Schematherapie – een praktische handleiding
Arnoud Arntz & Gitta Jacob
Hoofdstuk 1: Uitgangspunten
Schematherapie is ontwikkeld door Jeffrey Young en komt voort uit de cognitieve
gedragstherapie (CGT). Vergeleken met CGT heeft schematherapie een meer
intensieve focus de volgende drie onderwerpen:
1. Problematische emoties: Er wordt gebruik gemaakt van emotie gerichte
interventies zoals de twee-stoelen-techniek en imaginaire rescripting.
Bijvoorbeeld bij een borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS) kan een
intense zelfhaat in de weg zitten. Een emotiegerichte interventie is dan
vaak effectiever omdat cliënten al weten dat dit op cognitief niveau
overdreven is.
2. Biografische aspecten: Biografische gegevens worden gebruikt om cliënten
te valideren, waardoor ze leren begrijpen welke jeugdervaringen hun
problematische patronen hebben veroorzaakt.
3. Therapeutische relatie: De manier waarop de therapeutische relatie
gehanteerd wordt, wordt ‘limited reparenting’ genoemd. De therapeut
toont in een soort ouderrol warmte en zorg, binnen de grenzen van een
therapeutische relatie. Het is belangrijk dat een cliënt de ruimte krijgt zich
te openen en pijnlijke gevoelens kan tonen. Hierbij kan een cliënt voor het
eerst nieuw sociaal gedrag uitproberen of interpersoonlijke patronen
veranderen.
Ondanks dat schematherapie een stoornis-overschrijdende psychotherapeutische
benadering is zijn de specifieke vairanten van de therapie met name ontwikkeld
voor het behandelen van persoonlijkheidsstoornissen.
Disfunctionele schema’s: alomvertegenwoordigde patronen, die zowel cognities,
emoties, herinneringen, waarnemingen, als ook gedragingen en interpersoonlijke
verhoudingen beïnvloeden. Alle mensen hebben in meer of mindere mate
disfunctionele schema’s, pas als deze schema’s zo sterk worden dat ze tot
verstoorde emotionele ervaringen leiden kun je spreken van een psychische
stoornis. Zie hieronder de disfunctionele schema’s :
Schemadomein Schema’s
Onverbondenheid en afwijzing 1. Verlating/instabiliteit
2. Wantrouwen/misbruik
3. Emotionele verwaarlozing
4. Minderwaardigheid/schaamte
5. Sociaal isolement/vervreemding
Verzwakte autonomie en 6. Afhankelijkheid/onbekwaamheid
verzwakte prestatie 7. Kwetsbaarheid voor ziekte/gevaar
8. Verstrengeling/kluwen
9. Mislukking
Verzwakte grenzen 10.Zich recht toe-eigenen
11.Gebrek aan
zelfbeheersing/zelfdiscipline
Gerichtheid op de ander 12.Onderwerping
13.Zelfopoffering
14.Goedkeuring en erkenning zoeken
, Overmatige waakzaamheid en 15.Negativiteit en pessimisme
inhibitie 16.Emotionele geremdheid
17.Meedogenloze normen/overdreven
kritisch
18.Bestraffende houding
Bij het eerste schemadomein ‘onverbondenheid en afwijzing’ staan
hechtingsproblemen op de voorgrond. De schema’s binnen dit domein zijn
verbonden met een gebrek aan veiligheid en betrouwbaarheid binnen
interpersoonlijke relaties.
(1). Verlating/instabiliteit: mensen met dit schema hebben de overtuiging dat
belangrijke relaties nooit blijvend zijn en leven met de angst door anderen in de
steek gelaten te worden. Dit komt voort uit ervaringen waarin ze zich verlaten
voelden en/of verlaten werden.
(2). Wantrouwen/misbruik: mensen met dit schema hebben de overtuiging en
verwachting door anderen opzettelijk misbruikt, vernederd of op een andere
manier slecht behandeld te worden. Hierdoor zijn ze constant op hun hoede voor
anderen. Dit komt vaak voort uit seksueel misbruik door familieleden, maar oor
fysiek, emotioneel of verbaal misbruik kan leiden tot dit misbruikschema. Bij
pesten kan dit schema ook optreden, vaak samengaand met het schema
minderwaardigheid/schaamte.
