HOOFDSTUK 1 INLEIDING: DEFINITIE, DOELSTELLINGEN EN
AANPAK
§1. DEFINITIE: ‘’GESCHIEDENIS VAN HET PUBLIEKRECHT EN VAN DE POLITIEK
Geschiedenis
Rechtsgeschiedenis = metajuridica
GEPUPO
= Het historisch bekijken vd problematiek vd juridische or gvd SL door ‘een
achteruitkijkspiegel’
=> Zoeken in de GES, nr de bouwstenen wr heden op rust
Hoe problematiek benaderen?
=> Metajuridica = bestuderen vh recht vuit een andere WE
Andere vb’s: rechtseco, rechtsfilo, …
=> bv dmv rechtsGES = kijken nr ht recht mt helicopterafst vuit de GES
Metajuridica positieve recht
= Benaderden vh het recht binnen het rechtswetenschap paradigma (=denkkader)
POS recht: nemo censetur ignorare legem => absurd (=> staatsblad)
Bv. grotere straf vr geweld tegen hulpverleners: op moment v slaan weet je niet
dat er een grotere straf opstaat => rechtspsychologen: recht gn invloed op
menselijk denken
Reden vr beginnen gebruiken v rechtsGES
Historische Rechtsschule = groep onderzoekers die werkt binnen een gedeeld
wetenschap paradigma
1ste helft 19e eeuw: Carl Frierich von Savigny
POS recht is de resultante v een historische evolutie => drukt volksgeist uit =>
elk land heeft drm zn eigen recht (interactie v recht, macht, pol, tech, religie,
klimaat, kap, …)
BvV invloed RE: FR (scheiding sensu stricto) vs BE (katholieken = erkende
eredienst => bv deel belastingen nr de kerk) vs vroeger (bv midden 16 e
eeuw: Keizer Karel verbrandde protestanten)
De wisselwerking ‘recht’ – ‘geschiedenis’
Geschiedenis ‘’dient’’ recht
Heuristiek (= WE vh zoeken en vinden): toepassen van de norm in de tijd => zie tijdslijn
ACTUA: resgistratiekosten op huizen w minder dr nieuwe vlaamse regering => de wet
nu is 3%, over zoveel maand is ht minder => dan pas koopcontract sluiten
=> Tenzij ze miss retroactiviteit toepassen => vr invoering nieuwe wet al huis
kopen
Jurist moet zich bewust zn vd tijdsverloop, tss de feiten en ht moment, wrop nr aanleid
v een geschil over diezelfde feiten, moet w geoordeeld
(Non-)retroactief
Geconsolideerde’ wetgeving (=wettelijke voorschriften zoals die op een bepaald
moment van toepassing zn*)
Als zn aangepast ht consulteren v de oude en nieuwe wet om feiten die voor
wetveranderingen plaatsvinden te kunnen behandelen => staatsblad (vaak bis,
ter, opgeheven, …)
=> Op geg moment: GW = boeltje
=> GW 94’: gecoördineerde GW = opnieuw geordende wettekst =
formele wijziging
Overgangsbepalingen (=Een wettelijke bepaling die een proces reguleert dat begint
voordat een wijziging of afkondiging van de wet in werking treedt, en eindigt nadat de
wijziging of afkondiging van de wet in werking is getreden*)
Inhoud/materiële geldigheid vs vormelijke geldigheid
Tempus regit actum/formam acti (=de tijd regelt de vorm vd akte)
1
, => Vormelijk 😊, inhoudelijk/materieel ☹ (bv alles aan kerk geven mocht
niet)
Na 1789: 3 geldige testeervormen
=> Analogie: Locus regit actum,
Nietigheid vs geldigheid/wettigheid
=> vndg: handeling v koning is enkel geldig als de minister een akte tekenen
(vorm) => bv in dat akkoord staat er dat edellieden minder belast zulle w dus
materieel is het dan niet in orde
Wets- (voorbereidende documenten) en rechtshistorische interpretatie (INTERPRETATIE)
Jurist moet zich bewust zn v maatschap en wetenschap context waarin bep regels zn
ontstaan en hun de evolutie van die regels
Rechtshistorische interpretatie in enge zin = indirecte bronnen v een bep regel en
gebruikt drbij niet alleen voorbereidende docu’s mr ook wetgeving, rechtsspraak en
rechtsleer
Rechtshistorische interpretatie in brede zin = rechtshistorische interpretatie sensu
stricto en wetshistorische interpretatie (=*)
* De wetteksten en de bij de totstandkoming van die wet geproduceerde
voorbereidende docus’s:
Wetsontwerp (koning = regering)
Ontwerp goedgekeurd in één kamer (monocameraal vs. Bicameraal
(= 2 parlementen in de wetgevende macht bv VK))
EU: evolutie nr mono bv senaat afschaffen bij federaal zoals
bij vlaamse
Wetsvoorstel (senaat/kamer v volk)
Memorie v toelichting (reden vr indienen v ontwerp)
Advies van de Afdeling Wetgeving van de Raad van State
Het verslag vd bespreking (vh voorstel) in de parlementaire commissie
Amendementen?
