RECHTSVINDING – SAMENVATTING
Rechtsvinding – Samenvatting ________________________________________________________________ 1
Inleiding ________________________________________________________________________________ 6
Deel I: Twee perspectieven op (juridische) uitlegging ____________________________________________ 8
Titel I. Wat is (juridische) uitlegging?________________________________________________________ 8
Hoofdstuk 1. uitlegging: begripsomschrijving _______________________________________________ 8
afdeling 1. uitlegging in het algemeen __________________________________________________ 8
afdeling 2. concrete vormen van interpretatie ___________________________________________ 10
onderafdeling 1. semantische interpretatie ___________________________________________ 10
§1. begrip ____________________________________________________________________ 10
§2. kenmerken van semantische interpretatie _______________________________________ 11
onderafdeling 2. pragmatische interpretatie __________________________________________ 12
§1. begrip ____________________________________________________________________ 12
§2. context ___________________________________________________________________ 13
§3. DRie vormen van pragmatische interpretatie _____________________________________ 13
§4. Kenmerken ________________________________________________________________ 15
Afdeling 3. waarom al die vormen van interpretatie? _____________________________________ 17
Hoofdstuk 2. juridische uitlegging: doel, voorwerp, methode en subject ________________________ 18
afdeling 1. juridisch uitlegginsdoel ____________________________________________________ 19
afdeling 2. juridisch uitleggingsvoorwerp _______________________________________________ 20
afdeling 3. juridische uitleggingsmethode_______________________________________________ 21
afdeling 4. juridisch uitleggingssubject _________________________________________________ 21
onderafdeling 1. doelstellingen van de uitlegger _______________________________________ 22
§1. typische doelstellingen, specifieke doelstellingen en standpunten ____________________ 22
§2. waarom stilstaan bij doelstellingen en rollen van de uitlegger?_______________________ 26
onderafdeling 2. niet-juridische factoren die besluitvorming beïnvloeden ___________________ 30
Titel II. Twee visies en de aantrekkingskracht van volledig heteronome uitlegging___________________ 30
Hoofdstuk 1. twee visies ______________________________________________________________ 30
afdeling 1. positivistische paradigma __________________________________________________ 31
onderafdeling 1. ontologisch en epistemologisch uitgangspunt ___________________________ 31
§1. ontologische en epistemologisch realisme _______________________________________ 31
§2. toegepast op het recht ______________________________________________________ 31
A. formeel rechtspositivisme ___________________________________________________ 32
B. descriptief rechtspositivisme _________________________________________________ 33
onderafdeling 2. axiologisch uitgangspunt ____________________________________________ 34
onderafdeling 3. methodologisch uitgangpunt _________________________________________ 35
onderafdeling 4. staatskundig apparaat ______________________________________________ 35
afdeling 2. constructivistisch paradigma ________________________________________________ 36
onderafdeling 1. ontologisch en epistemologisch uitgangspunt ___________________________ 36
§1. ontologisch en epistemologisch relativisme ______________________________________ 36
§2. toegepast op het recht ______________________________________________________ 37
onderafdeling 2. axiologisch uitgangspunt ____________________________________________ 38
onderafdeling 3. methodologisch uitgangspunt ________________________________________ 39
§1. de beperkingen van het syllogisme: Het syllogisme doorprikt ________________________ 39
§2. van redeneren (logica) naar argumentere (retorica) _______________________________ 41
onderafdeling 4. staatskundig uitgangspunt ___________________________________________ 41
Hoofdstuk 2. aantrekkingskracht van het syllogisme en volledig heteronome rechtsvinding _________ 42
1
,Deel II. Uitlegging in staatskundig perspectief ________________________________________________ 45
Titel I. Drie pijlers: democratie, rechtsstaat en mensenrechten __________________________________ 45
Inleiding: link met rechtvaardigheidsstromingen (ar nr. 74 e.v.) _______________________________ 45
Hoofdstuk 1. democratie ______________________________________________________________ 46
Hoofdstuk 2. rechtsstaat ______________________________________________________________ 46
Hoofdstuk 3. mensenrechten __________________________________________________________ 47
Hoofdstuk 4. onderlinge verhoudingen en spanningen ______________________________________ 48
afdeling 1. het verband tussen enerzijds democratie en anderzijds rechtsstaat en mensenrechten _ 48
afdeling 2. spanningen tussen enerzijds democratie en anderzijds rechtsstaat en mensenrechten __ 49
Titel. II Twee visies op de verhouding tussen de staatsmachten _________________________________ 50
Hoofdstuk 1. klassieke visie van montesquieu _____________________________________________ 50
afdeling 1. drie staatstypen __________________________________________________________ 50
onderafdeling 1. republiek_________________________________________________________ 50
onderafdeling 2. monarchie _______________________________________________________ 51
onderfadeling 3. despotische staat __________________________________________________ 52
afdeling 2. eigen visie montesquieu ___________________________________________________ 52
afdeling 3. samengevat _____________________________________________________________ 53
Hoofdstuk 2. radicale visie van de franse revolutie _________________________________________ 54
afdeling 1. proloog: 18e eeuwse problemen _____________________________________________ 54
afdeling 2. een droombeeld__________________________________________________________ 54
afdeling 3. een ontnuchterende werkelijkheid ___________________________________________ 55
Titel III. De verhouding tussen wetgever en rechter vandaag ___________________________________ 56
Hoofdstuk 1. democratie, rechtsstaat en mensenrechten in polen (en europa) ___________________ 56
Hoofdstuk 2. machten en tegenmachten in BelgiË __________________________________________ 56
afdeling 1. rechterlijke controle als doembeeld __________________________________________ 56
afdeling 2. rechterlijke controle als noodzaak____________________________________________ 58
afdeling 3. even tussendoor: grondwettigheidstoetsing in België ____________________________ 59
afdeling 4. hoe legitimatief deficit te ondervangen? ______________________________________ 59
onderafdeling 1. rechterlijk minimalisme in de motivering _______________________________ 60
onderafdeling 2. rechterlijk minimalisme in het beschikkende gedeelte _____________________ 60
onderfadeling 3. wenselijkheid van rechterlijk minimalisme ______________________________ 61
onderafdeling 4. klimaatzaken als voorbeeld __________________________________________ 61
Deel III. Het (onmogelijke) onderscheid tussen rechtsfeiten en rechtsregels _________________________ 62
titel I. relevantie (en noodzaak) van het onderscheid) à slide 23 les 5 ___________________________ 62
Titel II. Hoe moeten rechtsfeiten en rechtsregels van elkaar worden onderscheiden? ________________ 63
Hoofdstuk 1. positivistisch paradigma ____________________________________________________ 63
Hoofdstuk 2. constructivistisch paradigma ________________________________________________ 63
afdeling 1. drie begrippen ___________________________________________________________ 63
onderafdeling 1. feiten ___________________________________________________________ 63
onderafdeling 2. rechtsfeiten ______________________________________________________ 64
onderfafdeling 3. rechtsregels ______________________________________________________ 64
afdeling 2.de verhouding tussen oordelen in feite en in rechte ______________________________ 65
