Samenvatting theorieën van gedragsverandering
en -verklaring
LES 1: Algemene inleiding
1. Het biomedisch perspectief
René Descartes (15e-16e eeuw) : start de kiem van westerse geneeskunde voorheen werd
lichaam bekeken vanuit religieus aspect. Mocht niet bestudeerd worden
o Descartes: ‘Het lichaam is niet sacraal maar wel een gesofisticeerde machine’
M.a.w.: het menselijk lichaam moet ontrafeld worden als een mechanisch iets..
Symptomen en wat we voelen hebben logische verklaringen.
Bv. Pijngewaarwording: sensoren in huid, zenuwbanen naar hersenen etc.
Lichaam kunnen we bestuderen, de ziel/geest niet (bang van kerkelijk instituut)
Na Descartes wordt het lichaam gedissecteerd Vesalius
Eerste microscoop wodt ontwikkeld Van Leeuwenhoek
Biomedisch model in 19E eeuw:
o Tot in 19E eeuw: Miasma-theorie: ziekten werden veroorzaakt door slechte geuren
(moerasdampen etc.) evolutie: ontstaan van ziekten door micro-organismen (ten
gevolge van ontdekking bacteriën, viridae,.. Cfr. Koch: ontdekking TB-bacterie)
Germ theory: de oorzaak van een ziekte ligt bij micro-organismen
Gevolg: we moeten ons beschermen tegen deze ziektekiemen met vaccinaties,
behandelingen e.d.
o Kenmerken biomedisch model:
Elke ziekte heeft altijd een specifieke biomedische etiologie/oorzaak:
Bacteriën, viridae, protozoa (bv. Amoeben), vitaminedeficiëntie,
weefselbeschadiging,… dit is voldoende om de aanwezigheid van ziekte
te verklaren
(NOTA: is niet altijd geval: Bv. Mensen onder stress zijn meer gevoelig voor
TB bacterie)
Door aanwezigheid van een specifiek iets (micro-organisme,
weefselbeschadiging,..) Ziekte kan gericht behandeld worden (machinale
aanpak) Metafoor: lichaam als robot/machine = reductionistisch en
mechanistisch (: een bepaald element loopt fout, moet hersteld worden
dan loopt alles terug prima).
Biomedisch model is zeer curatief, medisch, technologisch en farmacologisch
gedreven Genezing hangt af van medische technologisch en/of chemische
interventie (Arts is soort van lichaamsingenieur die oplossing moet voorzien
gevolg: passieve houding van de patiënt)
o Indeling biomedisch model:
,
3 begrippen/concepten (goed kunnen onderscheiden van elkaar!):
1: Ziekte: De diagnose, dat wat mis gaat in het lichaam (=
pathologische processen/micro-organismen die arts kan
identificeren. Bv. Tumor, TBC, griepvirus)
- Staat los van de patiënt/persoon
- Staat los van de rollen die iemand opneemt
2: Illness: Ervaring van de ziekte, symptomen (misselijkheid,
vermoeidheid, pijn, angst,) = hoe jij jouw als persoon voelt.
- Niet hetzelfde als ziekte, men kan ziek zijn/illness zonder een ziekte
te hebben.
3: Sick-role: ziekterol. Komt vanuit medische sociologie. Het is de rol
die je speelt wanneer je ziek bent (Elke rol heeft bepaalde
karakteristieken). Wat men verwacht dat een ziekte of iemand met
symptomen gaat doen (stoppen met werken, naar de dokter gaan,
rusten).
o Ziekte-rol volgens Parsons (1951): Is een tijdelijke en
onwenselijke rol die verplicht tot zo snel als mogelijk beter
worden en medische hulp te zoeken (en zich daarin
coöperatief in op te stellen. deze ziekterol laat toe om af
te zien van normale activiteiten, de persoon wordt gezien als
hulpbehoevend.
M.a.w. Het is een sociologisch proces (gevolg van
socialisatie, wat gevormd wordt door sociale structuren).