=> vindt zo ratio legis (=reden v wet)
Geschiedenis levert inhoud aan het constitutionalisme
Zorg vr oude docu’s = zorg vr verworven rechten
In veel grondwetten en onafhankelijkheidsverklaringen staan verwijzingen naar
geschiedenis
Bv ook nu nog (recente grondwetten in Letland, Hongarije ... verwijzingen naar
het voorafgaande communistisch bewind)
Bij ons zeer populair in de late 18de en 19de eeuw
Verworven rechten (rol van archieven, bewaren van die teksten)
Plakkaat van Verlatinghe (1581)
Onafhankelijkheidsverklaring van (het graafschap) Vlaanderen in 1790 =>
beroep doen op ‘oude constitutie’
De historicus als expert in juridische zaken
Negationismeprocessen (cfr. negationismewet van 1995), roofkunst, …
Bijzondere commissie koloniaal verleden
Relativeer: welke historici fungeren als expert!
Recht “dient” geschiedenis
Recht levert veel historische bronnen
Bv: formele rechtsbronnen*, juridische toepassing (bv parochieregisters, registers
burgerlijke stand, testament, boedelbeschrijving, getuigenis, vonnis, wet, contract
(verkoop, schenking, enz.), parlementaire stukken, enz.) => andere info over leven v
toen te weten komen
Formele rechtsbronnen* (5) vs. materiële rechtsbronnen
Wetgeving
Rechtspraak
Rechtsleer
2
, Gewoonterecht (ongeschreven)
Na ca.1800: alles gecodificeerd en gehomologeerd door vorst =>
wettenrecht
Algemene rechtsbeginselen (‘’)
=> Materieel recht regelt alle inhoudelijke rechten en plichten v personen, trwl
fromeel recht de wijze waarop materieel recht te gelde kan worden gemaakt,
regelt
Recht is de bakermat van instellingsgeschiedenis
Vroeger ging de GES over macht: de heersers, de instellingen
(volksvertegenwoordigingen, rechtbanken, administraties, enz.), pausen = zgn.