onderafdeling 1. theoretisch onderscheid tussen oordeel in feite en oordeel in rechte _________ 65
onderafdeling 2. een onmogelijk onderscheid tussen rechtsfeiten en rechtsregels ____________ 66
§1. waarom? een vicieuze cirkel __________________________________________________ 67
§2. het doorbreken van de cirkel: Vorveständnis _____________________________________ 67
Deel IV. De constructie van rechtsfeiten _____________________________________________________ 69
Inleiding _____________________________________________________________________________ 69
Titel I. Belangen begrijpen _______________________________________________________________ 71
2
, Belangen & de capability approach __________________________________________________ 72
Belang nader bekeken ____________________________________________________________ 72
“toestand, relatie of mogelijkheid” à soorten belangen _____________________________________ 73
“relevant” à subjectieve versus objectieve belangen _______________________________________ 73
“voor een persoon of groep” à individuele, collectieve en groepsbelangen _____________________ 74
Titel II. Gebeurtenissen en situaties _______________________________________________________ 76
Hoofdstuk 1. Stap 1. de bouwstenen van het verhaal _______________________________________ 76
Narratieven en de theatermetafoor _________________________________________________ 78
Hoofdstuk 2. Trap 2: het brengen van het verhaal (feitenvoorstelling) ____________________________ 79
afdeling 1. het begrip framing ________________________________________________________ 80
afdeling 2. framingtechnieken ________________________________________________________ 81
Techniek 1: actie versus omissie ____________________________________________________ 81
Technieken 2 & 3: abstract vs concreet, algemeen vs specifiek ____________________________ 82
Abstract versus concreet ________________________________________________________ 83
Algemeen versus specifiek_______________________________________________________ 83
Techniek 4: brede versus enge timeframes____________________________________________ 84
Techniek 5: doorlopend versus gesegmenteerd ________________________________________ 85
hoofdstuk 3. trap 3: de waarheidgetrouwheid van het verhaal ________________________________ 85
hoofdstuk 4. trap 4: de juridische waarde van het verhaal (feitenfiltering) _______________________ 85
Zestal redenen voor kloof in proces _____________________________________________________ 86
Deel V. De constructie van rechtsregels ______________________________________________________ 88
inleiding _____________________________________________________________________________ 88
titel I. formeel-positivistische visie op de constructie van rechtsregels ____________________________ 88
titel II. exegetische visie op de constructie van rechtsregels ____________________________________ 89
hoofdstuk 1. uitleggingsdoel en -voorwerp________________________________________________ 89
Afdeling 1. uitleggingsdoel: achterhalen van de wil van de zender (wetgever/rechter) ___________ 89
afdeling 2. gevolgen voor uitleggingsvoorwerp __________________________________________ 90
onderafdeling 1. het begrip ‘rechtsbron’ _____________________________________________ 90
onderafdeling 2. bijkomende indelingen in soorten bronnen _____________________________ 91
afdeling 3. achterliggende pardigmatische uitgangspunten _________________________________ 91
hoofdstuk 2. uitleggingsmethode _______________________________________________________ 93
afdeling 1. taalkundige argumenten ___________________________________________________ 93
onderafdeling 1. letterlijke betekenis ________________________________________________ 94
onderafdeling 2. technische betekenis _______________________________________________ 94
onderafdeling 3. gebruikelijke betekenis _____________________________________________ 94
afdeling 2. systematische argumenten _________________________________________________ 95
onderafdeling 1. uitgangspunt en redeneerstijl ________________________________________ 95
onderafdeling 2. systematische consistentie __________________________________________ 96
onderafdeling 3. formele contextuele harmonisatie ____________________________________ 97
onderafdeling 4. zuinigheid van het systeem __________________________________________ 97
afdeling 3. Wilsluidende histotische argumenten _________________________________________ 97
Afdeling 4. gevolgengeoriënteerde argumenten _________________________________________ 98
hoofdstuk 3. interne afstemmingsregels en argumenten _____________________________________ 99
Kern en 3 regels _________________________________________________________________ 99
hoofdstuk 4. coördinatieve regels en argumenten __________________________________________ 99
titel III. onthullende kritiek _____________________________________________________________ 100
hoofdstuk 1. kritiek op uitleggingsdoel en -voorwerp ______________________________________ 100
afdeling 1. wat is de wil van de wetgever en hoe kunnen we die kennen? ____________________ 101
onderafdeling 2. het subject van de wil: de wil van? belangrijk!! _________________________ 102
3
, §1. sceptische benadering ______________________________________________________ 102
§2. pragmatische benadering ___________________________________________________ 103
Afdeling 2. Onterechte exclusieve focus op ‘niet-verredelijkte’ en historische wetgever _________ 104
§1. Gewild en gegroeid recht____________________________________________________ 104
§2. Verredelijking _____________________________________________________________ 104
§ Actualisering _______________________________________________________________ 105
§3. gevolgen voor gebruikte argumenten __________________________________________ 107
afdeling 3. onterechte exclusieve focus op wetgever _____________________________________ 108
Hoofdstuk 2. Kritiek op de uitleggingsmethode ___________________________________________ 108
Afdeling 1. Kritiek op waarde taalkundige argumenten ___________________________________ 108
Afdeling 2. Kritiek op waarde van systematische argumenten ______________________________ 110
Afdeling 3. Kritiek op waarde van wilsduidende hist argumenten ___________________________ 111
Afdeling 4. Kritiek op waarde gevolgengeoriënteerde argumenten__________________________ 111
Hoofdstuk 3. Kritiek op interne afstammingsmethodeagf ___________________________________ 111
Kritiek op coördinatieve regels ______________________________________________________ 111
titel IV. onthullende visie op de constructie van rechtsregels __________________________________ 112
Hoofdstuk 1. Uitleggingsdoel en -voorwerp ______________________________________________ 112
afdeling 1. paradigmatische uitgangspunten en grondslag van recht ________________________ 112
afdeling 2. gevolgen voor uitleggingsdoel ______________________________________________ 112
afdeling 3. gevolgen voor uitleggingsvoorwerp _________________________________________ 112
onderafdeling 1. uitlelggingsvoorwerpen als rechtsknopen ______________________________ 113
§1. het begrip ‘rechtsknoop’ (of formant) en §2 veronderstellingen _____________________ 113
§2. van centralisme naar pluralisme ______________________________________________ 113
§3. argumenteren met rechtsknopen _____________________________________________ 114
onderafdeling 2. voornaamste rechtsknopen (of gezaghebbende handelingen)______________ 115
§1. inleiding _________________________________________________________________ 115
§2. handelingen van wetgevende actoren _________________________________________ 116
A. wat is wetgeving? ________________________________________________________ 116
1. Omschrijving van wat wetgeving is: ________________________________________ 116
2. Uitwerking van wetgeving: _______________________________________________ 116
B. belang van wetgeving doorheen de tijd _______________________________________ 119
C. wetgeving als gewild en gegroeid recht _______________________________________ 120
D. werfkracht handelingen van wetgevende actoren _______________________________ 121
§3 handelingen van uitvoerende actoren __________________________________________ 122