(3). Emotionele verwaarlozing: mensen met dit schema voelen zich vaak niet
geborgen of geliefd. In hun jeugd hebben ze liefdevolle zorg, geborgenheid en
aandacht gemist. Mensen met dit schema hebben er zelf vaak niet veel last van,
anderen merken dat ze niet dichtbij de ander kunnen komen.
(4). Minderwaardigheid/schaamte: mensen met dit schema beschrijven het
gevoel onbeduidend, minderwaardig of ongewenst te zijn. Ze hebben het gevoel
dat ze geen aandacht, liefde of respect van anderen verdienen. Dit gaat vaak
samen met een diep gevoel van schaamte. Dit schema staat vaak op de
voorgrond bij cliënten met BPS. Veel cliënten hebben jeugdervaringen die
samenhangen met afwijzing en vernedering.
(5). Sociaal isolement/vervreemding: mensen met dit schema voelen zich
vervreemd van anderen en hebben het gevoel er niet bij te horen. Vaak waren ze
in hun jeugd geïsoleerd doordat er een discrepantie was tussen hun afkomst en
hun opleiding/carrière. Bijvoorbeeld iemand die uit een eenvoudig milieu komt en
als eerste succesvol wordt in de familie. Ze hebben dan het gevoel nergens bij te
horen; nog bij hun familie, noch bij anderen met succes.
Bij het tweede schemadomein ‘verzwakte autonomie en verzwakte prestatie’
staat inperking van de eigen autonomie en vertrouwen in eigen kunnen op de
voorgrond. Mensen met deze schema’s hebben problemen met het nemen van
autonome beslissingen omdat zij bang zijn dat die relaties met anderen in gevaar
brengen, of ze verwachten te falen in veeleisende situaties. Deze schema’s
ontstaan wanneer ouders als model fungeren voor angsten of als kinderen
geconfronteerd worden met verwachtingen die veel te hoog liggen.
(6). Afhankelijkheid/onbekwaamheid: mensen met dit schema voelen zich vaak
hulpeloos en hebben het gevoel het dagelijks leven niet aan te kunnen zonder
ondersteuning van anderen. Dit schema ontstaat doordat er te hoge (sociale)
eisen aan kinderen werd gesteld, zoals het zorgen voor een zieke ouder. Anderen
, hebben juist meegemaakt dat hun ouders ze heel weinig toevertrouwden,
hierdoor leerden ze als kind geen verantwoordelijkheid te dragen. Deze cliënten
maken aan de start vaak een zelfstandige en vriendelijke indruk maar boeken in
de praktijk weinig vooruitgang.
(7). Kwetsbaarheid voor ziekte/gevaar: mensen met dit schema ervaren een
angst voor rampspoed, ziekte en gevaar. Vaak was een ouder in de kindertijd
extreem voorzichtig en maakte zich continu zorgen.
(8). Verstrengeling/kluwen: mensen met dit schema hebben een weinig
ontwikkeld identiteitsgevoel. Ze hebben vaak rugdekking van anderen nodig om
beslissingen te maken. Als gevolg hiervan hebben ze vaak zeer hechte relaties
en een sterke emotionele binding met de mensen waarmee ze zijn verstrengeld.
(9). Mislukking: mensen met dit schema hebben de overtuiging dat ze een grote
mislukking zijn, nooit succes kunnen behalen en minder talent of intelligentie
hebben in vergelijking met anderen. In hun jeugd hebben deze mensen
doorgaans veel kritiek ervaren. Ook ervaringen met perfectionistische en
prestatiegerichte activiteiten zoals competitieve sporten kunnen tot dit schema
leiden. Veeleisende en stressvolle activiteiten worden vaak vermeden wat leidt
tot bevestiging van het schema.
