lata = “de wet zoals hij nu is”
De lege ferenda = “zoals het recht zou moeten”
Nederland heeft een parlementair stelsel (= rechtstreeks kiezen van het parlement).
➔ Maar: niet kiezen van de regering.
➔ Presidentieel stelsel = kiezen van parlement & van president (dus kiezen van
de regering)
Nederland is een eenheidsstaat.
Federale staat = bevoegdheden zijn verdeeld tussen het federale niveau en de
deelstaten. Hierdoor hebben de deelstaten veel eigen bevoegdheden (autonomie).
Catalogus van grondrechten: te vinden in hoofdstuk 1 van Grondwet.
De Europese Unie heeft 27 lidstaten.
I. Inleiding
Formeel recht: procedureel recht → beschrijft de procedure.
Materieel recht: heeft betrekking op de inhoud.
Privaatrecht: rechtsbetrekkingen tussen particulieren (burgers, ondernemingen).
➔ Juridische gelijkheid en gelijkwaardigheid van partijen.
Publiekrecht: rechtsbetrekkingen tussen overheid en particulieren (burgers,
ondernemingen). Overheid kan eenzijdig rechtsgevolgen vaststellen
- Overheid: feitelijke handelingen en rechtshandelingen
- Kenmerkend: publiekrechtelijke RH via eenzijdig bindende besluiten
1
, Rechtsgevolg: er wijzigt iets in de wereld van het recht.
Rechtshandeling: een handeling van een natuurlijke of rechtspersoon die is
gericht op het tot stand brengen van een bepaald rechtsgevolg, namelijk een
verandering in het recht.
4 beginselen van de rechtsstaat:
1. Legaliteitsbeginsel
2. Machtenscheiding
3. Grondrechten
4. Rechterlijke controle op overheidsoptreden jegens burgers
Legaliteitsbeginsel: elk overheidsoptreden dat inbreuk maakt op de vrijheid
van burgers moet berusten op een wettelijke grondslag, namelijk een wet in
formele zin of de Grondwet.
Grondrechten: te vinden in de Grondwet (Hoofdstuk 1), Europees Verdrag tot
bescherming van de Rechten van de Mens (EVRM), Handvest van de
grondrechten van de Europese Unie.
Rechterlijke controle op overheidsoptreden jegens burgers: waarborgt de
eerste 3 beginselen.
5. Naast de 4 beginselen van de rechtsstaat, kennen we in Nederland ook nog het
democratische beginsel: overheidsoptreden moet aanvaardbaar/legitiem zijn.
Publiekrecht bestaat uit:
- Strafrecht
- Bestuursrecht
- Constitutioneel recht: beginselen/grondslagen van de democratische
rechtsstaat en hoe ze zijn uitgewerkt.
Constitutioneel recht gaat over:
1. Organisatie van de staat
2. Verhouding burger – overheid
➔ De constitutie (= algemene beginselen) is breder dan de Grondwet.
Constitutioneel recht en bestuursrecht samen behandelen:
De formele en materiële normen die het handelen van de overheid reguleren en
vormgeven. En die de rechtsbetrekkingen tussen overheid en burgers en overheden
onderling reguleren.
Checks and balances: zo wordt in de VS de ‘samenwerking en controle’ tussen de
drie staatsmachten genoemd.
Representatieve democratie: wij kiezen volksvertegenwoordigers en zij
vertegenwoordigen ons in de Tweede Kamer.
2
,Organieke wetten: wetten (aangenomen met een gewone meerderheid) die
betrekking hebben op de werking van de organen en dus de organisatie van de staat
en waarvan de totstandkoming in de Grondwet is voorgeschreven.
➔ Bijvoorbeeld: art. 132 GW lid 1 (= “De wet regelt de inrichting van provincies en
gemeenten.”) & art. 59 GW (= Kieswet)
‘Welke organen zijn, onder welke voorwaarden, bevoegd tot het stellen van in de
(Nederlandse) rechtsorde geldende rechtsnormen?’
- Geschreven en ongeschreven regels:
o Beginselen van de democratische rechtsstaat
o Grondwet en Statuut, ‘organieke wetten’, constitutionele gewoonten
- Samenstelling, inrichting en bevoegdheden van de staat en zijn organen:
o Bijv. de regering, Staten-Generaal, rechterlijke macht, provincie- en
gemeentebesturen, waterschappen
o Regels waar overheid zich aan moet houden bij uitvaardigen en
handhaven van rechtsnormen.
Wet in formele zin: een wet die is vastgesteld door de regering en Staten-Generaal
(Eerste en Tweede Kamer) gezamenlijk (art. 81 GW) op basis van de procedure
beschreven in de artikelen 82-88 van de Grondwet.
Bestuur: door regering (koning + ministers) en staatssecretarissen
Kabinet: ministers + staatssecretarissen
Advisering: door colleges van advies → Afdeling Advisering Raad van State (AARvS),
Algemene Rekenkamer, Kiesraad
Regelgeving:
- Centraal: AMvB, ministeriële regeling
- Decentraal: provinciale/gemeentelijke verordening, noodverordening
burgemeester
➔ Toepassing van regelgeving: vooral beschikkingen
Rechtspraak: door rechtbanken, gerechtshoven, Hoge Raad, CBb, CRvB, ABRvS
➔ Rechterlijke controle door:
- Burgerlijke rechter
- Bij ingaan tegen beschikkingen e.d.: bestuursrechter
II. Ontwikkeling rechtstaat en democratie
Theocratische staatsopvatting: vorst/soeverein regeert in naam van God.
➔ Princeps legibus solutus est: vorst/soeverein is niet gebonden aan de wet.
3
, Natuurrecht:
- Onveranderlijke, uit natuur voortvloeiende rechtsbeginselen
- Beperken bevoegdheden van vorst
- Ten behoeve van algemeen belang, anders recht op verzet tegen tiran
Feodale staat: = standenmaatschappij (ongeveer tegelijkertijd met opkomst
natuurrecht)
- Vorst heeft militaire macht en financiële middelen nodig
- Vorst (leenheer) geeft in ruil domeingoederen aan leenmannen/vazallen
- Wederzijdse rechten en plichten
- Codificatie van gewoonterecht/natuurrecht
Model van de absolute staat:
- Reactie op godsdienstoorlogen
- Bodin: absolute soevereiniteit
o Niet van andere machten afhankelijk
o Bevoegdheid tot scheppen nieuw recht
Klassieke liberale rechtstaat:
- Locke:
o Mensen als individuen met burgerlijke vrijheden
o Geven deel van natuurlijke vrijheid op aan de staat in maatschappelijk
contract
o Machtenscheiding
- Montesquieu
o ‘De l’esprit des lois’
- Rousseau
o Contrat social
o Volonté générale → = algemeen belang/algemene volkswil
➔ Het recht moet individuele vrijheid beschermen:
- Legaliteitsbeginsel: alle overheidsoptreden dat inbreuk maakt op de
vrijheid van burgers moet berusten op een wettelijke grondslag (wet in
formele zin of Gw) en worden uitgeoefend binnen de grenzen van het recht.
o Vrijheid = hoofdregel; beperking = uitzondering
o Beperkingen moeten in het positief recht nauwkeurig zijn vastgelegd.
→ Uitzonderingen op een regel moeten eng worden geïnterpreteerd.
o ‘wet’: eisen aan oorsprong (wetgevend orgaan) + inhoud
rechtszekerheid en -gelijkheid.
- Machtenscheiding
- Grondrechten
- Rechterlijke controle op overheidsoptreden jegens burgers
4