A. wat is uitvoering? ________________________________________________________ 122
B. werfkracht handelingen van uitvoerende actoren_______________________________ 123
§4. handelingen van rechtsprekende actoren _______________________________________ 124
A. wat is rechtspraak ________________________________________________________ 124
B. rechtspraak als gewild en gegroeid recht ______________________________________ 124
C. werfkracht handelingen van rechtsprekende actoren ____________________________ 125
§5. Handelingen van rechtsgeleerde actoren _______________________________________ 126
A. Wat is rechtsleer? ________________________________________________________ 126
B. taak van de rechtsleer _____________________________________________________ 127
C. Methode van de rechtsleer _________________________________________________ 127
D. Werfkracht van rechtsgeleerde actoren _______________________________________ 128
§6. Handelingen van andere private actoren _______________________________________ 128
A. wat zijn handelingen van andere private actoren?______________________________ 128
B. handelingen van andere private actoren als gewild en gegroeid recht ______________ 129
1. gewild recht: overeenkomsten, technische normen____________________________ 129
2. Gegroeid recht: gewoonten, gebruiken _____________________________________ 130
4
, C. werfkracht handelingen van andere private actoren _____________________________ 132
Hoofdstuk 2. Methode om interpretanda op zich te interpreteren ____________________________ 132
afdeling 1. Zevental soorten argumenten ______________________________________________ 133
Onderafdeing 1. Taalkundige argumenten ___________________________________________ 133
Onderafdeling 2. Systematische argumenten _________________________________________ 134
§1. Uitgangspunt en redeneerstijl ________________________________________________ 134
A. recht als volledig bepaald systeem (maar niet door perfectie wetgever) _____________ 135
B. recht als volledig onbepaald systeem _________________________________________ 136
C. recht als onderbepaald systeem _____________________________________________ 137
§2. SYSTEMATISCHE CONSISTIENTIE: ARGUMENTEN OP BASIS VAN GELIJKENIS ____________ 139
§3. inhoudelijke contextuele harmonisatie _________________________________________ 140
Onderafdeling 3. wilsduidende en wilstemperende historische argumenten ________________ 141
Onderafdeling 4. teleologische argumenten __________________________________________ 142
§1. inleiding _________________________________________________________________ 142
§2. teleologische extensie (=analogie) ____________________________________________ 142
§3. teleologische reductie (=rechtsverfijning) _______________________________________ 143
§4. beperkingen ______________________________________________________________ 143
onderafdeling 5. waardengeoriënteerde argumenten __________________________________ 145
onderafdeling 6. gevolgengeoriënteerde argumenten __________________________________ 145
§1. inleiding: waarom rekening houden met gevolgen? _______________________________ 145
§2. soorten gevolgen __________________________________________________________ 146
§3. drie voorbeelden van gevolgengeoriënteerde argumenten _________________________ 147
onderafdeling 7. anticipatieve argumenten __________________________________________ 148
afdeling 2. Verhouding tussen interpretatieve argumenten________________________________ 149
Onderafdeling 1. Geen vaste verhouding ____________________________________________ 149
Onderafdeling 3. In concreto argumenteren _________________________________________ 149
§1. Topisch argumenteren ______________________________________________________ 150
onderafdeling afweging als afstemmingsmethode _____________________________________ 156
A. Afweging als metafoor_____________________________________________________ 156
B. Afwegingsmethode: evenredigheid __________________________________________ 157
Inhoud van het evenredigheidsbeginsel ________________________________________ 157
Toetsingsintensiteit _________________________________________________________ 158
Evenredigheid in de strikte zin ________________________________________________ 159
___________________________________________________________________________ 159
§3. twee afwegingswijzen ______________________________________________________ 160
ad hoc afweging ____________________________________________________________ 160
categorische afweging _______________________________________________________ 161
graduele overgang __________________________________________________________ 161
onderafdeling 5. wat betekent dit nu voor interne afstemmingsargumenten? _______________ 162
Hoofdstuk 3. methode om interpretanda op elkaar af te stemmen à coördinatieve argumenten ___ 163
afdeling 1. vermijden van antinomieën: conforme uitlegging ______________________________ 163
onderafdeling 1. verzoenende uitlegging (kennen? niet op slides) ________________________ 163
onderafdeling 2. inperkende uitlegging _____________________________________________ 164
onderafdeling 3. verruimende uitlegging ____________________________________________ 165
afdeling 2. verhelpen van antinomieën ________________________________________________ 166
hoofdstuk 4. verhouding tussen interpretatie en afstemming van interpretanda _________________ 168
besluit: _______________________________________________________________________________ 169
5
,INLEIDING
Het verschil in de 3 soorten vakken:
Wat zijn vragen die wij gaan stellen binnen dit vak? Aantal voorbeelden:
• 18e eeuw groot wantrouwen t.o.v. rechters: ‘Que toute loi soit claire, uniforme et précise : l'interpréter,
c'est presque toujours la corrompre » - Voltaire (1694-1778)’ = Eindelijk moesten alle wetten, duidelijk
uniform en precies zijn, want interpreteren van wet geeft corruptie. Rechters moesten maar gewoon
braaf knikken en als het niet duidelijk was moesten ze gaan vragen bij wetgever voor duidelijkheid.
o Maar wie vertrouw jij het meest? Zelfgekozen volksvertegenwoordigers? Rechters? Experten?
o Ook een keuze die jij maakt als jurist. Geen zaligmakend antwoord.
• The construction of the provisions of an Act is for the court and no-one else » - Lord Reid, in Black
Clawson International Ltd v. Papierwerke AG [1975] UKHL. = Bepalen wat in wet staat is de taak van de
rechters, en niemand anders moet zich hiermee moeien. Eigenlijk gaat het over parlementaire
voorbereidingen. Hier gaan we niet kritisch genoeg mee om. Parlementair voorbereidingsstuk heeft
geen democratische meerderheid achter zich. We gaan moeten kijken naar dat waar consensus over is
en dat is de tekst. Daar is democratisch draagvlak voor. Wij als rechters kijken vooral naar tekst van de
wet, want als we kijken naar parlementaire voorbereidingsstukken geven we te veel macht uit handen
aan parlement. Het is tegengewicht voor macht van regeringsleden.
• Welke grenzen zijn er aan een falend klimaatbeleid?
o Fundamentele vraag: wanneer gaat zo’n regering recht overtreden door geen krachtmakend
klimaatbeleid te voeren? Zwitserland werd veroordeeld door EHRM, maar wie maakt hier recht?
Juristen moeten altijd keuzes maken (bv. vraag voorrang grondwet of europese)
• Keuzes die uitleggers maken duiden in rechtsvinding en kritisch analyseren
• Wetgever heeft geen voorgemaakt ‘plan’: veel situaties zonder plan (bv. afstammingsrecht)
• Je hebt een recept nodig voor hoe je slechte/goede dingen moet onderscheiden: kritisch nadenken
over methode/recept dat je volgt en er misschien een betere maken en recepten van anderen kritisch
benaderen (= pannenkoeken).
o Iets kunnen vs. iets goed kunnen: Is een kwestie van kwaliteit
o Recht = (ook) politiek: politieke keuzes benoemen en kritisch evalueren
We moeten dus niet enkel kennis nemen vd ingrediënten die we nodig hebben voor de pannenkoek (= positief
recht). Rechtsvinding gaat over de juridische methode (recept). Je kan alle ingrediënten kennen maar daarmee
heb je nog geen pannenkoek. Wil je die ingrediënten goed kunnen gebruiken, moet je nadenken over het recept.
Wat is rechtsvinding?
• Het is een vervolg op Algemene rechtsleer: samen is het een inleiding op juridische methode.