Bij het derde schemadomein ‘verzwakte grenzen’ staat moeite om zich aan
grenzen te houden en/of discipline op te brengen op de voorgrond. Deze
schema’s ontstaan door modeling (ouder houdt zich niet aan grenzen), door
verwenning of doordat de grenzen in de jeugd te strak en rigide waren.
(10). Zich recht toe-eigenen: mensen met dit schema beschouwen zichzelf als
bijzonder. Ze hebben het gevoel dat ze zich niets hoeven aan te trekken van de
gangbare regels en gewoontes en vinden het vreselijk om belemmerd of
afgeremd te worden. Kenmerkend hierbij zijn narcistische
persoonlijkheidstrekken. Vaak werd hun als kind geleerd zich tegenover
leeftijdgenoten prestatie- of machtsgeoriënteerd te gedragen, of ze werden
verwend of kregen te horen dat ze bijzonderder waren dan anderen.
(11). Gebrek aan zelfbeheersing/zelfdiscipline: mensen met dit schema hebben
problemen met zelfbeheersing en frustratietolerantie. Eentonige taken worden
snel opgegeven en ze hebben weinig geduld bij taken die discipline en
doorzettingsvermogen vragen. Dit komt voor bij personen die in hun jeugd (vaak
in de context van verwaarlozing of misbruik) geen richtlijnen voor het
ontwikkelen van zelfdiscipline kregen.
Bij het vierde schemadomein ‘gerichtheid op de ander’ laten mensen hun gedrag
leiden door de behoeften, wensen en meningen van anderen en zetten hun eigen
behoeften op de tweede plaats. Deze schema’s zijn vaak secundair aan andere
schema’s die passen bij het domein ‘onverbondenheid en afwijzing’.
(12). Onderwerping: mensen met dit schema gunnen binnen relaties de ander de
onderhand en richten zich op diens wensen en verwachtingen. Ze vinden het
vaak moeilijk om hun behoeftes te voelen en te benoemen. Vaak vertellen ze
over hun jeugd dat de ene ouder onderdanig reageerde op bedreigend gedrag
van de andere ouder.
Arnoud Arntz & Gitta Jacob
Hoofdstuk 1: Uitgangspunten
Schematherapie is ontwikkeld door Jeffrey Young en komt voort uit de cognitieve
gedragstherapie (CGT). Vergeleken met CGT heeft schematherapie een meer
intensieve focus de volgende drie onderwerpen:
1. Problematische emoties: Er wordt gebruik gemaakt van emotie gerichte
interventies zoals de twee-stoelen-techniek en imaginaire rescripting.
Bijvoorbeeld bij een borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS) kan een
intense zelfhaat in de weg zitten. Een emotiegerichte interventie is dan
vaak effectiever omdat cliënten al weten dat dit op cognitief niveau
overdreven is.
2. Biografische aspecten: Biografische gegevens worden gebruikt om cliënten
te valideren, waardoor ze leren begrijpen welke jeugdervaringen hun
problematische patronen hebben veroorzaakt.
3. Therapeutische relatie: De manier waarop de therapeutische relatie
gehanteerd wordt, wordt ‘limited reparenting’ genoemd. De therapeut
toont in een soort ouderrol warmte en zorg, binnen de grenzen van een
therapeutische relatie. Het is belangrijk dat een cliënt de ruimte krijgt zich
te openen en pijnlijke gevoelens kan tonen. Hierbij kan een cliënt voor het
eerst nieuw sociaal gedrag uitproberen of interpersoonlijke patronen
veranderen.
Ondanks dat schematherapie een stoornis-overschrijdende psychotherapeutische
benadering is zijn de specifieke vairanten van de therapie met name ontwikkeld
voor het behandelen van persoonlijkheidsstoornissen.
