Samenvatting H4 BVJ – Afweer
Par. 1 – Bescherming
Ziekteverwekkers/pathogenen = organismen die je ziek kunnen maken. Je hebt kleine varianten
(virussen en bacteriën) en grotere (schimmels en dieren). Als pathogenen je lichaam binnendringen,
heb je een infectie. Als je wordt geïnfecteerd door dieren, schimmels of bacteriën word je ziek door
giftige stoffen (toxinen).
Lichaamsvreemde stof = stof die niet in het lichaam thuishoort. Deze worden normaliter aangevallen
door het immuunsysteem. Lichaamseigen stoffen worden normaal niet aangevallen door het
immuunsysteem (behalve bij auto-immuunziekten).
Het inwendige milieu is gescheiden van het uitwendige milieu door het dekweefsel van de huid, de
longen en de darmen.
Een virus bevat DNA of RNA met een eiwitmantel. Ze zijn op zoek naar een gastheercel, want daar
kunnen ze hun DNA of RNA vermenigvuldigen. Als je ziek wordt heb je een virusinfectie of virale
infectie. Virussen kunnen cellen doden of beschadigen door eiwit verterende enzymen of door cellen
toxinen te laten produceren.
De eerste verdedigingslinie bestaat uit de huid en de slijmvliezen. Bij openingen waar geen huid zit
(zoals de mond of de ogen) zitten slijmvliezen. De ziekteverwekker wordt dan tegengehouden of
weggespoeld door traanvocht, speeksel en slijm. Dit zijn voorbeelden van de mechanische afweer.
Bij de chemische afweer worden stoffen gebruikt, zoals maagsap, zweet en olie.
De huid beschermt ook tegen invloeden van buitenaf, zoals beschadiging, waterverlies en uv-straling.
Melanocyten zijn pigmentvormende cellen in de kiemlaag. Deze vormen melanine, een stof die de
huid donkerder maakt en beschermd tegen de zon.
Par. 2 – Afweer
Als lichaamsvreemde cellen binnendringen, komt het immuunsysteem in actie. Er zijn twee typen
afweer:
• Aangeboren afweer (aspecifieke afweer) = snelle eerste afweer tegen vele
ziekteverwekkers. Dit is de basis voor de verworven afweer.
o Fagocyten
• Verworven afweer (specifieke afweer) = afweer tegen één ziekteverwekker, ontwikkeld in
de loop van het leven. Het komt alleen bij gewervelden voor.
o Lymfocyten
→ BINAS 84J
Er zijn vier organen die belangrijk zijn voor de afweer: beenmerg, de thymus, de milt en de
lymfeknopen. Deze heten lymfoïde organen. In het rode beenmerg worden witte bloedcellen
gemaakt. Er zijn twee typen:
• Fagocyten = eerste aanvaller van ziekteverwekkers, dus aangeboren afweer. Ze herkennen
pathogenen door het gebruik van receptoren. Ze kunnen de wand van een haarvat passeren.
Biologie voor Jou | 6 VWO | 6e editie
, o Granulocyten = ruimen de pathogenen op. Lysosomen in de granulocyt eten de
bacterie. De granulocyt sterft meestal hierbij.
o Monocyten = deel opgeslagen in de milt, rest naar weefsels.
▪ Macrofagen = monocyt die in weefselvloeistof komt. Kan ook
ziekteverwekkers eten, maar gaat niet dood.
▪ Dendritische cellen = lijken qua vorm op dendrieten. Komen vooral voor in
de huid en de slijmvliezen.
▪ Beide cellen spelen een rol in de aangeboren en de verworven afweer.
• Lymfocyten = worden actief nadat de macrofagen in actie zijn gekomen, dus verworven
afweer. De meeste lymfocyten zitten in de milt en de lymfeknopen. Elk lymfocyt heeft een
receptoreiwit, die bindt aan één type ziekteverwekker.
o T-lymfocyten = verdere ontwikkeling in thymus. Hier wordt geleerd om niet de eigen
cellen aan te vallen.
o B-lymfocyten = rijpen in beenmerg
Macrofagen kunnen koorts veroorzaken, doordat ze bij een reactie op een pathogeen cytokinen
uitscheiden, die de temperatuur verhogen. Ze behoren tot de groep mediatoren, eiwitten met een
regulerende functie. Door de hogere temperatuur worden afweerreacties versneld.
Antibiotica kunnen bacteriële infecties bestrijden. De belangrijkste in penicilline.
Een pathogeen wordt herkend door fagocyten aan de antigenen. Deze zitten op de wanden of
celmembranen van bacteriën of op de eiwitmantel van een virus. Ook losvoorkomende moleculen
kunnen antigenen zijn, zoals eiwitten in slangengif of bacteriële toxinen.
