Thomas More Hogeschool
Auteur: Silvana Evrard
Studente Agro- en Biotechnologie, afstudeerrichting Dierenzorg
Academiejaar 2024-2025
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
Over deze cursus
Deze cursus werd opgesteld door een student Dierenzorg en is bedoeld als ondersteunend
studiemateriaal voor het opleidingsonderdeel Proefdierkunde (Z09092) aan Thomas More
Hogeschool. De inhoud is gebaseerd op de hoorcolleges en lesmateriaal (slides) van diverse
gastdocenten tijdens het academiejaar 2024–2025.
Het doel van dit document is het bundelen en verduidelijken van de relevante leerstof die vereist is
voor studenten van de afstudeerrichting Dierenzorg. Deze cursus is ontstaan vanuit de behoefte aan
een samenhangend document, aangezien het beschikbare lesmateriaal voornamelijk bestond uit
losse slides en presentaties van verschillende gastdocenten. Dit document vormt geen vervanging
van de mondelinge en visuele toelichtingen tijdens de lessen, maar dient als naslagwerk en
hulpmiddel bij de studie.
Belangrijk om te benadrukken is dat dit document uitsluitend betrekking heeft op de leerstof die van
toepassing is op studenten Dierenzorg. Aanvullende of verdiepende theorie die bedoeld is voor
externen, studenten Biomedische Laboratoriumtechnologie (BLT), studenten Biochemie en
masterstudenten is niet opgenomen in deze cursus.
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
Inhoudstafel
Inleiding ........................................................................................................................................ 10
1. Historiek, regelgeving, principes en alternatieven ..................................................................... 12
1.1. Historiek ............................................................................................................................ 12
1.2. Vlaanderen ........................................................................................................................ 14
1.2.1. Wat is een dierproef? ................................................................................................ 14
1.2.2. Wat is een proefdier? ................................................................................................ 14
1.2.3. Gebruik van proefdieren – cijfers ............................................................................... 15
1.2.4. Onderzoeksdomeinen ................................................................................................ 17
1.2.5. Ernst van de proeven ................................................................................................. 18
1.2.6. Creatie en instandhouding van genetisch gewijzigde lijnen ........................................ 19
1.3. Diermodel ......................................................................................................................... 19
1.3.1. Criteria voor het selecteren van een diermodel.......................................................... 19
1.3.2. Waarom zijn knaagdieren zo populair? ...................................................................... 20
1.3.3. Overige proefdieren................................................................................................... 20
1.3.4. Een aantal voordelen van dierproeven ....................................................................... 21
1.4. Wetgeving ......................................................................................................................... 21
1.4.1. Overzicht ................................................................................................................... 21
1.4.2. Enkele definities......................................................................................................... 22
1.4.3. Bijkomende wetgevingen ........................................................................................... 24
1.5. Gestandaardiseerde dierproeven....................................................................................... 24
1.5.1. Wat is de standaardisatie van een proef? ................................................................... 24
1.5.2. Beperkingen............................................................................................................... 25
1.6. Alternatieven..................................................................................................................... 26
1.6.1. Principe ..................................................................................................................... 26
1.6.2. Replacement.............................................................................................................. 26
1.6.3. Reduction .................................................................................................................. 27
1.6.4. Refinement ................................................................................................................ 28
1.6.5. Samengevat ............................................................................................................... 28
1.6.6. Wetgeving ................................................................................................................. 28
1.7. Ethiek ................................................................................................................................ 29
2. Huisvesting ............................................................................................................................... 30
2.1. Belang van goede huisvesting en degelijk beheer van de faciliteit ...................................... 30
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
2.2. Microbiologische kwaliteit van proefdieren en barrièresystemen ...................................... 30
2.2.1. Microbiologische kwaliteit ......................................................................................... 30
2.2.2. Barrièresystemen....................................................................................................... 32
2.3. Klimaatregeling en omgevingsvereisten ............................................................................. 34
2.3.1. Ventilatie ................................................................................................................... 34
2.3.2. Temperatuur.............................................................................................................. 34
2.3.3. Relatieve vochtigheid (RV) ......................................................................................... 36
2.3.4. Licht ........................................................................................................................... 36
2.3.5. Geluid ........................................................................................................................ 37
2.3.6. Trend richting performance standards ....................................................................... 38
2.4. Aandachtspunten op gebouwniveau .................................................................................. 38
2.4.1. Design........................................................................................................................ 38
2.4.2. Inrichting van het vivarium & materiaalkeuze ............................................................ 38
2.4.3. Verschillende functionele ruimtes binnen in een vivarium ......................................... 39
2.5. Aandachtspunten bij het ontwerp en de selectie van de leefruimte ................................... 41
2.5.1. Materiaalkeuze .......................................................................................................... 41
2.5.2. Constructie van de wanden en de bodem .................................................................. 42
2.5.3. Per diersoort .............................................................................................................. 43
2.5.4. Metabole kooien........................................................................................................ 45
2.5.5. Toebehoren voor het verstrekken van voer en drinkwater ......................................... 45
2.5.6. Minimale afmetingen van de leefruimte .................................................................... 47
