Stedenbouwkunde en Ruimtelijke planning Delphine De Roy 2025-2026
OMGEVINGSRECHT
Inhoudstafel
Deel 0: INLEIDING
1. Wat is omgevingsrecht?
2. Verschillende normen- en waardensystemen
3. “Juridisch” betekent:
Deel 1: REGELGEVING
“Hiërarchie der normen”
1. Internationaal recht
a. Internationaal Verdragsrecht
b. Recht van de Europese Unie
i. Verdrag van de EU
ii. Verdrag van Aarhus
iii. Werkingsverdrag van de EU
iv. Europeesrechtelijk milieubeginselen
c. Twee belangrijke juridische instrumenten: Richtlijnen en Verordeningen
d. Raakvlakken tussen milieu en ruimte in de EU-regelgeving
2. De Belgische Grondwet
a. De Belgische Federale staatsstructuur
b. Belangrijke grondrechten
c. Belangrijke grondrechtelijke beginselen voor de wetgever(s)
3. Bijzondere Wet tot Hervorming der instellingen (BWHI)
4. Belgische federale wetten en Vlaamse decreten
a. Het legaliteitsbeginsel (algemeen rechtsbeginsel van de rechtstaat)
5. Uitvoeringsbesluiten op verschillende niveaus (Belgisch, Vlaams, Provinciaal, gemeentelijk)
a. De bestuurshandeling
b. Algemene beginselen van behoorlijk bestuur
c. Lectuuropdracht
6. Individuele bestuurshandeling
Elke regelgevende laag “luistert” naar de hogere.
Deel 2: RUIMTELIJKE TRANSITIE
1. Ruimtelijke probleemschets Vlaanderen
2. Historiek plannings- en uitvoeringsinstrumentarium
3. Beleidsplan Ruimte Vlaanderen
4. Ruimtelijke transitieprocedures
5. Transitieproblematiek: oorzaak en gevolg
6. Participatie
1
,Stedenbouwkunde en Ruimtelijke planning Delphine De Roy 2025-2026
Deel 0: INLEIDING
1. Wat is omgevingsrecht?
2015: In het Vlaams Gewest werd gekozen voor integratie van ruimtelijke ordening en milieubeleid
Deze integratie, naar Nederlands model, bracht alle juridische aspecten van de ruimtelijke planning en de
milieubeoordeling samen.
De milieueffectenbeoordeling werd geïntegreerd in de ruimtelijke beoordeling van het planningsproces
Sindsdien spreekt men over omgevingsvergunning, omgevingsrecht, minister van omgeving,
omgevingsambtenaar…
2. Verschillende normen- en waardensystemen
▪ Deze wijk is volledig volgebouwd en dat is onverantwoord
▪ Er worden te veel lelijke gebouwen ontworpen
▪ 15,3% van het Vlaams grondgebied is verhard en dat is problematisch
▪ Het is niet OK om je op een niet-duurzame manier te verplaatsen
▪ Het is ongepast om een huis te bouwen zonder toelating van de overheid
5 normatieve uitspraken, oordelen of opinies vanuit een bepaald normen en waardenkader en niet vanuit
een juridisch normen en waarden kader. Het is wel zo dat het mogelijk is dat we deze uitspraken keren
zodanig dat het wel juridisch wordt. Dit komt omdat in al deze zinnen komen facetten voor waarvoor er wel
een regelgeving bestaat.
3. “Juridisch” betekent
▪ Norm komt via een vastgestelde procedure tot stand (wet, decreet, besluit, verordening…)
▪ Norm is afdwingbaar
▪ Norm wordt gehandhaafd
Je leert dus in dit vak wat de bindende kaders zijn om ruimte te beschermen en te ontwikkelen
Nuancering!
▪ Verschil tussen hard law en soft law (Vlaamse mobiliteitsvisie, Beleidsplan Ruimte…)
Soft law kan problematisch zijn! (Masterplannen, roadmaps, nota’s, visieteksten…)
2
,Stedenbouwkunde en Ruimtelijke planning Delphine De Roy 2025-2026
Deel 1: REGELGEVING
“Hiërarchie der normen”
1. Internationaal recht
Overeenkomst van Parijs, VN-Akkoord over klimaatverandering, ondertekend op 22 april 2016.
Besluit (EU) 2016/1841 van de Raad van 5 oktober 2016 betreffende de sluiting, namens de Europese Unie,
van de Overeenkomst van Parijs, die is aangenomen in het kader van het Raamverdrag van de Verenigde
Naties inzake klimaatverandering.
a. Internationaal Verdragsrecht
Bijvoorbeeld VN Klimaatverdrag van Parijs:
▪ Kwam tot stand in de schoot van de Verenigde Naties, om wereldoorlogen te voorkomen nu
ook voor andere doeleienden zoals internationale milieuproblemen.