Als een macrofaag een pathogeen fagocyteert, binden de antigenen aan receptoren. Deze komen
aan de buitenkant van het celmembraan, waardoor de cel een antigeen-presenterende cel (APC) is.
Als een macrofaag of dendritische cel verandert in een APC, is het onderdeel van de verworven
afweer. → BINAS 84L1
Een APC gaat op zoek naar de juist T- of B-lymfocyt voor de ziekteverwekker. Dit kan even duren. Als
dat is gelukt, zorgen T-lymfocyten ervoor dat de geïnfecteerde cellen worden opgeruimd, en de B-
lymfocyten zorgen ervoor dat ziekteverwekkers buiten de cellen (vocht) worden opgeruimd.
Ook dendritische cellen en B-lymfocyten kunnen een APC worden. Bij lymfocyten kan dit alleen als
het antigeen is gebonden aan een MHC-receptoreiwit. MHC staat voor Major Histocompatibility
Complex, wat een deel van het genoom is dat codeert voor eiwitten die een rol spelen bi de
herkenning van lichaamseigen en -vreemde cellen en stoffen.
Er zijn twee typen MHC-receptoren:
• MHC-I-receptoren = op buitenkant van alle cellen met een celkern in het menselijk lichaam
en op bloedplaatjes. Ze presenteren aminozuren, waardoor lichaamseigen cellen worden
herkend. Als een cel is geïnfecteerd worden antigenen gebonden aan de MHC-I-receptoren.
• MHC-II-receptoren = alleen op macrofagen, dendritische cellen en geactiveerde B-cellen.
Hierop worden antigenen van gefagocyteerde ziekteverwekkers gepresenteerd.
Als een APC een goede T-lymfocyt heeft gevonden, koppelt hij zich eraan door koppelingseiwitten
(CD4 in dit geval) en gaat de T-lymfocyt delen. De dochtercellen kunnen T-helpercellen worden, die
andere cellen van het immuunsysteem activeren door cytokinen af te geven (verhogen
lichaamstemperatuur → koorts) . Ook kunnen ze cytotoxische T-cellen stimuleren, die geïnfecteerde
Biologie voor Jou | 6 VWO | 6e editie
Par. 1 – Bescherming
Ziekteverwekkers/pathogenen = organismen die je ziek kunnen maken. Je hebt kleine varianten
(virussen en bacteriën) en grotere (schimmels en dieren). Als pathogenen je lichaam binnendringen,
heb je een infectie. Als je wordt geïnfecteerd door dieren, schimmels of bacteriën word je ziek door
giftige stoffen (toxinen).
Lichaamsvreemde stof = stof die niet in het lichaam thuishoort. Deze worden normaliter aangevallen
door het immuunsysteem. Lichaamseigen stoffen worden normaal niet aangevallen door het
immuunsysteem (behalve bij auto-immuunziekten).
Het inwendige milieu is gescheiden van het uitwendige milieu door het dekweefsel van de huid, de
longen en de darmen.
Een virus bevat DNA of RNA met een eiwitmantel. Ze zijn op zoek naar een gastheercel, want daar
kunnen ze hun DNA of RNA vermenigvuldigen. Als je ziek wordt heb je een virusinfectie of virale
infectie. Virussen kunnen cellen doden of beschadigen door eiwit verterende enzymen of door cellen
toxinen te laten produceren.
De eerste verdedigingslinie bestaat uit de huid en de slijmvliezen. Bij openingen waar geen huid zit
(zoals de mond of de ogen) zitten slijmvliezen. De ziekteverwekker wordt dan tegengehouden of
weggespoeld door traanvocht, speeksel en slijm. Dit zijn voorbeelden van de mechanische afweer.
Bij de chemische afweer worden stoffen gebruikt, zoals maagsap, zweet en olie.
De huid beschermt ook tegen invloeden van buitenaf, zoals beschadiging, waterverlies en uv-straling.
Melanocyten zijn pigmentvormende cellen in de kiemlaag. Deze vormen melanine, een stof die de
huid donkerder maakt en beschermd tegen de zon.