3. Verzorging................................................................................................................................. 48
3.1. Controle op gezondheid en welzijn .................................................................................... 48
3.1.1. Wettelijke verplichtingen ........................................................................................... 48
3.1.2. Voorbeeld – het knaagdier ......................................................................................... 48
3.2. Voeding ............................................................................................................................. 50
3.2.1. Nutritionele behoeften van dier ................................................................................. 50
3.2.2. Wetenschappelijke vereisten ..................................................................................... 51
3.2.3. Microbiologische status van het voer ......................................................................... 53
3.2.4. Voederopslag ............................................................................................................. 54
3.3. Drinkwater ........................................................................................................................ 55
3.4. Strooisel en beddingmateriaal ........................................................................................... 55
3.5. Omgevingsverrijking .......................................................................................................... 56
3.5.1. Soorten omgevingsverrijking ...................................................................................... 57
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
4. Transport .................................................................................................................................. 59
4.1. Wetgeving ......................................................................................................................... 59
5. Kwaliteitssystemen toegepast in dierenfaciliteiten .................................................................... 60
5.1. Algemeen – accreditatie .................................................................................................... 60
5.2. GLP (Good Laboratory Practices) ....................................................................................... 60
5.3. ISO (International Organization for Standardization) .......................................................... 61
5.4. AAALAC (Association for Assessment and Accreditation of Laboratory Animal Care) .......... 62
6. Fokken van proefdieren en transgenese .................................................................................... 63
6.1. Oorsprong van onze proefdieren ....................................................................................... 63
6.2. Inbred- en outbredstammen.............................................................................................. 63
6.2.1. Definitie ..................................................................................................................... 63
6.2.2. Voor- en nadelen ....................................................................................................... 64
6.2.3. Genetische drift ......................................................................................................... 65
6.3. Naamgeving ...................................................................................................................... 67
6.4. Genetisch gemodificeerde dieren ...................................................................................... 68
6.4.1. Definitie ..................................................................................................................... 68
6.4.2. Technieken voor genetische manipulatie ................................................................... 68
6.4.3. Wetgeving rond transgene dieren .............................................................................. 74
6.4.4. Genotypering in transgene kweek .............................................................................. 77
7. Hygiëne en veiligheid ................................................................................................................ 80
7.1. Inleiding ............................................................................................................................ 80
7.2. Reiniging en desinfectie ..................................................................................................... 80
7.2.1. Reiniging zie cursus Dierverpleegkunde I ........................................ 80
7.2.2. Desinfectie andere delen: zie cursus Dierverpleegkunde I ................................... 80
7.2.3. Sterilisatie zie cursus Dierverpleegkunde I ....................................... 81
7.2.4. Persoonlijke hygiëne .................................................................................................. 81
7.3. Ongediertebestrijding ........................................................................................................ 83
7.3.1. Inleiding ..................................................................................................................... 83
7.3.2. Bestrijding van insecten ............................................................................................. 83
7.3.3. Bestrijding van knaagdieren ....................................................................................... 84
7.4. Besmetting ........................................................................................................................ 84
7.4.1. Preventie ................................................................................................................... 84
7.4.2. Mogelijke scenario’s bij uitbraak van besmettelijke ziekte.......................................... 85
7.4.3. Werken met besmet materiaal................................................................................... 85
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
7.4.4. Opstellen van een risico-analyse (Hazard Assessment) ............................................... 86
7.5. Afvalbeheer zie cursus Dierverpleegkunde I........................................................... 87
7.6. Preventie van ongevallen en ziekten .................................................................................. 87
7.6.1. Fysische gevaren ........................................................................................................ 87
7.6.2. Chemische gevaren .................................................................................................... 88
7.6.3. Proefafhankelijke gevaren.......................................................................................... 88
7.6.4. Allergieën .................................................................................................................. 89
7.6.5. Zoönosen ................................................................................................................... 91
8. Experimentele procedures ........................................................................................................ 95
8.1. Manipulatie ....................................................................................................................... 95
8.1.1. Muis .......................................................................................................................... 95
8.1.2. Rat ............................................................................................................................. 96
8.1.3. Cavia.......................................................................................................................... 97
8.1.4. Hamster ..................................................................................................................... 97
8.1.5. Gerbil......................................................................................................................... 98
8.1.6. Konijn ........................................................................................................................ 98
8.1.7. Fret ............................................................................................................................ 99