uitwendige rechtsgeschiedenis
Reden: recht werd geschreven in opdracht v hen
Vndg: veel econ, eco en cult geschiedschrijving
Gerechtigheid van keizer Otto III =>
rechtsarcheologie
Dirk Bouts
Leuven, 15de eeuw,
Vlaamse primitieven
Bestelling
stadsmagistraat Leuven
(1468)
Plaats: stadhuis
Inhoud: advies theoloog
Twee panelen, vier
scènes
Keizerin afgewezen, Keizer
onthoofde man, vrouw deed
vuurproef, God, Keizer zette
keizerin op vuurstapel
Continuïteit
Gematigde evolutie is de regel
Zelfs het doorgegeven
gewoonterecht evolueert
Ook nu passen rechters en rechtsleer de geldende regels aan de bestaande toestand
aan
De wet wijzigt meestal met mate
Bv stemrecht:
19e eeuw: kleine minderheid mannen
1893: meerderjarige mannen (rijker => meer stemmen)
1919: meerderjarige mannen
Gemeenteraad: vrouwen (schrik pastoors)
Vgl 16-jarige vr Europese verkiezingen
1948: vrouwen
Revolutie is de uitzondering
De Russische revolutie (1917) is een grote breuk
Gewijzigd staatsbestel; collectivisme, Lenin
De Franse revolutie (1789) is een breuk, maar veel zaken worden uiteindelijk niet
doorgezet
Nieuwe staatsindeling, nieuwe rechtbanken
Tijdelijke aanval op de kerk
3
, Nieuwe machthebbers, maar absolute macht blijft (meer rationeel gelegitimeerd)
1802: NAP = keizer
Te radicale privaatrechtelijke veranderingen worden vanaf 1804 teruggedraaid
De Belgische omwenteling (1830) is maar een klein breukje met het verleden
Grondwet: slechts 10-20% nieuw => goed: nauwelijks gewijzigd v 31-71
Staatsindeling en wetboeken blijven geldig
Opm. (politieke) revoluties zijn geenszins altijd bloedig: Anjerrevolutie, Fluwelen
revolutie, O-DUI ( Praag en Roemenië)
Materiële continuïteit
= Hetzelfde bep gegeven in ht recht w uitgevoerd in een andere vorm of term
Bv: armenzorg, ziekenzorg, onderwijs, bevolkingsregistratie (vooral voor en na
1789)
Bv: parochieregisters vs. Registers van de burgerlijke stand
Baptizavi pastor => acte de naissance officier public de l’état civil
Absolutische vorst + adviesorganen => democr verkozen president
+adviesorganen
Formele continuïteit
= Wettelijk schijn die geen verandering toont, terwijl er werkelijk wel verandering is
Bv: schuttersgilden: vroeger militair, nu gezelschap
Bv: monarchie: BE koning bijna gn macht meer
Continuïteit en conservatisme?
Continu = conservatief? Ook progressief!
Micro-vlak: juristen aan beide zijden van een geschil
Macro-vlak (regels en concepten)
Rechtshistorisch instrumentarium voor een ideologie
Behoud dekmantelfunctie
Vernieuwing speerpuntfunctie
Bv: diefstal ivm bankaart voor ht in de wet stond
Vaak in revoluties ook continuïteit: pragmatisch conservatisme bij Belgische
omwenteling in 1830
De historische kritiek (interpretatie van de bronnen)
Kloof wettelijk en werkelijke land
Bv: ME/VMT: veel edicten/opgetekend gwnterecht met daarin zware straffen
Toch zien we in grechtsregisters en baljuwsrekeningen veel verzoening,
compositie (=minnelijke schikking tss de deliquent en gerechtsofficier)
Soms kreeg veoordeeld na strenge uitspraak genade
Bv: doodstraf in BE heel lang bstn terwijl hij de facto niet meer werd uitgevoerd
Na WOII: veel ter dood veroordelingen => weinig effectief uitgevoerd
Bij wet aangepast 10 juli 1996
Bij GWherziening 2 feb 2005
‘Papier is gewillig’ (het wettelijke land)
Normatieve bron zegt ons enkel dat men bv ht begrip moord kent, niet of er veel of
weinig moorden waren
=> Ook andere rechtshistorische bronnen uit de rechtspraktijk (en soms
rechtsleer) moet men kritisch bevragen bijv. geboorteakte, falsi ...
Ook de jurist is kritisch:
Primaat van de wet in vraag stellen (vragen aan GwH) => recht = perpetuum mobile
Zowel op micro en macro
Kritische vragen aan elke tekst!
4
AANPAK
§1. DEFINITIE: ‘’GESCHIEDENIS VAN HET PUBLIEKRECHT EN VAN DE POLITIEK
Geschiedenis
Rechtsgeschiedenis = metajuridica
GEPUPO
= Het historisch bekijken vd problematiek vd juridische or gvd SL door ‘een
achteruitkijkspiegel’
=> Zoeken in de GES, nr de bouwstenen wr heden op rust
Hoe problematiek benaderen?