Cave: deze ziekte-rol past meer bij acute ziekten. In huidige
wereld met chronische ziekten/non-communicable diseases
worstelt maatschappij met ziekterol van mensen die
chronische aandoening hebben.
Samenvallen van de 3 concepten:
o Volgens biomedisch model vallen 3 concepten altijd samen.
o In realiteit vallen 3 concepten niet altijd samen
Bv. Ernst van een ziekte correleert niet altijd met ziek zijn
(illness) of ziekterol.
Bv. Lupus: inflammatie kan worden afgelezen in labo
(ziekte), mensen voelen zich misschien van tijd tot tijd niet
goed (illness), ze kunnen wel functioneren in het
dagdagelijkse leven: werken, gezin, vrije tijd,.. (ziekte-rol)
o Men kan ziekt-rol vervangen door hinder: in welke mate
hindert de ziekte zich in de sociale rol die je vervult/jouw
HINDER sociaal leven (als partner, werknemer,..) = vanuit
maatschappelijk perspectief.
Hinder is een bredere term dan ziekte-rol
Oefeningen rond 3 concepten: Les1 TvGG slide 19-21
Verschil tussen ziek zijn en disability:
, o Disability (handicap)
niet hetzelfde als ziekte (disease) en Ilness (ziek zijn).
Disability = in welke mate wordt je verhinderd in jouw sociaal functioneren
is een complex construct.
Bv. Ongemak/werkverzuim ten gevolge van rugpijn = disability: het hindert
jouw sociaal functioneren.
Disability is geen medische concept meer.
Disability: in de context zien van ‘wat persoon wil realiseren in zijn/haar
leven. Welke ambities heeft deze persoon en hoe hindert die disability
daarin.
Bv. Als een huisvrouw niet meer kan balletdansen, is een beweging
die zij amper moet maken, heeft geen invloed op haar sociaal
functioneren. Voor een ballerina is dit zeer problematisch op sociaal
functioneren.
Gevaren biomedisch model:
o Enkel als het organisch is, is de ziekte echt. Als het psychogeen is, is het niet echt.
Er is veel ziek zijn zonder ziekten.. in onze cultuur moet ziek zijn
gerechtvaardigd worden. Klachten zijn enkel OK als het wordt gelegitimeerd
door een onderliggende aandoening.
Als het medisch onverklaarbaar is wordt er gedacht dat het
psychogeen/psychologisch is is onlogisch, we weten het niet.
Historisch gezien dacht met dat astma psychogeen was – we wisten niet
beter, misschien nu ook nog niet.
= gevaren van dualistisch denken
NB/ BELANGRIJK: WANNEER JE EEN ZIEKTE PLAATST ONDER ILLNESS/DISEASE OF SICK ROLE: JOUW
REDENATIE GEVEN (examen)
2. Biopsychosociaal perspectief
Afbeelding: toont aan dat er veel meer is dan enkel biomedisch
denken:
o Verschillende types oorzaken:
Voorbeschikkend: genetisch
Uitlokkend: virus
Beïnvloed door: socio-economische status
o Manier waarop ziekte komt: klachten, hinder etc. gevolg van +e variabelen en
complex samenspel tussen biologie, psychologie en sociale factoren. Biologie doet er
toe maar is niet determinerend in ziek zijn en ziektegedrag.
Vb. Socio-economische status: kwetsbaar voor COVID
The need for a new medical model : shift naar biopsychosociaal perspectief (G. Engel 1977):
o Biomedische factoren (disease) verklaren de ervaring van ziekte en lijden (illness)
NIET relatie tussen disease en illness is complex
, o Engel: Arts/internist: hij contesteert het biomedisch model: pleit voor nieuw model
met breder perspectief: biopsychosociaal:
‘General System Theory’:
Verschillende niveaus: molecule, cel, organisme, persoon, familie,
maatschappij, biosfeer complexe interactie tussen vershcillende
niveaus.
o Cave: Niet heel goed uitgewerkt, klinisch en
wetenschappelijk niet toetsbaar..
o In biopsychosociaal model: patiënt is niet passief, wel actief betrokken zelf-
management.