• Rechtsvinding staat in het teken van: ‘juridische hermeneutiek’ (uitlegkunde/juridische interpretatie).
o Niet zozeer het ‘wat’ (eindpunt) maar het ‘hoe’ (weg naar eindpunt) is belangrijk.
o Geen focus op positiefrechtelijke rechtsregels (ingrediënten).
o Hoe we uitleggen in het recht. D.i. hoe uitlegger inhoud/betekenis van het recht in concreet
geval bepaalt
o Veronderstellingen, uitgangspunten en technieken waaruit uitleggers kiezen
6
,Verhouding tot AR
• Algemene rechtsleer: basis die je nodig hebt om op kritische manier naar recht te kijken à geeft een
antwoord op de ontologische vraag: ‘Wat is recht?
• Rechtsvinding: hoe maken juristen nu eigenlijk het recht? Kritische reflectie om zelf de keuzes te
begrijpen à zal meer ingaan op de epistemologische vraag: ‘Hoe kan ik de inhoud v/h recht kennen?’
Overzicht ‘rechtsvinding’
• Rechtsvinding = juridische uitlegging = uitspraak doen over inhoud van recht in concreet geval
o Uitleggers maken daarbij keuzes (die ze vaak niet expliciteren)
o Vervolg op ‘heuristiek’ ( = hoe iets vinden) à dit is nog niet genoeg: nog interpretatie nodig.
o Hoe gaan we uitleggen in het recht?
o Hoe uitlegger inhoud of betekenis van het recht in concreet geval bepaalt: uitspraken doen
over inhoud van het recht en hoe dit doen staat centraal.
o Hoe antwoord geven op vragen als: Moet Johan de fiets teruggeven aan Ibrahim?/Mag ik hier
meer dan 70 kilometer per uur rijden?/Mocht Yasmina in 2020 haar hoofddoek ophouden in
de rechtszaal? à alle uitspraken hierover zijn de ‘juridische pannenkoeken.’
- NIET focussen op antwoorden maar op de weg ernaar toe.
o Focus op vooronderstelling, uitgangspunten en technieken waaruit uitleggers kiezen.
o Hiermee antwoord opbouwen. = recept.
Structuur van het vak rechtsvinding, een aantal rode draden door deze cursus:
• Rode draad 1: Juristen maken keuzes en wij zijn gewoon dat ze dat doen alsof het recht evident tot
bepaalde oplossingen moet leiden. Het recht heeft dus 2 gezichten. Aan de ene kant doen ze alsof het
recht voor zich spreekt, maar aan de andere kant maken ze zelf heleboel keuzes die niet voor zich
spreken. = spanningsveld tussen het opzetten van masker/doen alsof er geen keuzes zijn en het afdoen
v/h masker om keuze expliciet te benoemen. = spanningsveld tussen twee manieren van rechtvinding:
o Heteronome rechtsvinding = verhulling van de uitlegging van keuzes. Recht is wat het is. Je zit
als jurist nergens voor tussen.
o Autonome rechtsvinding = onthulling van keuzes, elke jurist maakt eigen keuzes.
o Aantal fundamentele vragen:
§ Waarom verhullen uitleggers hun keuzes?
§ Hoe verhullen uitleggers hun keuzes?
§ Hoe kunnen we die verhulling doorprikken?
• Door keuzes te benoemen en vervolgens zelf bewust te maken.
• Rode draad 2: 10 keuzes die elke uitlegger elke keer maakt bij uitspraken over inhoud:
o Welke doelstelling streeft uitlegger na
o Welke invulling van ‘recht’ is meest nuttig om die doelstelling te bereiken
o Welke grondslag van ‘recht’ is meest nuttig […]
o Welke functies en finaliteit schrijft uitlegger best toe aan ‘recht’ […]
o Hoe vertelt uitlegger het best het (rechts)feitelijk verhaal […]
o Welk doel schrijft uitlegger het best toe aan uitlegging […]
o Welke interpretanda zijn relevante uitleggingsvoorwerpen […]
o Welk soort argumenten kunnen het best worden gebruikt […]
o Op welke wijze kunnen die argumenten het best worden afgestemd
o Op welke wijze kunnen de aldus geïnterpreteerde interpretanda vervolgens het best op
elkaar worden afgestemd?
7
, DEEL I: TWEE PERSPECTIEVEN OP (JURIDISCHE) UITLEGGING
TITEL I. WAT IS (JURIDISCHE) UITLEGGING?
HOOFDSTUK 1. UITLEGGING: BEGRIPSOMSCHRIJVING
Om te begrijpen wat uitlegging/interpretatie inhoudt, is het nuttig om dat concept eerst in algemene betekenis
te duiden en nadien bekijken we wat bijzondere vormen van uitlegging zijn: ‘semantische’ en ‘pragmatische’
interpretatie
AFDELING 1. UITLEGGING IN HET ALGEMEEN
Intuïtieve omschrijving : “uitlegging/interpretatie = het interpreteren van iets”
• Preciezer = het toeschrijven van een betekenis aan een interpretatievoorwerp
• Alternatief = activiteit die interpretans (‘betekenis’/’inhoud’) koppelt aan interpretandum (‘hetgeen
wordt geïnterpreteerd’)
Drie bestanddelen van uitlegging:
• Interpretandum = ‘brandstof’ voor interpretatie
o Synoniemen: Interpretatievoorwerp of brongeheel
o = het te interpreteren voorwerp
o Het geheel van elementen dat uitlegger als materiaal gebruikt bij uitleggingsactiviteit
o We moeten ergens materieel mee werken: bron waaruit we vertrekken en iets mee maken
(kan om het even wat zijn) -> we willen een betekenis maken voor dit interpretatievoorwerp.
o bv. geschreven teksten, gebaren, partituren, cijfers, potscherven, afbeeldingen…
o Het gaat stuk voor stuk om zaken die een uitlegger kan interpreteren.
• Interpretans = de ‘interpretatie’ die je aan interpretandum geeft.
o Synoniem = doelgeheel: van brongeheel naar doelgeheel (van fysiek object naar interpretatie
ervan à term linken aan interpretatievoorwerp).
o Geheel van elementen dat uitlegger d.m.v. uitleggingsactiviteit toevoegt aan brongeheel, het
gaat om de betekenis die een uitlegger in zijn uitleggingsactiviteit hecht aan het bronnengeheel
o Bv. geschreven commentaar op tekst, betekenis die je hecht aan gebaar…
o Het gaat stuk voor stuk om zaken die een uitlegger toevoegt aan de brongehelen: De
betekenis die de uitlegger aan een brongeheel hecht, zit daar nooit volledig in besloten.
OPGELET: de aard v/d zaak stelt je niet in staat om op voorhand uit te maken of die zaak een bron- dan
wel een doelgeheel vormt. Een geschreven tekst kan bijvoorbeeld zowel het bron- als het doelgeheel
vormen. Zo is het mogelijk dat een geschreven tekst het te interpreteren voorwerp vormt, die nog moet
worden geïnterpreteerd. Maar het is ook denkbaar dat een geschreven tekst het doelgeheel vormt en
dus de uitdrukking vormt van de betekenis die de uitlegger aan een te interpreteren voorwerp heeft
gegeven. Als iemand een rechtsgeleerde commentaar schrijft op een wettelijke bepaling, dan is de
wettelijke bepaling het brongeheel en de commentaar het doelgeheel. In beide gevallen gaat het om een
geschreven tekst.
Interpreteren gaat nooit vanzelf: combinatie van interpretandum en interpretans.