▪ Verdrag is juridisch bindend voor alle verdragspartijen
▪ Verdrag werd geratificeerd door de Europese Unie
▪ Bepaalt reductiedoelstellingen en nationale bijdragen en evaluatiecycli
▪ Art. 2: stabiliseren van concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer om de opwarming
van de aarde te beperken
▪ afspraak om de temperatuurstijging te beperken tot max 2° (idealiter 1,5°) in vergelijking
met het pre-industriële niveau en de bevordering van broeikasgasarme ontwikkeling
▪ Door de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen te laten dalen tot klimaatneutraliteit in de
tweede helft van de eeuw.
▪ De EU heeft als doelstelling om klimaatneutraal te zijn tegen 2050 en streeft naar een 55%
reductie van broeikasgassen in 2030, ten opzichte van 1990.
▪ Art. 7.1: positioneert klimaatadaptatie als een inspanningsverbintenis, ondergeschikt aan
de mitigatiedoelstelling: Verdragspartijen worden verplicht om een nationaal adaptatieplan
op te stellen dat internationaal wordt opgevolgd. Een adaptatieplan is evenwel een
beleidsdocument; de juridische waarde daarvan is erg beperkt, omdat het de prioritaire
realisatie van deze doelstellingen niet waarborgt in de rechtsorde.
▪ Bevat ook géén bepalingen rond ruimtegebruik
VERSCHIL TUSSEN MITIGATIE EN ADAPTATIE
Mitigatie en adaptatie zijn twee complementaire strategieën om met
klimaatverandering om te gaan. Mitigatie richt zich op het beperken van de
oorzaken van klimaatverandering door de uitstoot van broeikasgassen te
verminderen, met als doel de opwarming van de aarde te beperken tot maximaal
1,5 à 2°C en tegen 2050 een klimaatneutrale wereld te bereiken. Dit gebeurt via maatregelen zoals de
overschakeling op hernieuwbare energie, schoner transport en het behoud van open en groene
ruimte die CO₂ kunnen opnemen. Het Verdrag van Parijs legt vooral de nadruk op mitigatie, maar
omdat de afspraken niet juridisch afdwingbaar zijn (“soft law”), blijven de resultaten vaak beperkt.
Adaptatie daarentegen focust niet op het verminderen van de uitstoot, maar op het aanpassen aan
de gevolgen van klimaatverandering, zoals hittegolven, overstromingen en extreme neerslag. Dit
gebeurt via ruimtelijke ingrepen, zoals het verminderen van verharding, het voorzien van
waterbuffering (bijvoorbeeld retentiedaken) en het klimaatrobuust inrichten van steden. Hoewel
adaptatie noodzakelijk is, wordt het vaak als ondergeschikt beschouwd aan mitigatie en in veel
landen slechts minimaal uitgewerkt. De beperkte juridische afdwingbaarheid en de nadruk op
economische belangen zorgen ervoor dat ecologische maatregelen vaak naar de achtergrond
verdwijnen, waardoor de kloof tussen beleidsintenties en effectieve klimaatactie groot blijft.
3
, Stedenbouwkunde en Ruimtelijke planning Delphine De Roy 2025-2026
VOORBEELD: Verschil in juridische kracht tussen internationale verdragen
Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) toont aan dat niet alle internationale
verdragen dezelfde juridische kracht hebben. Het EVRM is een bindend verdrag met een eigen
rechtbank, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, waar burgers rechtstreeks klachten
kunnen indienen tegen hun staat. De uitspraken van dit Hof zijn afdwingbaar, waardoor lidstaten
verplicht zijn ze na te leven. Dit verschilt sterk van bijvoorbeeld het Verdrag van Parijs over het
klimaat, dat onder de Verenigde Naties valt en gebaseerd is op vrijwillige afspraken zonder
afdwingbare sancties. Staten kunnen zich hier zelfs eenvoudig uit terugtrekken, zoals de Verenigde
Staten eerder deden. Het verschil toont aan dat Europees recht supranationaal en verplichtend is,
terwijl VN-verdragen vaak ‘soft law’ blijven: politiek belangrijk, maar juridisch zwak.