Disfunctionele schema’s: alomvertegenwoordigde patronen, die zowel cognities,
emoties, herinneringen, waarnemingen, als ook gedragingen en interpersoonlijke
verhoudingen beïnvloeden. Alle mensen hebben in meer of mindere mate
disfunctionele schema’s, pas als deze schema’s zo sterk worden dat ze tot
verstoorde emotionele ervaringen leiden kun je spreken van een psychische
stoornis. Zie hieronder de disfunctionele schema’s :
Schemadomein Schema’s
Onverbondenheid en afwijzing 1. Verlating/instabiliteit
2. Wantrouwen/misbruik
3. Emotionele verwaarlozing
4. Minderwaardigheid/schaamte
5. Sociaal isolement/vervreemding
Verzwakte autonomie en 6. Afhankelijkheid/onbekwaamheid
verzwakte prestatie 7. Kwetsbaarheid voor ziekte/gevaar
8. Verstrengeling/kluwen
9. Mislukking
Verzwakte grenzen 10.Zich recht toe-eigenen
11.Gebrek aan
zelfbeheersing/zelfdiscipline
Gerichtheid op de ander 12.Onderwerping
13.Zelfopoffering
14.Goedkeuring en erkenning zoeken
, Overmatige waakzaamheid en 15.Negativiteit en pessimisme
inhibitie 16.Emotionele geremdheid
17.Meedogenloze normen/overdreven
kritisch
18.Bestraffende houding
Bij het eerste schemadomein ‘onverbondenheid en afwijzing’ staan
hechtingsproblemen op de voorgrond. De schema’s binnen dit domein zijn
verbonden met een gebrek aan veiligheid en betrouwbaarheid binnen
interpersoonlijke relaties.
(1). Verlating/instabiliteit: mensen met dit schema hebben de overtuiging dat
belangrijke relaties nooit blijvend zijn en leven met de angst door anderen in de
steek gelaten te worden. Dit komt voort uit ervaringen waarin ze zich verlaten
voelden en/of verlaten werden.
(2). Wantrouwen/misbruik: mensen met dit schema hebben de overtuiging en
verwachting door anderen opzettelijk misbruikt, vernederd of op een andere
manier slecht behandeld te worden. Hierdoor zijn ze constant op hun hoede voor
anderen. Dit komt vaak voort uit seksueel misbruik door familieleden, maar oor
fysiek, emotioneel of verbaal misbruik kan leiden tot dit misbruikschema. Bij
pesten kan dit schema ook optreden, vaak samengaand met het schema
minderwaardigheid/schaamte.
(3). Emotionele verwaarlozing: mensen met dit schema voelen zich vaak niet
geborgen of geliefd. In hun jeugd hebben ze liefdevolle zorg, geborgenheid en
aandacht gemist. Mensen met dit schema hebben er zelf vaak niet veel last van,
anderen merken dat ze niet dichtbij de ander kunnen komen.
(4). Minderwaardigheid/schaamte: mensen met dit schema beschrijven het
gevoel onbeduidend, minderwaardig of ongewenst te zijn. Ze hebben het gevoel
dat ze geen aandacht, liefde of respect van anderen verdienen. Dit gaat vaak
samen met een diep gevoel van schaamte. Dit schema staat vaak op de
voorgrond bij cliënten met BPS. Veel cliënten hebben jeugdervaringen die
samenhangen met afwijzing en vernedering.
(5). Sociaal isolement/vervreemding: mensen met dit schema voelen zich
vervreemd van anderen en hebben het gevoel er niet bij te horen. Vaak waren ze
in hun jeugd geïsoleerd doordat er een discrepantie was tussen hun afkomst en
hun opleiding/carrière. Bijvoorbeeld iemand die uit een eenvoudig milieu komt en
als eerste succesvol wordt in de familie. Ze hebben dan het gevoel nergens bij te
horen; nog bij hun familie, noch bij anderen met succes.
Bij het tweede schemadomein ‘verzwakte autonomie en verzwakte prestatie’
staat inperking van de eigen autonomie en vertrouwen in eigen kunnen op de
voorgrond. Mensen met deze schema’s hebben problemen met het nemen van
autonome beslissingen omdat zij bang zijn dat die relaties met anderen in gevaar
brengen, of ze verwachten te falen in veeleisende situaties. Deze schema’s
ontstaan wanneer ouders als model fungeren voor angsten of als kinderen
geconfronteerd worden met verwachtingen die veel te hoog liggen.