8.1.8. Kat ............................................................................................................................. 99
8.1.9. Hond........................................................................................................................ 100
8.1.10. Varken ................................................................................................................. 101
8.1.11. Runderen ............................................................................................................. 101
8.1.12. Schapen en geiten ................................................................................................ 102
8.1.13. Paarden ............................................................................................................... 102
8.1.14. Amfibieën ............................................................................................................ 102
8.1.15. Vogels .................................................................................................................. 103
8.2. Geslachtsbepaling of sexen .............................................................................................. 104
8.2.1. Muis ........................................................................................................................ 104
8.2.2. Rat ........................................................................................................................... 104
8.2.3. Hamster ................................................................................................................... 104
8.2.4. Cavia........................................................................................................................ 105
8.2.5. Konijn ...................................................................................................................... 105
8.3. Identificatie ..................................................................................................................... 106
8.3.1. Methoden ................................................................................................................ 106
8.3.2. Per diersoort ............................................................................................................ 108
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
8.4. Technieken voor staalnames en toedienen van stoffen .................................................... 109
8.4.1. Verzamelen van stalen ............................................................................................. 109
8.4.2. Toedienen van stoffen ............................................................................................. 109
8.4.3. Per diersoort ............................................................................................................ 109
9. Statistieken in de proefdierkunde............................................................................................ 117
9.1. Inleiding .......................................................................................................................... 117
9.2. The Need for Improved Experimental Design ................................................................... 118
9.2.1. Belangrijkste redenen waarom papers geweigerd worden voor publicatie ............... 118
9.2.2. Principes van experimental design en statistische analyse van dierproeven ............. 118
9.2.3. Statistische significantie en biologische significantie ................................................ 119
9.3. Experimental Design ........................................................................................................ 120
9.3.1. Keuze van proefdieren ............................................................................................. 120
9.3.2. Experimental unit .................................................................................................... 120
9.4. Vereisten Experimental Design ........................................................................................ 121
9.4.1. Bias vermijden ......................................................................................................... 121
9.4.2. Hoge kracht (‘power’) .............................................................................................. 121
9.4.3. Eenvoudig ................................................................................................................ 121
9.4.4. Geschikt voor statistische analyse ............................................................................ 121
9.5. Veelvoorkomende grafieken ............................................................................................ 122
9.5.1. Boxplot .................................................................................................................... 122
9.5.2. Regressie ................................................................................................................. 123
10. Dierenwelzijn, stress en angst ............................................................................................. 124
10.1. Dierenwelzijn............................................................................................................... 124
10.1.1. Verleden .............................................................................................................. 124
10.1.2. Heden .................................................................................................................. 124
10.1.3. Belang.................................................................................................................. 125
10.2. De vijf vrijheden........................................................................................................... 126
10.2.1. Dorst, honger en slechte voeding (zie H3) ........................................................ 126
10.2.2. Pijn, letsel of ziekte .............................................................................................. 126
10.2.3. Ongemak ............................................................................................................. 130
10.2.4. Abnormaal gedragspatroon.................................................................................. 131
10.2.5. Stress en angst ..................................................................................................... 131
10.3. De vijf domeinen ......................................................................................................... 133
10.4. Humane eindpunten .................................................................................................... 134
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
10.4.1. Wat is een eindpunt? ........................................................................................... 134
10.4.2. Algemene humane eindpunten ............................................................................ 134
10.5. Ernstscoring ................................................................................................................. 135
10.5.1. Categorieën ......................................................................................................... 135
10.6. Training ....................................................................................................................... 136
10.6.1. Associatief leren................................................................................................... 136
10.6.2. Non-associatief leren ........................................................................................... 137
10.6.3. Training van proefdieren ...................................................................................... 137
10.7. Welzijnslogboek........................................................................................................... 137
11. Anesthesie en analgesie ...................................................................................................... 138
11.1. Inleiding....................................................................................................................... 138
11.2. Algemene anesthesie ................................................................................................... 138