HANDHAVING ONTBREEKT
MAAR: Klimaatrechtspraak! Géén handhaving maar via omwegen…
Op 30 november 2023 heeft het Hof van Beroep van Brussel in de klimaatzaak geoordeeld dat de
Belgische federale overheid, het Vlaamse Gewest en het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest hun
uitstoot van broeikasgassen met minimaal 55% moeten verminderen tegen 2030 ten opzichte van
1990, en dat zij meer moeten doen dan wat de Europese klimaatwetgeving voorschrijft. Het Hof
oordeelde dat het nalatige klimaatbeleid van deze overheden een schending van de mensenrechten
en zorgplicht vormt. De Vlaamse Regering heeft voorgesteld om cassatieberoep aan te tekenen tegen
dit arrest vanwege de sociaaleconomische impact.
b. Recht van de Europese Unie
Supranationaal recht heeft voorrang op nationaal recht
▪ EU heeft exclusieve en gedeelde bevoegdheden
▪ EU heeft onder meer gedeelde bevoegdheid voor milieu, vervoer, landbouw… (ruimtelijke
relevant)
▪ Subsidiariteitsbeginsel: een ‘verdeelregel’ tussen verschillende bevoegdheden die zowel
exclusief, parallel als concurrerend kunnen zijn. De essentie ervan is dat besluitvorming wordt
overgelaten aan het meest efficiënte niveau;
▪ EU is NIET bevoegd voor ruimtelijke ordening
EXTRA UITLEG: subsidiariteitsbeginsel
Het subsidiariteitsbeginsel is een verdeelregel die bepaalt op welk bestuursniveau (Europees,
nationaal, regionaal of lokaal) een bevoegdheid het meest effectief kan worden uitgeoefend.
De Europese Unie mag enkel optreden als een maatregel beter op Europees niveau kan worden
uitgevoerd dan op nationaal niveau. Bij milieuproblemen zoals lucht- en waterkwaliteit is dat vaak
het geval, omdat vervuiling grensoverschrijdend is en gemeenschappelijke regels nodig zijn. In
andere domeinen, zoals ruimtelijke ordening, geldt het tegenovergestelde: dit blijft bewust
een nationale of lokale bevoegdheid, omdat ruimtelijke keuzes sterk afhangen van de plaatselijke
context. Toch bestaan er soms grijze zones, bijvoorbeeld bij Europese klimaat- en
natuurbeschermingsregels die invloed hebben op lokale ruimtelijke beslissingen. Het
subsidiariteitsbeginsel zorgt dus voor een evenwichtige verdeling van bevoegdheden, waarbij elk
beleidsniveau ingrijpt waar dat het doeltreffendst is.
4
OMGEVINGSRECHT
Inhoudstafel
Deel 0: INLEIDING
1. Wat is omgevingsrecht?
2. Verschillende normen- en waardensystemen
3. “Juridisch” betekent:
Deel 1: REGELGEVING
“Hiërarchie der normen”
1. Internationaal recht
a. Internationaal Verdragsrecht
b. Recht van de Europese Unie
i. Verdrag van de EU
ii. Verdrag van Aarhus
iii. Werkingsverdrag van de EU
iv. Europeesrechtelijk milieubeginselen
c. Twee belangrijke juridische instrumenten: Richtlijnen en Verordeningen
d. Raakvlakken tussen milieu en ruimte in de EU-regelgeving
2. De Belgische Grondwet
a. De Belgische Federale staatsstructuur
b. Belangrijke grondrechten
c. Belangrijke grondrechtelijke beginselen voor de wetgever(s)
3. Bijzondere Wet tot Hervorming der instellingen (BWHI)
4. Belgische federale wetten en Vlaamse decreten
a. Het legaliteitsbeginsel (algemeen rechtsbeginsel van de rechtstaat)
5. Uitvoeringsbesluiten op verschillende niveaus (Belgisch, Vlaams, Provinciaal, gemeentelijk)
a. De bestuurshandeling
b. Algemene beginselen van behoorlijk bestuur
c. Lectuuropdracht
6. Individuele bestuurshandeling
Elke regelgevende laag “luistert” naar de hogere.
Deel 2: RUIMTELIJKE TRANSITIE
1. Ruimtelijke probleemschets Vlaanderen
2. Historiek plannings- en uitvoeringsinstrumentarium
3. Beleidsplan Ruimte Vlaanderen
4. Ruimtelijke transitieprocedures
5. Transitieproblematiek: oorzaak en gevolg
6. Participatie
1
,Stedenbouwkunde en Ruimtelijke planning Delphine De Roy 2025-2026
Deel 0: INLEIDING
1. Wat is omgevingsrecht?
2015: In het Vlaams Gewest werd gekozen voor integratie van ruimtelijke ordening en milieubeleid
Deze integratie, naar Nederlands model, bracht alle juridische aspecten van de ruimtelijke planning en de
milieubeoordeling samen.