Par. 2 – Afweer
Als lichaamsvreemde cellen binnendringen, komt het immuunsysteem in actie. Er zijn twee typen
afweer:
• Aangeboren afweer (aspecifieke afweer) = snelle eerste afweer tegen vele
ziekteverwekkers. Dit is de basis voor de verworven afweer.
o Fagocyten
• Verworven afweer (specifieke afweer) = afweer tegen één ziekteverwekker, ontwikkeld in
de loop van het leven. Het komt alleen bij gewervelden voor.
o Lymfocyten
→ BINAS 84J
Er zijn vier organen die belangrijk zijn voor de afweer: beenmerg, de thymus, de milt en de
lymfeknopen. Deze heten lymfoïde organen. In het rode beenmerg worden witte bloedcellen
gemaakt. Er zijn twee typen:
• Fagocyten = eerste aanvaller van ziekteverwekkers, dus aangeboren afweer. Ze herkennen
pathogenen door het gebruik van receptoren. Ze kunnen de wand van een haarvat passeren.
Biologie voor Jou | 6 VWO | 6e editie
, o Granulocyten = ruimen de pathogenen op. Lysosomen in de granulocyt eten de
bacterie. De granulocyt sterft meestal hierbij.
o Monocyten = deel opgeslagen in de milt, rest naar weefsels.
▪ Macrofagen = monocyt die in weefselvloeistof komt. Kan ook
ziekteverwekkers eten, maar gaat niet dood.
▪ Dendritische cellen = lijken qua vorm op dendrieten. Komen vooral voor in
de huid en de slijmvliezen.
▪ Beide cellen spelen een rol in de aangeboren en de verworven afweer.
• Lymfocyten = worden actief nadat de macrofagen in actie zijn gekomen, dus verworven
afweer. De meeste lymfocyten zitten in de milt en de lymfeknopen. Elk lymfocyt heeft een
receptoreiwit, die bindt aan één type ziekteverwekker.
o T-lymfocyten = verdere ontwikkeling in thymus. Hier wordt geleerd om niet de eigen
cellen aan te vallen.
o B-lymfocyten = rijpen in beenmerg
Macrofagen kunnen koorts veroorzaken, doordat ze bij een reactie op een pathogeen cytokinen
uitscheiden, die de temperatuur verhogen. Ze behoren tot de groep mediatoren, eiwitten met een
regulerende functie. Door de hogere temperatuur worden afweerreacties versneld.
Antibiotica kunnen bacteriële infecties bestrijden. De belangrijkste in penicilline.
Een pathogeen wordt herkend door fagocyten aan de antigenen. Deze zitten op de wanden of
celmembranen van bacteriën of op de eiwitmantel van een virus. Ook losvoorkomende moleculen
kunnen antigenen zijn, zoals eiwitten in slangengif of bacteriële toxinen.
Als een macrofaag een pathogeen fagocyteert, binden de antigenen aan receptoren. Deze komen
aan de buitenkant van het celmembraan, waardoor de cel een antigeen-presenterende cel (APC) is.
Als een macrofaag of dendritische cel verandert in een APC, is het onderdeel van de verworven
afweer. → BINAS 84L1
Een APC gaat op zoek naar de juist T- of B-lymfocyt voor de ziekteverwekker. Dit kan even duren. Als
dat is gelukt, zorgen T-lymfocyten ervoor dat de geïnfecteerde cellen worden opgeruimd, en de B-
lymfocyten zorgen ervoor dat ziekteverwekkers buiten de cellen (vocht) worden opgeruimd.
Ook dendritische cellen en B-lymfocyten kunnen een APC worden. Bij lymfocyten kan dit alleen als
het antigeen is gebonden aan een MHC-receptoreiwit. MHC staat voor Major Histocompatibility
Complex, wat een deel van het genoom is dat codeert voor eiwitten die een rol spelen bi de
herkenning van lichaamseigen en -vreemde cellen en stoffen.
Er zijn twee typen MHC-receptoren:
• MHC-I-receptoren = op buitenkant van alle cellen met een celkern in het menselijk lichaam
en op bloedplaatjes. Ze presenteren aminozuren, waardoor lichaamseigen cellen worden
herkend. Als een cel is geïnfecteerd worden antigenen gebonden aan de MHC-I-receptoren.
• MHC-II-receptoren = alleen op macrofagen, dendritische cellen en geactiveerde B-cellen.
Hierop worden antigenen van gefagocyteerde ziekteverwekkers gepresenteerd.
Als een APC een goede T-lymfocyt heeft gevonden, koppelt hij zich eraan door koppelingseiwitten
(CD4 in dit geval) en gaat de T-lymfocyt delen. De dochtercellen kunnen T-helpercellen worden, die
andere cellen van het immuunsysteem activeren door cytokinen af te geven (verhogen
lichaamstemperatuur → koorts) . Ook kunnen ze cytotoxische T-cellen stimuleren, die geïnfecteerde
Biologie voor Jou | 6 VWO | 6e editie