11.2.1. Functies van anesthesie ....................................................................................... 138
11.2.2. Fases van anesthesie ............................................................................................ 138
11.2.3. Injectieproducten................................................................................................. 139
11.2.4. Inhalatieproducten .............................................................................................. 141
11.3. Algemeenheden en monitoring.................................................................................... 142
11.3.1. Overzicht - kleine dieren ...................................................................................... 142
11.3.2. Overzicht - grote dieren ....................................................................................... 142
11.3.3. Pre-anesthesie ..................................................................................................... 143
11.3.4. Tijdens anesthesie................................................................................................ 143
11.3.5. Post-anesthesie (Recovery) .................................................................................. 144
11.4. Lokale anesthesie ........................................................................................................ 144
11.4.1. Definitie ............................................................................................................... 144
11.4.2. Types ................................................................................................................... 144
11.4.3. Producten ............................................................................................................ 144
11.5. Analgesie ..................................................................................................................... 145
11.5.1. Definities en mechanisme .................................................................................... 145
11.5.2. Producten ............................................................................................................ 146
11.5.3. Belangrijkste principes ......................................................................................... 147
11.6. Toedieningsroutes (zie ook 8.4.3.) .......................................................................... 147
11.7. Aangeraden dosissen ................................................................................................... 148
11.7.1. Muis..................................................................................................................... 148
11.7.2. Rat ....................................................................................................................... 148
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
,Cursus Proefdierkunde 2024-2025
11.7.3. Konijn .................................................................................................................. 149
12. Euthanasie .......................................................................................................................... 149
12.1. Inleiding....................................................................................................................... 149
12.2. Humane eindpunten .................................................................................................... 150
12.2.1. Verschillende aspecten ........................................................................................ 150
12.2.2. Verschillende types .............................................................................................. 151
12.3. Technieken .................................................................................................................. 153
12.3.1. Wetgeving............................................................................................................ 153
12.3.2. Toegelaten methodes .......................................................................................... 153
12.3.3. Ontoelaatbare methodes ..................................................................................... 156
12.4. Voltooien van euthanasie ............................................................................................ 156
13. Vissen.................................................................................................................................. 157
13.1. Inleiding....................................................................................................................... 157
13.2. Classificatie, biologie en anatomie ............................................................................... 157
13.3. Zebravissen.................................................................................................................. 158
13.3.1. Algemeen............................................................................................................. 158
13.3.2. Voordelen voor gebruik in onderzoek................................................................... 158
13.3.3. Toepassingen ....................................................................................................... 159
13.4. Huisvesting en voeding ................................................................................................ 160
13.4.1. Waterkwaliteit ..................................................................................................... 160
13.4.2. Omgevingsparameters ......................................................................................... 161
13.4.3. Dagelijkse voeding ............................................................................................... 161
13.5. Gezondheidsbewaking ................................................................................................. 161
13.5.1. Belang van waterkwaliteit! ................................................................................... 161
13.5.2. Quarantaine-beleid .............................................................................................. 161
13.5.3. Herkennen van een zieke vis ................................................................................ 162
14. Amfibieën ........................................................................................................................... 163
14.1. Inleiding....................................................................................................................... 163
14.2. Kikkers ......................................................................................................................... 163
14.2.1. Biologie ................................................................................................................ 163
14.2.2. Klauwkikkers ........................................................................................................ 164
14.2.3. Voordelen voor gebruik in onderzoek................................................................... 165
14.2.4. Toepassingen ....................................................................................................... 165
14.3. Huisvesting .................................................................................................................. 166
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg
, Cursus Proefdierkunde 2024-2025
14.3.1. Waterkwaliteit zie Vissen .............................................................................. 166
14.3.2. Omgevingsparameters ......................................................................................... 166
14.3.3. Voeding ............................................................................................................... 166
14.4. Identificatie ................................................................................................................. 166
14.5. Handelingen ................................................................................................................ 167
14.6. Gezondheidsbewaking ................................................................................................. 167
Silvana Evrard Agro- en Biotechnologie - afstudeerrichting Dierenzorg