De milieueffectenbeoordeling werd geïntegreerd in de ruimtelijke beoordeling van het planningsproces
Sindsdien spreekt men over omgevingsvergunning, omgevingsrecht, minister van omgeving,
omgevingsambtenaar…
2. Verschillende normen- en waardensystemen
▪ Deze wijk is volledig volgebouwd en dat is onverantwoord
▪ Er worden te veel lelijke gebouwen ontworpen
▪ 15,3% van het Vlaams grondgebied is verhard en dat is problematisch
▪ Het is niet OK om je op een niet-duurzame manier te verplaatsen
▪ Het is ongepast om een huis te bouwen zonder toelating van de overheid
5 normatieve uitspraken, oordelen of opinies vanuit een bepaald normen en waardenkader en niet vanuit
een juridisch normen en waarden kader. Het is wel zo dat het mogelijk is dat we deze uitspraken keren
zodanig dat het wel juridisch wordt. Dit komt omdat in al deze zinnen komen facetten voor waarvoor er wel
een regelgeving bestaat.
3. “Juridisch” betekent
▪ Norm komt via een vastgestelde procedure tot stand (wet, decreet, besluit, verordening…)
▪ Norm is afdwingbaar
▪ Norm wordt gehandhaafd
Je leert dus in dit vak wat de bindende kaders zijn om ruimte te beschermen en te ontwikkelen
Nuancering!
▪ Verschil tussen hard law en soft law (Vlaamse mobiliteitsvisie, Beleidsplan Ruimte…)
Soft law kan problematisch zijn! (Masterplannen, roadmaps, nota’s, visieteksten…)
2
,Stedenbouwkunde en Ruimtelijke planning Delphine De Roy 2025-2026
Deel 1: REGELGEVING
“Hiërarchie der normen”
1. Internationaal recht
Overeenkomst van Parijs, VN-Akkoord over klimaatverandering, ondertekend op 22 april 2016.
Besluit (EU) 2016/1841 van de Raad van 5 oktober 2016 betreffende de sluiting, namens de Europese Unie,
van de Overeenkomst van Parijs, die is aangenomen in het kader van het Raamverdrag van de Verenigde
Naties inzake klimaatverandering.
a. Internationaal Verdragsrecht
Bijvoorbeeld VN Klimaatverdrag van Parijs:
▪ Kwam tot stand in de schoot van de Verenigde Naties, om wereldoorlogen te voorkomen nu
ook voor andere doeleienden zoals internationale milieuproblemen.
▪ Verdrag is juridisch bindend voor alle verdragspartijen
▪ Verdrag werd geratificeerd door de Europese Unie
▪ Bepaalt reductiedoelstellingen en nationale bijdragen en evaluatiecycli
▪ Art. 2: stabiliseren van concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer om de opwarming
van de aarde te beperken
▪ afspraak om de temperatuurstijging te beperken tot max 2° (idealiter 1,5°) in vergelijking
met het pre-industriële niveau en de bevordering van broeikasgasarme ontwikkeling
▪ Door de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen te laten dalen tot klimaatneutraliteit in de
tweede helft van de eeuw.
▪ De EU heeft als doelstelling om klimaatneutraal te zijn tegen 2050 en streeft naar een 55%
reductie van broeikasgassen in 2030, ten opzichte van 1990.
▪ Art. 7.1: positioneert klimaatadaptatie als een inspanningsverbintenis, ondergeschikt aan
de mitigatiedoelstelling: Verdragspartijen worden verplicht om een nationaal adaptatieplan
op te stellen dat internationaal wordt opgevolgd. Een adaptatieplan is evenwel een
beleidsdocument; de juridische waarde daarvan is erg beperkt, omdat het de prioritaire
realisatie van deze doelstellingen niet waarborgt in de rechtsorde.
▪ Bevat ook géén bepalingen rond ruimtegebruik
VERSCHIL TUSSEN MITIGATIE EN ADAPTATIE
Mitigatie en adaptatie zijn twee complementaire strategieën om met
klimaatverandering om te gaan. Mitigatie richt zich op het beperken van de
oorzaken van klimaatverandering door de uitstoot van broeikasgassen te
verminderen, met als doel de opwarming van de aarde te beperken tot maximaal
1,5 à 2°C en tegen 2050 een klimaatneutrale wereld te bereiken. Dit gebeurt via maatregelen zoals de
overschakeling op hernieuwbare energie, schoner transport en het behoud van open en groene
ruimte die CO₂ kunnen opnemen. Het Verdrag van Parijs legt vooral de nadruk op mitigatie, maar
omdat de afspraken niet juridisch afdwingbaar zijn (“soft law”), blijven de resultaten vaak beperkt.