Typisch aan biopsychosociaal model:
o Het is multicausaal:
Meerdere oorzaken
Verscheidene factoren:
Voorbeschikkende factoren: kwetsbaarheid sociaal/psychologisch,
genetisch,..
Uitlokkende factoren: de laatste factor die iets triggert
Onderhoudende factoren: iemand met chronische pijn kan
slaapproblemen krijgen en door slaapproblemen kan chronische pijn
erger worden
Al deze factoren kunnen op niveau van disease, illness, disability
voorkomen.
o Multidimensioneel (zie 3 concepten)
Ziekte (disease) = fysieke gezondheid
Ziek zijn (illenss) = mentale gezondheid
Ziekterol/hinder (sick-role) = sociale gezondheid
Toont aan dat gezondheid verschillende dimensies heeft
o Verschillende niveaus van verklaring (“verklarend pluralisme” = filosofisch)
Er zijn verschillende niveaus van verklaring EN elke verklaring heeft zijn recht
(= verklarend pluralisme)
Bv. Kijken naar HIV/AIDS: puur medisch (in labo onderzoeken), HIV
besmetting is door risicovol seksueel gedrag (ander niveau van
verklaring, kan je op ingrijpen). Niveaus zijn compatibel met elkaar.
Op maatschappelijk/cultureel niveau: HIV/AIDS: in het
gezondheidssysteem: er zijn AIDS remmers, of iemand AIDS
ontwikkeld is ook afhankelijk van beschikbaarheid van AIDS remmers
en de prijs daarvan.
Elke van die verklaringen zijn mogelijk en hebben andere
aangrijpingspunten.
o AIDS is veel meer dan virale besmetting die mogelijkheid tot
ingrijpen mogelijk maakt.
wanneer je reduceert tot enkel biologisch perspectief =
verlies van informatie.
en -verklaring
LES 1: Algemene inleiding
1. Het biomedisch perspectief
René Descartes (15e-16e eeuw) : start de kiem van westerse geneeskunde voorheen werd
lichaam bekeken vanuit religieus aspect. Mocht niet bestudeerd worden
o Descartes: ‘Het lichaam is niet sacraal maar wel een gesofisticeerde machine’
M.a.w.: het menselijk lichaam moet ontrafeld worden als een mechanisch iets..
Symptomen en wat we voelen hebben logische verklaringen.
Bv. Pijngewaarwording: sensoren in huid, zenuwbanen naar hersenen etc.
Lichaam kunnen we bestuderen, de ziel/geest niet (bang van kerkelijk instituut)
Na Descartes wordt het lichaam gedissecteerd Vesalius
Eerste microscoop wodt ontwikkeld Van Leeuwenhoek
Biomedisch model in 19E eeuw:
o Tot in 19E eeuw: Miasma-theorie: ziekten werden veroorzaakt door slechte geuren
(moerasdampen etc.) evolutie: ontstaan van ziekten door micro-organismen (ten
gevolge van ontdekking bacteriën, viridae,.. Cfr. Koch: ontdekking TB-bacterie)
Germ theory: de oorzaak van een ziekte ligt bij micro-organismen
Gevolg: we moeten ons beschermen tegen deze ziektekiemen met vaccinaties,
behandelingen e.d.
o Kenmerken biomedisch model:
Elke ziekte heeft altijd een specifieke biomedische etiologie/oorzaak:
Bacteriën, viridae, protozoa (bv. Amoeben), vitaminedeficiëntie,
weefselbeschadiging,… dit is voldoende om de aanwezigheid van ziekte
te verklaren
(NOTA: is niet altijd geval: Bv. Mensen onder stress zijn meer gevoelig voor
TB bacterie)
Door aanwezigheid van een specifiek iets (micro-organisme,
weefselbeschadiging,..) Ziekte kan gericht behandeld worden (machinale
aanpak) Metafoor: lichaam als robot/machine = reductionistisch en
mechanistisch (: een bepaald element loopt fout, moet hersteld worden
dan loopt alles terug prima).