8
Rechtsvinding – Samenvatting ________________________________________________________________ 1
Inleiding ________________________________________________________________________________ 6
Deel I: Twee perspectieven op (juridische) uitlegging ____________________________________________ 8
Titel I. Wat is (juridische) uitlegging?________________________________________________________ 8
Hoofdstuk 1. uitlegging: begripsomschrijving _______________________________________________ 8
afdeling 1. uitlegging in het algemeen __________________________________________________ 8
afdeling 2. concrete vormen van interpretatie ___________________________________________ 10
onderafdeling 1. semantische interpretatie ___________________________________________ 10
§1. begrip ____________________________________________________________________ 10
§2. kenmerken van semantische interpretatie _______________________________________ 11
onderafdeling 2. pragmatische interpretatie __________________________________________ 12
§1. begrip ____________________________________________________________________ 12
§2. context ___________________________________________________________________ 13
§3. DRie vormen van pragmatische interpretatie _____________________________________ 13
§4. Kenmerken ________________________________________________________________ 15
Afdeling 3. waarom al die vormen van interpretatie? _____________________________________ 17
Hoofdstuk 2. juridische uitlegging: doel, voorwerp, methode en subject ________________________ 18
afdeling 1. juridisch uitlegginsdoel ____________________________________________________ 19
afdeling 2. juridisch uitleggingsvoorwerp _______________________________________________ 20
afdeling 3. juridische uitleggingsmethode_______________________________________________ 21
afdeling 4. juridisch uitleggingssubject _________________________________________________ 21
onderafdeling 1. doelstellingen van de uitlegger _______________________________________ 22
§1. typische doelstellingen, specifieke doelstellingen en standpunten ____________________ 22
§2. waarom stilstaan bij doelstellingen en rollen van de uitlegger?_______________________ 26
onderafdeling 2. niet-juridische factoren die besluitvorming beïnvloeden ___________________ 30
Titel II. Twee visies en de aantrekkingskracht van volledig heteronome uitlegging___________________ 30
Hoofdstuk 1. twee visies ______________________________________________________________ 30
afdeling 1. positivistische paradigma __________________________________________________ 31
onderafdeling 1. ontologisch en epistemologisch uitgangspunt ___________________________ 31
§1. ontologische en epistemologisch realisme _______________________________________ 31
§2. toegepast op het recht ______________________________________________________ 31
A. formeel rechtspositivisme ___________________________________________________ 32
B. descriptief rechtspositivisme _________________________________________________ 33
onderafdeling 2. axiologisch uitgangspunt ____________________________________________ 34
onderafdeling 3. methodologisch uitgangpunt _________________________________________ 35
onderafdeling 4. staatskundig apparaat ______________________________________________ 35
afdeling 2. constructivistisch paradigma ________________________________________________ 36
onderafdeling 1. ontologisch en epistemologisch uitgangspunt ___________________________ 36
§1. ontologisch en epistemologisch relativisme ______________________________________ 36
§2. toegepast op het recht ______________________________________________________ 37
onderafdeling 2. axiologisch uitgangspunt ____________________________________________ 38
onderafdeling 3. methodologisch uitgangspunt ________________________________________ 39
§1. de beperkingen van het syllogisme: Het syllogisme doorprikt ________________________ 39
§2. van redeneren (logica) naar argumentere (retorica) _______________________________ 41
onderafdeling 4. staatskundig uitgangspunt ___________________________________________ 41
Hoofdstuk 2. aantrekkingskracht van het syllogisme en volledig heteronome rechtsvinding _________ 42
1
,Deel II. Uitlegging in staatskundig perspectief ________________________________________________ 45
Titel I. Drie pijlers: democratie, rechtsstaat en mensenrechten __________________________________ 45
Inleiding: link met rechtvaardigheidsstromingen (ar nr. 74 e.v.) _______________________________ 45
Hoofdstuk 1. democratie ______________________________________________________________ 46
Hoofdstuk 2. rechtsstaat ______________________________________________________________ 46
Hoofdstuk 3. mensenrechten __________________________________________________________ 47
Hoofdstuk 4. onderlinge verhoudingen en spanningen ______________________________________ 48
afdeling 1. het verband tussen enerzijds democratie en anderzijds rechtsstaat en mensenrechten _ 48
afdeling 2. spanningen tussen enerzijds democratie en anderzijds rechtsstaat en mensenrechten __ 49
Titel. II Twee visies op de verhouding tussen de staatsmachten _________________________________ 50
Hoofdstuk 1. klassieke visie van montesquieu _____________________________________________ 50
afdeling 1. drie staatstypen __________________________________________________________ 50
onderafdeling 1. republiek_________________________________________________________ 50
onderafdeling 2. monarchie _______________________________________________________ 51
onderfadeling 3. despotische staat __________________________________________________ 52
afdeling 2. eigen visie montesquieu ___________________________________________________ 52
afdeling 3. samengevat _____________________________________________________________ 53
Hoofdstuk 2. radicale visie van de franse revolutie _________________________________________ 54
afdeling 1. proloog: 18e eeuwse problemen _____________________________________________ 54
afdeling 2. een droombeeld__________________________________________________________ 54
afdeling 3. een ontnuchterende werkelijkheid ___________________________________________ 55
Titel III. De verhouding tussen wetgever en rechter vandaag ___________________________________ 56
Hoofdstuk 1. democratie, rechtsstaat en mensenrechten in polen (en europa) ___________________ 56
Hoofdstuk 2. machten en tegenmachten in BelgiË __________________________________________ 56
afdeling 1. rechterlijke controle als doembeeld __________________________________________ 56
afdeling 2. rechterlijke controle als noodzaak____________________________________________ 58
afdeling 3. even tussendoor: grondwettigheidstoetsing in België ____________________________ 59
afdeling 4. hoe legitimatief deficit te ondervangen? ______________________________________ 59
onderafdeling 1. rechterlijk minimalisme in de motivering _______________________________ 60
onderafdeling 2. rechterlijk minimalisme in het beschikkende gedeelte _____________________ 60
onderfadeling 3. wenselijkheid van rechterlijk minimalisme ______________________________ 61
onderafdeling 4. klimaatzaken als voorbeeld __________________________________________ 61
Deel III. Het (onmogelijke) onderscheid tussen rechtsfeiten en rechtsregels _________________________ 62
titel I. relevantie (en noodzaak) van het onderscheid) à slide 23 les 5 ___________________________ 62
Titel II. Hoe moeten rechtsfeiten en rechtsregels van elkaar worden onderscheiden? ________________ 63
Hoofdstuk 1. positivistisch paradigma ____________________________________________________ 63
Hoofdstuk 2. constructivistisch paradigma ________________________________________________ 63
afdeling 1. drie begrippen ___________________________________________________________ 63
onderafdeling 1. feiten ___________________________________________________________ 63
onderafdeling 2. rechtsfeiten ______________________________________________________ 64
onderfafdeling 3. rechtsregels ______________________________________________________ 64
afdeling 2.de verhouding tussen oordelen in feite en in rechte ______________________________ 65
onderafdeling 1. theoretisch onderscheid tussen oordeel in feite en oordeel in rechte _________ 65