Adaptatie daarentegen focust niet op het verminderen van de uitstoot, maar op het aanpassen aan
de gevolgen van klimaatverandering, zoals hittegolven, overstromingen en extreme neerslag. Dit
gebeurt via ruimtelijke ingrepen, zoals het verminderen van verharding, het voorzien van
waterbuffering (bijvoorbeeld retentiedaken) en het klimaatrobuust inrichten van steden. Hoewel
adaptatie noodzakelijk is, wordt het vaak als ondergeschikt beschouwd aan mitigatie en in veel
landen slechts minimaal uitgewerkt. De beperkte juridische afdwingbaarheid en de nadruk op
economische belangen zorgen ervoor dat ecologische maatregelen vaak naar de achtergrond
verdwijnen, waardoor de kloof tussen beleidsintenties en effectieve klimaatactie groot blijft.
3
, Stedenbouwkunde en Ruimtelijke planning Delphine De Roy 2025-2026
VOORBEELD: Verschil in juridische kracht tussen internationale verdragen
Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) toont aan dat niet alle internationale
verdragen dezelfde juridische kracht hebben. Het EVRM is een bindend verdrag met een eigen
rechtbank, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, waar burgers rechtstreeks klachten
kunnen indienen tegen hun staat. De uitspraken van dit Hof zijn afdwingbaar, waardoor lidstaten
verplicht zijn ze na te leven. Dit verschilt sterk van bijvoorbeeld het Verdrag van Parijs over het
klimaat, dat onder de Verenigde Naties valt en gebaseerd is op vrijwillige afspraken zonder
afdwingbare sancties. Staten kunnen zich hier zelfs eenvoudig uit terugtrekken, zoals de Verenigde
Staten eerder deden. Het verschil toont aan dat Europees recht supranationaal en verplichtend is,
terwijl VN-verdragen vaak ‘soft law’ blijven: politiek belangrijk, maar juridisch zwak.
HANDHAVING ONTBREEKT
MAAR: Klimaatrechtspraak! Géén handhaving maar via omwegen…
Op 30 november 2023 heeft het Hof van Beroep van Brussel in de klimaatzaak geoordeeld dat de
Belgische federale overheid, het Vlaamse Gewest en het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest hun
uitstoot van broeikasgassen met minimaal 55% moeten verminderen tegen 2030 ten opzichte van
1990, en dat zij meer moeten doen dan wat de Europese klimaatwetgeving voorschrijft. Het Hof
oordeelde dat het nalatige klimaatbeleid van deze overheden een schending van de mensenrechten
en zorgplicht vormt. De Vlaamse Regering heeft voorgesteld om cassatieberoep aan te tekenen tegen
dit arrest vanwege de sociaaleconomische impact.
b. Recht van de Europese Unie
Supranationaal recht heeft voorrang op nationaal recht
▪ EU heeft exclusieve en gedeelde bevoegdheden
▪ EU heeft onder meer gedeelde bevoegdheid voor milieu, vervoer, landbouw… (ruimtelijke
relevant)
▪ Subsidiariteitsbeginsel: een ‘verdeelregel’ tussen verschillende bevoegdheden die zowel
exclusief, parallel als concurrerend kunnen zijn. De essentie ervan is dat besluitvorming wordt
overgelaten aan het meest efficiënte niveau;
▪ EU is NIET bevoegd voor ruimtelijke ordening
EXTRA UITLEG: subsidiariteitsbeginsel
Het subsidiariteitsbeginsel is een verdeelregel die bepaalt op welk bestuursniveau (Europees,
nationaal, regionaal of lokaal) een bevoegdheid het meest effectief kan worden uitgeoefend.
De Europese Unie mag enkel optreden als een maatregel beter op Europees niveau kan worden
uitgevoerd dan op nationaal niveau. Bij milieuproblemen zoals lucht- en waterkwaliteit is dat vaak
het geval, omdat vervuiling grensoverschrijdend is en gemeenschappelijke regels nodig zijn. In
andere domeinen, zoals ruimtelijke ordening, geldt het tegenovergestelde: dit blijft bewust
een nationale of lokale bevoegdheid, omdat ruimtelijke keuzes sterk afhangen van de plaatselijke
context. Toch bestaan er soms grijze zones, bijvoorbeeld bij Europese klimaat- en
natuurbeschermingsregels die invloed hebben op lokale ruimtelijke beslissingen. Het
subsidiariteitsbeginsel zorgt dus voor een evenwichtige verdeling van bevoegdheden, waarbij elk
beleidsniveau ingrijpt waar dat het doeltreffendst is.
4