Biomedisch model is zeer curatief, medisch, technologisch en farmacologisch
gedreven Genezing hangt af van medische technologisch en/of chemische
interventie (Arts is soort van lichaamsingenieur die oplossing moet voorzien
gevolg: passieve houding van de patiënt)
o Indeling biomedisch model:
,
3 begrippen/concepten (goed kunnen onderscheiden van elkaar!):
1: Ziekte: De diagnose, dat wat mis gaat in het lichaam (=
pathologische processen/micro-organismen die arts kan
identificeren. Bv. Tumor, TBC, griepvirus)
- Staat los van de patiënt/persoon
- Staat los van de rollen die iemand opneemt
2: Illness: Ervaring van de ziekte, symptomen (misselijkheid,
vermoeidheid, pijn, angst,) = hoe jij jouw als persoon voelt.
- Niet hetzelfde als ziekte, men kan ziek zijn/illness zonder een ziekte
te hebben.
3: Sick-role: ziekterol. Komt vanuit medische sociologie. Het is de rol
die je speelt wanneer je ziek bent (Elke rol heeft bepaalde
karakteristieken). Wat men verwacht dat een ziekte of iemand met
symptomen gaat doen (stoppen met werken, naar de dokter gaan,
rusten).
o Ziekte-rol volgens Parsons (1951): Is een tijdelijke en
onwenselijke rol die verplicht tot zo snel als mogelijk beter
worden en medische hulp te zoeken (en zich daarin
coöperatief in op te stellen. deze ziekterol laat toe om af
te zien van normale activiteiten, de persoon wordt gezien als
hulpbehoevend.
M.a.w. Het is een sociologisch proces (gevolg van
socialisatie, wat gevormd wordt door sociale structuren).
Cave: deze ziekte-rol past meer bij acute ziekten. In huidige
wereld met chronische ziekten/non-communicable diseases
worstelt maatschappij met ziekterol van mensen die
chronische aandoening hebben.
Samenvallen van de 3 concepten:
o Volgens biomedisch model vallen 3 concepten altijd samen.
o In realiteit vallen 3 concepten niet altijd samen
Bv. Ernst van een ziekte correleert niet altijd met ziek zijn
(illness) of ziekterol.
Bv. Lupus: inflammatie kan worden afgelezen in labo
(ziekte), mensen voelen zich misschien van tijd tot tijd niet
goed (illness), ze kunnen wel functioneren in het
dagdagelijkse leven: werken, gezin, vrije tijd,.. (ziekte-rol)
o Men kan ziekt-rol vervangen door hinder: in welke mate
hindert de ziekte zich in de sociale rol die je vervult/jouw
HINDER sociaal leven (als partner, werknemer,..) = vanuit
maatschappelijk perspectief.
Hinder is een bredere term dan ziekte-rol
Oefeningen rond 3 concepten: Les1 TvGG slide 19-21
Verschil tussen ziek zijn en disability:
, o Disability (handicap)
niet hetzelfde als ziekte (disease) en Ilness (ziek zijn).
Disability = in welke mate wordt je verhinderd in jouw sociaal functioneren
is een complex construct.
Bv. Ongemak/werkverzuim ten gevolge van rugpijn = disability: het hindert
jouw sociaal functioneren.
Disability is geen medische concept meer.
Disability: in de context zien van ‘wat persoon wil realiseren in zijn/haar
leven. Welke ambities heeft deze persoon en hoe hindert die disability
daarin.
Bv. Als een huisvrouw niet meer kan balletdansen, is een beweging
die zij amper moet maken, heeft geen invloed op haar sociaal
functioneren. Voor een ballerina is dit zeer problematisch op sociaal
functioneren.