onderafdeling 2. een onmogelijk onderscheid tussen rechtsfeiten en rechtsregels ____________ 66
§1. waarom? een vicieuze cirkel __________________________________________________ 67
§2. het doorbreken van de cirkel: Vorveständnis _____________________________________ 67
Deel IV. De constructie van rechtsfeiten _____________________________________________________ 69
Inleiding _____________________________________________________________________________ 69
Titel I. Belangen begrijpen _______________________________________________________________ 71
2
, Belangen & de capability approach __________________________________________________ 72
Belang nader bekeken ____________________________________________________________ 72
“toestand, relatie of mogelijkheid” à soorten belangen _____________________________________ 73
“relevant” à subjectieve versus objectieve belangen _______________________________________ 73
“voor een persoon of groep” à individuele, collectieve en groepsbelangen _____________________ 74
Titel II. Gebeurtenissen en situaties _______________________________________________________ 76
Hoofdstuk 1. Stap 1. de bouwstenen van het verhaal _______________________________________ 76
Narratieven en de theatermetafoor _________________________________________________ 78
Hoofdstuk 2. Trap 2: het brengen van het verhaal (feitenvoorstelling) ____________________________ 79
afdeling 1. het begrip framing ________________________________________________________ 80
afdeling 2. framingtechnieken ________________________________________________________ 81
Techniek 1: actie versus omissie ____________________________________________________ 81
Technieken 2 & 3: abstract vs concreet, algemeen vs specifiek ____________________________ 82
Abstract versus concreet ________________________________________________________ 83
Algemeen versus specifiek_______________________________________________________ 83
Techniek 4: brede versus enge timeframes____________________________________________ 84
Techniek 5: doorlopend versus gesegmenteerd ________________________________________ 85
hoofdstuk 3. trap 3: de waarheidgetrouwheid van het verhaal ________________________________ 85
hoofdstuk 4. trap 4: de juridische waarde van het verhaal (feitenfiltering) _______________________ 85
Zestal redenen voor kloof in proces _____________________________________________________ 86
Deel V. De constructie van rechtsregels ______________________________________________________ 88
inleiding _____________________________________________________________________________ 88
titel I. formeel-positivistische visie op de constructie van rechtsregels ____________________________ 88
titel II. exegetische visie op de constructie van rechtsregels ____________________________________ 89
hoofdstuk 1. uitleggingsdoel en -voorwerp________________________________________________ 89
Afdeling 1. uitleggingsdoel: achterhalen van de wil van de zender (wetgever/rechter) ___________ 89
afdeling 2. gevolgen voor uitleggingsvoorwerp __________________________________________ 90
onderafdeling 1. het begrip ‘rechtsbron’ _____________________________________________ 90
onderafdeling 2. bijkomende indelingen in soorten bronnen _____________________________ 91
afdeling 3. achterliggende pardigmatische uitgangspunten _________________________________ 91
hoofdstuk 2. uitleggingsmethode _______________________________________________________ 93
afdeling 1. taalkundige argumenten ___________________________________________________ 93
onderafdeling 1. letterlijke betekenis ________________________________________________ 94
onderafdeling 2. technische betekenis _______________________________________________ 94
onderafdeling 3. gebruikelijke betekenis _____________________________________________ 94
afdeling 2. systematische argumenten _________________________________________________ 95
onderafdeling 1. uitgangspunt en redeneerstijl ________________________________________ 95
onderafdeling 2. systematische consistentie __________________________________________ 96
onderafdeling 3. formele contextuele harmonisatie ____________________________________ 97
onderafdeling 4. zuinigheid van het systeem __________________________________________ 97
afdeling 3. Wilsluidende histotische argumenten _________________________________________ 97
Afdeling 4. gevolgengeoriënteerde argumenten _________________________________________ 98
hoofdstuk 3. interne afstemmingsregels en argumenten _____________________________________ 99
Kern en 3 regels _________________________________________________________________ 99
hoofdstuk 4. coördinatieve regels en argumenten __________________________________________ 99
titel III. onthullende kritiek _____________________________________________________________ 100
hoofdstuk 1. kritiek op uitleggingsdoel en -voorwerp ______________________________________ 100
afdeling 1. wat is de wil van de wetgever en hoe kunnen we die kennen? ____________________ 101
onderafdeling 2. het subject van de wil: de wil van? belangrijk!! _________________________ 102
3
, §1. sceptische benadering ______________________________________________________ 102
§2. pragmatische benadering ___________________________________________________ 103
Afdeling 2. Onterechte exclusieve focus op ‘niet-verredelijkte’ en historische wetgever _________ 104
§1. Gewild en gegroeid recht____________________________________________________ 104
§2. Verredelijking _____________________________________________________________ 104
§ Actualisering _______________________________________________________________ 105
§3. gevolgen voor gebruikte argumenten __________________________________________ 107
afdeling 3. onterechte exclusieve focus op wetgever _____________________________________ 108
Hoofdstuk 2. Kritiek op de uitleggingsmethode ___________________________________________ 108
Afdeling 1. Kritiek op waarde taalkundige argumenten ___________________________________ 108
Afdeling 2. Kritiek op waarde van systematische argumenten ______________________________ 110
Afdeling 3. Kritiek op waarde van wilsduidende hist argumenten ___________________________ 111
Afdeling 4. Kritiek op waarde gevolgengeoriënteerde argumenten__________________________ 111
Hoofdstuk 3. Kritiek op interne afstammingsmethodeagf ___________________________________ 111
Kritiek op coördinatieve regels ______________________________________________________ 111
titel IV. onthullende visie op de constructie van rechtsregels __________________________________ 112
Hoofdstuk 1. Uitleggingsdoel en -voorwerp ______________________________________________ 112
afdeling 1. paradigmatische uitgangspunten en grondslag van recht ________________________ 112
afdeling 2. gevolgen voor uitleggingsdoel ______________________________________________ 112
afdeling 3. gevolgen voor uitleggingsvoorwerp _________________________________________ 112
onderafdeling 1. uitlelggingsvoorwerpen als rechtsknopen ______________________________ 113
§1. het begrip ‘rechtsknoop’ (of formant) en §2 veronderstellingen _____________________ 113
§2. van centralisme naar pluralisme ______________________________________________ 113
§3. argumenteren met rechtsknopen _____________________________________________ 114
onderafdeling 2. voornaamste rechtsknopen (of gezaghebbende handelingen)______________ 115
§1. inleiding _________________________________________________________________ 115
§2. handelingen van wetgevende actoren _________________________________________ 116
A. wat is wetgeving? ________________________________________________________ 116
1. Omschrijving van wat wetgeving is: ________________________________________ 116
2. Uitwerking van wetgeving: _______________________________________________ 116
B. belang van wetgeving doorheen de tijd _______________________________________ 119
C. wetgeving als gewild en gegroeid recht _______________________________________ 120
D. werfkracht handelingen van wetgevende actoren _______________________________ 121
§3 handelingen van uitvoerende actoren __________________________________________ 122