(6). Afhankelijkheid/onbekwaamheid: mensen met dit schema voelen zich vaak
hulpeloos en hebben het gevoel het dagelijks leven niet aan te kunnen zonder
ondersteuning van anderen. Dit schema ontstaat doordat er te hoge (sociale)
eisen aan kinderen werd gesteld, zoals het zorgen voor een zieke ouder. Anderen
, hebben juist meegemaakt dat hun ouders ze heel weinig toevertrouwden,
hierdoor leerden ze als kind geen verantwoordelijkheid te dragen. Deze cliënten
maken aan de start vaak een zelfstandige en vriendelijke indruk maar boeken in
de praktijk weinig vooruitgang.
(7). Kwetsbaarheid voor ziekte/gevaar: mensen met dit schema ervaren een
angst voor rampspoed, ziekte en gevaar. Vaak was een ouder in de kindertijd
extreem voorzichtig en maakte zich continu zorgen.
(8). Verstrengeling/kluwen: mensen met dit schema hebben een weinig
ontwikkeld identiteitsgevoel. Ze hebben vaak rugdekking van anderen nodig om
beslissingen te maken. Als gevolg hiervan hebben ze vaak zeer hechte relaties
en een sterke emotionele binding met de mensen waarmee ze zijn verstrengeld.
(9). Mislukking: mensen met dit schema hebben de overtuiging dat ze een grote
mislukking zijn, nooit succes kunnen behalen en minder talent of intelligentie
hebben in vergelijking met anderen. In hun jeugd hebben deze mensen
doorgaans veel kritiek ervaren. Ook ervaringen met perfectionistische en
prestatiegerichte activiteiten zoals competitieve sporten kunnen tot dit schema
leiden. Veeleisende en stressvolle activiteiten worden vaak vermeden wat leidt
tot bevestiging van het schema.
Bij het derde schemadomein ‘verzwakte grenzen’ staat moeite om zich aan
grenzen te houden en/of discipline op te brengen op de voorgrond. Deze
schema’s ontstaan door modeling (ouder houdt zich niet aan grenzen), door
verwenning of doordat de grenzen in de jeugd te strak en rigide waren.
(10). Zich recht toe-eigenen: mensen met dit schema beschouwen zichzelf als
bijzonder. Ze hebben het gevoel dat ze zich niets hoeven aan te trekken van de
gangbare regels en gewoontes en vinden het vreselijk om belemmerd of
afgeremd te worden. Kenmerkend hierbij zijn narcistische
persoonlijkheidstrekken. Vaak werd hun als kind geleerd zich tegenover
leeftijdgenoten prestatie- of machtsgeoriënteerd te gedragen, of ze werden
verwend of kregen te horen dat ze bijzonderder waren dan anderen.
(11). Gebrek aan zelfbeheersing/zelfdiscipline: mensen met dit schema hebben
problemen met zelfbeheersing en frustratietolerantie. Eentonige taken worden
snel opgegeven en ze hebben weinig geduld bij taken die discipline en
doorzettingsvermogen vragen. Dit komt voor bij personen die in hun jeugd (vaak
in de context van verwaarlozing of misbruik) geen richtlijnen voor het
ontwikkelen van zelfdiscipline kregen.
Bij het vierde schemadomein ‘gerichtheid op de ander’ laten mensen hun gedrag
leiden door de behoeften, wensen en meningen van anderen en zetten hun eigen
behoeften op de tweede plaats. Deze schema’s zijn vaak secundair aan andere
schema’s die passen bij het domein ‘onverbondenheid en afwijzing’.
(12). Onderwerping: mensen met dit schema gunnen binnen relaties de ander de
onderhand en richten zich op diens wensen en verwachtingen. Ze vinden het
vaak moeilijk om hun behoeftes te voelen en te benoemen. Vaak vertellen ze
over hun jeugd dat de ene ouder onderdanig reageerde op bedreigend gedrag
van de andere ouder.