Gevaren biomedisch model:
o Enkel als het organisch is, is de ziekte echt. Als het psychogeen is, is het niet echt.
Er is veel ziek zijn zonder ziekten.. in onze cultuur moet ziek zijn
gerechtvaardigd worden. Klachten zijn enkel OK als het wordt gelegitimeerd
door een onderliggende aandoening.
Als het medisch onverklaarbaar is wordt er gedacht dat het
psychogeen/psychologisch is is onlogisch, we weten het niet.
Historisch gezien dacht met dat astma psychogeen was – we wisten niet
beter, misschien nu ook nog niet.
= gevaren van dualistisch denken
NB/ BELANGRIJK: WANNEER JE EEN ZIEKTE PLAATST ONDER ILLNESS/DISEASE OF SICK ROLE: JOUW
REDENATIE GEVEN (examen)
2. Biopsychosociaal perspectief
Afbeelding: toont aan dat er veel meer is dan enkel biomedisch
denken:
o Verschillende types oorzaken:
Voorbeschikkend: genetisch
Uitlokkend: virus
Beïnvloed door: socio-economische status
o Manier waarop ziekte komt: klachten, hinder etc. gevolg van +e variabelen en
complex samenspel tussen biologie, psychologie en sociale factoren. Biologie doet er
toe maar is niet determinerend in ziek zijn en ziektegedrag.
Vb. Socio-economische status: kwetsbaar voor COVID
The need for a new medical model : shift naar biopsychosociaal perspectief (G. Engel 1977):
o Biomedische factoren (disease) verklaren de ervaring van ziekte en lijden (illness)
NIET relatie tussen disease en illness is complex
, o Engel: Arts/internist: hij contesteert het biomedisch model: pleit voor nieuw model
met breder perspectief: biopsychosociaal:
‘General System Theory’:
Verschillende niveaus: molecule, cel, organisme, persoon, familie,
maatschappij, biosfeer complexe interactie tussen vershcillende
niveaus.
o Cave: Niet heel goed uitgewerkt, klinisch en
wetenschappelijk niet toetsbaar..
o In biopsychosociaal model: patiënt is niet passief, wel actief betrokken zelf-
management.
Typisch aan biopsychosociaal model:
o Het is multicausaal:
Meerdere oorzaken
Verscheidene factoren:
Voorbeschikkende factoren: kwetsbaarheid sociaal/psychologisch,
genetisch,..
Uitlokkende factoren: de laatste factor die iets triggert
Onderhoudende factoren: iemand met chronische pijn kan
slaapproblemen krijgen en door slaapproblemen kan chronische pijn
erger worden
Al deze factoren kunnen op niveau van disease, illness, disability
voorkomen.
o Multidimensioneel (zie 3 concepten)
Ziekte (disease) = fysieke gezondheid
Ziek zijn (illenss) = mentale gezondheid
Ziekterol/hinder (sick-role) = sociale gezondheid
Toont aan dat gezondheid verschillende dimensies heeft
o Verschillende niveaus van verklaring (“verklarend pluralisme” = filosofisch)
Er zijn verschillende niveaus van verklaring EN elke verklaring heeft zijn recht
(= verklarend pluralisme)
Bv. Kijken naar HIV/AIDS: puur medisch (in labo onderzoeken), HIV
besmetting is door risicovol seksueel gedrag (ander niveau van
verklaring, kan je op ingrijpen). Niveaus zijn compatibel met elkaar.
Op maatschappelijk/cultureel niveau: HIV/AIDS: in het
gezondheidssysteem: er zijn AIDS remmers, of iemand AIDS
ontwikkeld is ook afhankelijk van beschikbaarheid van AIDS remmers
en de prijs daarvan.
Elke van die verklaringen zijn mogelijk en hebben andere
aangrijpingspunten.
o AIDS is veel meer dan virale besmetting die mogelijkheid tot
ingrijpen mogelijk maakt.
wanneer je reduceert tot enkel biologisch perspectief =
verlies van informatie.