A. wat is uitvoering? ________________________________________________________ 122
B. werfkracht handelingen van uitvoerende actoren_______________________________ 123
§4. handelingen van rechtsprekende actoren _______________________________________ 124
A. wat is rechtspraak ________________________________________________________ 124
B. rechtspraak als gewild en gegroeid recht ______________________________________ 124
C. werfkracht handelingen van rechtsprekende actoren ____________________________ 125
§5. Handelingen van rechtsgeleerde actoren _______________________________________ 126
A. Wat is rechtsleer? ________________________________________________________ 126
B. taak van de rechtsleer _____________________________________________________ 127
C. Methode van de rechtsleer _________________________________________________ 127
D. Werfkracht van rechtsgeleerde actoren _______________________________________ 128
§6. Handelingen van andere private actoren _______________________________________ 128
A. wat zijn handelingen van andere private actoren?______________________________ 128
B. handelingen van andere private actoren als gewild en gegroeid recht ______________ 129
1. gewild recht: overeenkomsten, technische normen____________________________ 129
2. Gegroeid recht: gewoonten, gebruiken _____________________________________ 130
4
, C. werfkracht handelingen van andere private actoren _____________________________ 132
Hoofdstuk 2. Methode om interpretanda op zich te interpreteren ____________________________ 132
afdeling 1. Zevental soorten argumenten ______________________________________________ 133
Onderafdeing 1. Taalkundige argumenten ___________________________________________ 133
Onderafdeling 2. Systematische argumenten _________________________________________ 134
§1. Uitgangspunt en redeneerstijl ________________________________________________ 134
A. recht als volledig bepaald systeem (maar niet door perfectie wetgever) _____________ 135
B. recht als volledig onbepaald systeem _________________________________________ 136
C. recht als onderbepaald systeem _____________________________________________ 137
§2. SYSTEMATISCHE CONSISTIENTIE: ARGUMENTEN OP BASIS VAN GELIJKENIS ____________ 139
§3. inhoudelijke contextuele harmonisatie _________________________________________ 140
Onderafdeling 3. wilsduidende en wilstemperende historische argumenten ________________ 141
Onderafdeling 4. teleologische argumenten __________________________________________ 142
§1. inleiding _________________________________________________________________ 142
§2. teleologische extensie (=analogie) ____________________________________________ 142
§3. teleologische reductie (=rechtsverfijning) _______________________________________ 143
§4. beperkingen ______________________________________________________________ 143
onderafdeling 5. waardengeoriënteerde argumenten __________________________________ 145
onderafdeling 6. gevolgengeoriënteerde argumenten __________________________________ 145
§1. inleiding: waarom rekening houden met gevolgen? _______________________________ 145
§2. soorten gevolgen __________________________________________________________ 146
§3. drie voorbeelden van gevolgengeoriënteerde argumenten _________________________ 147
onderafdeling 7. anticipatieve argumenten __________________________________________ 148
afdeling 2. Verhouding tussen interpretatieve argumenten________________________________ 149
Onderafdeling 1. Geen vaste verhouding ____________________________________________ 149
Onderafdeling 3. In concreto argumenteren _________________________________________ 149
§1. Topisch argumenteren ______________________________________________________ 150
onderafdeling afweging als afstemmingsmethode _____________________________________ 156
A. Afweging als metafoor_____________________________________________________ 156
B. Afwegingsmethode: evenredigheid __________________________________________ 157
Inhoud van het evenredigheidsbeginsel ________________________________________ 157
Toetsingsintensiteit _________________________________________________________ 158
Evenredigheid in de strikte zin ________________________________________________ 159
___________________________________________________________________________ 159
§3. twee afwegingswijzen ______________________________________________________ 160
ad hoc afweging ____________________________________________________________ 160
categorische afweging _______________________________________________________ 161
graduele overgang __________________________________________________________ 161
onderafdeling 5. wat betekent dit nu voor interne afstemmingsargumenten? _______________ 162
Hoofdstuk 3. methode om interpretanda op elkaar af te stemmen à coördinatieve argumenten ___ 163
afdeling 1. vermijden van antinomieën: conforme uitlegging ______________________________ 163
onderafdeling 1. verzoenende uitlegging (kennen? niet op slides) ________________________ 163
onderafdeling 2. inperkende uitlegging _____________________________________________ 164
onderafdeling 3. verruimende uitlegging ____________________________________________ 165
afdeling 2. verhelpen van antinomieën ________________________________________________ 166
hoofdstuk 4. verhouding tussen interpretatie en afstemming van interpretanda _________________ 168
besluit: _______________________________________________________________________________ 169
5
,INLEIDING
Het verschil in de 3 soorten vakken:
Wat zijn vragen die wij gaan stellen binnen dit vak? Aantal voorbeelden:
• 18e eeuw groot wantrouwen t.o.v. rechters: ‘Que toute loi soit claire, uniforme et précise : l'interpréter,
c'est presque toujours la corrompre » - Voltaire (1694-1778)’ = Eindelijk moesten alle wetten, duidelijk
uniform en precies zijn, want interpreteren van wet geeft corruptie. Rechters moesten maar gewoon
braaf knikken en als het niet duidelijk was moesten ze gaan vragen bij wetgever voor duidelijkheid.
o Maar wie vertrouw jij het meest? Zelfgekozen volksvertegenwoordigers? Rechters? Experten?
o Ook een keuze die jij maakt als jurist. Geen zaligmakend antwoord.
• The construction of the provisions of an Act is for the court and no-one else » - Lord Reid, in Black
Clawson International Ltd v. Papierwerke AG [1975] UKHL. = Bepalen wat in wet staat is de taak van de
rechters, en niemand anders moet zich hiermee moeien. Eigenlijk gaat het over parlementaire
voorbereidingen. Hier gaan we niet kritisch genoeg mee om. Parlementair voorbereidingsstuk heeft
geen democratische meerderheid achter zich. We gaan moeten kijken naar dat waar consensus over is
en dat is de tekst. Daar is democratisch draagvlak voor. Wij als rechters kijken vooral naar tekst van de
wet, want als we kijken naar parlementaire voorbereidingsstukken geven we te veel macht uit handen
aan parlement. Het is tegengewicht voor macht van regeringsleden.
• Welke grenzen zijn er aan een falend klimaatbeleid?
o Fundamentele vraag: wanneer gaat zo’n regering recht overtreden door geen krachtmakend
klimaatbeleid te voeren? Zwitserland werd veroordeeld door EHRM, maar wie maakt hier recht?
Juristen moeten altijd keuzes maken (bv. vraag voorrang grondwet of europese)
• Keuzes die uitleggers maken duiden in rechtsvinding en kritisch analyseren
• Wetgever heeft geen voorgemaakt ‘plan’: veel situaties zonder plan (bv. afstammingsrecht)
• Je hebt een recept nodig voor hoe je slechte/goede dingen moet onderscheiden: kritisch nadenken
over methode/recept dat je volgt en er misschien een betere maken en recepten van anderen kritisch
benaderen (= pannenkoeken).
o Iets kunnen vs. iets goed kunnen: Is een kwestie van kwaliteit
o Recht = (ook) politiek: politieke keuzes benoemen en kritisch evalueren
We moeten dus niet enkel kennis nemen vd ingrediënten die we nodig hebben voor de pannenkoek (= positief
recht). Rechtsvinding gaat over de juridische methode (recept). Je kan alle ingrediënten kennen maar daarmee
heb je nog geen pannenkoek. Wil je die ingrediënten goed kunnen gebruiken, moet je nadenken over het recept.
Wat is rechtsvinding?
• Het is een vervolg op Algemene rechtsleer: samen is het een inleiding op juridische methode.
• Rechtsvinding staat in het teken van: ‘juridische hermeneutiek’ (uitlegkunde/juridische interpretatie).
o Niet zozeer het ‘wat’ (eindpunt) maar het ‘hoe’ (weg naar eindpunt) is belangrijk.
o Geen focus op positiefrechtelijke rechtsregels (ingrediënten).
o Hoe we uitleggen in het recht. D.i. hoe uitlegger inhoud/betekenis van het recht in concreet
geval bepaalt
o Veronderstellingen, uitgangspunten en technieken waaruit uitleggers kiezen
6
,Verhouding tot AR
• Algemene rechtsleer: basis die je nodig hebt om op kritische manier naar recht te kijken à geeft een
antwoord op de ontologische vraag: ‘Wat is recht?
• Rechtsvinding: hoe maken juristen nu eigenlijk het recht? Kritische reflectie om zelf de keuzes te
begrijpen à zal meer ingaan op de epistemologische vraag: ‘Hoe kan ik de inhoud v/h recht kennen?’
Overzicht ‘rechtsvinding’
• Rechtsvinding = juridische uitlegging = uitspraak doen over inhoud van recht in concreet geval
o Uitleggers maken daarbij keuzes (die ze vaak niet expliciteren)
o Vervolg op ‘heuristiek’ ( = hoe iets vinden) à dit is nog niet genoeg: nog interpretatie nodig.
o Hoe gaan we uitleggen in het recht?
o Hoe uitlegger inhoud of betekenis van het recht in concreet geval bepaalt: uitspraken doen
over inhoud van het recht en hoe dit doen staat centraal.
o Hoe antwoord geven op vragen als: Moet Johan de fiets teruggeven aan Ibrahim?/Mag ik hier
meer dan 70 kilometer per uur rijden?/Mocht Yasmina in 2020 haar hoofddoek ophouden in
de rechtszaal? à alle uitspraken hierover zijn de ‘juridische pannenkoeken.’
- NIET focussen op antwoorden maar op de weg ernaar toe.
o Focus op vooronderstelling, uitgangspunten en technieken waaruit uitleggers kiezen.
o Hiermee antwoord opbouwen. = recept.
Structuur van het vak rechtsvinding, een aantal rode draden door deze cursus:
• Rode draad 1: Juristen maken keuzes en wij zijn gewoon dat ze dat doen alsof het recht evident tot
bepaalde oplossingen moet leiden. Het recht heeft dus 2 gezichten. Aan de ene kant doen ze alsof het
recht voor zich spreekt, maar aan de andere kant maken ze zelf heleboel keuzes die niet voor zich
spreken. = spanningsveld tussen het opzetten van masker/doen alsof er geen keuzes zijn en het afdoen
v/h masker om keuze expliciet te benoemen. = spanningsveld tussen twee manieren van rechtvinding:
o Heteronome rechtsvinding = verhulling van de uitlegging van keuzes. Recht is wat het is. Je zit
als jurist nergens voor tussen.
o Autonome rechtsvinding = onthulling van keuzes, elke jurist maakt eigen keuzes.
o Aantal fundamentele vragen:
§ Waarom verhullen uitleggers hun keuzes?
§ Hoe verhullen uitleggers hun keuzes?
§ Hoe kunnen we die verhulling doorprikken?
• Door keuzes te benoemen en vervolgens zelf bewust te maken.
• Rode draad 2: 10 keuzes die elke uitlegger elke keer maakt bij uitspraken over inhoud:
o Welke doelstelling streeft uitlegger na
o Welke invulling van ‘recht’ is meest nuttig om die doelstelling te bereiken
o Welke grondslag van ‘recht’ is meest nuttig […]
o Welke functies en finaliteit schrijft uitlegger best toe aan ‘recht’ […]
o Hoe vertelt uitlegger het best het (rechts)feitelijk verhaal […]
o Welk doel schrijft uitlegger het best toe aan uitlegging […]
o Welke interpretanda zijn relevante uitleggingsvoorwerpen […]
o Welk soort argumenten kunnen het best worden gebruikt […]
o Op welke wijze kunnen die argumenten het best worden afgestemd
o Op welke wijze kunnen de aldus geïnterpreteerde interpretanda vervolgens het best op
elkaar worden afgestemd?
7
, DEEL I: TWEE PERSPECTIEVEN OP (JURIDISCHE) UITLEGGING
TITEL I. WAT IS (JURIDISCHE) UITLEGGING?
HOOFDSTUK 1. UITLEGGING: BEGRIPSOMSCHRIJVING
Om te begrijpen wat uitlegging/interpretatie inhoudt, is het nuttig om dat concept eerst in algemene betekenis
te duiden en nadien bekijken we wat bijzondere vormen van uitlegging zijn: ‘semantische’ en ‘pragmatische’
interpretatie
AFDELING 1. UITLEGGING IN HET ALGEMEEN
Intuïtieve omschrijving : “uitlegging/interpretatie = het interpreteren van iets”
• Preciezer = het toeschrijven van een betekenis aan een interpretatievoorwerp
• Alternatief = activiteit die interpretans (‘betekenis’/’inhoud’) koppelt aan interpretandum (‘hetgeen
wordt geïnterpreteerd’)
Drie bestanddelen van uitlegging:
• Interpretandum = ‘brandstof’ voor interpretatie
o Synoniemen: Interpretatievoorwerp of brongeheel
o = het te interpreteren voorwerp
o Het geheel van elementen dat uitlegger als materiaal gebruikt bij uitleggingsactiviteit
o We moeten ergens materieel mee werken: bron waaruit we vertrekken en iets mee maken
(kan om het even wat zijn) -> we willen een betekenis maken voor dit interpretatievoorwerp.
o bv. geschreven teksten, gebaren, partituren, cijfers, potscherven, afbeeldingen…
o Het gaat stuk voor stuk om zaken die een uitlegger kan interpreteren.
• Interpretans = de ‘interpretatie’ die je aan interpretandum geeft.
o Synoniem = doelgeheel: van brongeheel naar doelgeheel (van fysiek object naar interpretatie
ervan à term linken aan interpretatievoorwerp).
o Geheel van elementen dat uitlegger d.m.v. uitleggingsactiviteit toevoegt aan brongeheel, het
gaat om de betekenis die een uitlegger in zijn uitleggingsactiviteit hecht aan het bronnengeheel
o Bv. geschreven commentaar op tekst, betekenis die je hecht aan gebaar…
o Het gaat stuk voor stuk om zaken die een uitlegger toevoegt aan de brongehelen: De
betekenis die de uitlegger aan een brongeheel hecht, zit daar nooit volledig in besloten.
OPGELET: de aard v/d zaak stelt je niet in staat om op voorhand uit te maken of die zaak een bron- dan
wel een doelgeheel vormt. Een geschreven tekst kan bijvoorbeeld zowel het bron- als het doelgeheel
vormen. Zo is het mogelijk dat een geschreven tekst het te interpreteren voorwerp vormt, die nog moet
worden geïnterpreteerd. Maar het is ook denkbaar dat een geschreven tekst het doelgeheel vormt en
dus de uitdrukking vormt van de betekenis die de uitlegger aan een te interpreteren voorwerp heeft
gegeven. Als iemand een rechtsgeleerde commentaar schrijft op een wettelijke bepaling, dan is de
wettelijke bepaling het brongeheel en de commentaar het doelgeheel. In beide gevallen gaat het om een
geschreven tekst.
Interpreteren gaat nooit vanzelf: combinatie van interpretandum en interpretans.
8