=> Metajuridica = bestuderen vh recht vuit een andere WE
Andere vb’s: rechtseco, rechtsfilo, …
=> bv dmv rechtsGES = kijken nr ht recht mt helicopterafst vuit de GES
Metajuridica positieve recht
= Benaderden vh het recht binnen het rechtswetenschap paradigma (=denkkader)
POS recht: nemo censetur ignorare legem => absurd (=> staatsblad)
Bv. grotere straf vr geweld tegen hulpverleners: op moment v slaan weet je niet
dat er een grotere straf opstaat => rechtspsychologen: recht gn invloed op
menselijk denken
Reden vr beginnen gebruiken v rechtsGES
Historische Rechtsschule = groep onderzoekers die werkt binnen een gedeeld
wetenschap paradigma
1ste helft 19e eeuw: Carl Frierich von Savigny
POS recht is de resultante v een historische evolutie => drukt volksgeist uit =>
elk land heeft drm zn eigen recht (interactie v recht, macht, pol, tech, religie,
klimaat, kap, …)
BvV invloed RE: FR (scheiding sensu stricto) vs BE (katholieken = erkende
eredienst => bv deel belastingen nr de kerk) vs vroeger (bv midden 16 e
eeuw: Keizer Karel verbrandde protestanten)
De wisselwerking ‘recht’ – ‘geschiedenis’
Geschiedenis ‘’dient’’ recht
Heuristiek (= WE vh zoeken en vinden): toepassen van de norm in de tijd => zie tijdslijn
ACTUA: resgistratiekosten op huizen w minder dr nieuwe vlaamse regering => de wet
nu is 3%, over zoveel maand is ht minder => dan pas koopcontract sluiten
=> Tenzij ze miss retroactiviteit toepassen => vr invoering nieuwe wet al huis
kopen
Jurist moet zich bewust zn vd tijdsverloop, tss de feiten en ht moment, wrop nr aanleid
v een geschil over diezelfde feiten, moet w geoordeeld
(Non-)retroactief
Geconsolideerde’ wetgeving (=wettelijke voorschriften zoals die op een bepaald
moment van toepassing zn*)
Als zn aangepast ht consulteren v de oude en nieuwe wet om feiten die voor
wetveranderingen plaatsvinden te kunnen behandelen => staatsblad (vaak bis,
ter, opgeheven, …)
=> Op geg moment: GW = boeltje
=> GW 94’: gecoördineerde GW = opnieuw geordende wettekst =
formele wijziging
Overgangsbepalingen (=Een wettelijke bepaling die een proces reguleert dat begint
voordat een wijziging of afkondiging van de wet in werking treedt, en eindigt nadat de
wijziging of afkondiging van de wet in werking is getreden*)
Inhoud/materiële geldigheid vs vormelijke geldigheid
Tempus regit actum/formam acti (=de tijd regelt de vorm vd akte)
1
, => Vormelijk 😊, inhoudelijk/materieel ☹ (bv alles aan kerk geven mocht
niet)
Na 1789: 3 geldige testeervormen
=> Analogie: Locus regit actum,
Nietigheid vs geldigheid/wettigheid
=> vndg: handeling v koning is enkel geldig als de minister een akte tekenen
(vorm) => bv in dat akkoord staat er dat edellieden minder belast zulle w dus
materieel is het dan niet in orde
Wets- (voorbereidende documenten) en rechtshistorische interpretatie (INTERPRETATIE)
Jurist moet zich bewust zn v maatschap en wetenschap context waarin bep regels zn
ontstaan en hun de evolutie van die regels
Rechtshistorische interpretatie in enge zin = indirecte bronnen v een bep regel en
gebruikt drbij niet alleen voorbereidende docu’s mr ook wetgeving, rechtsspraak en
rechtsleer
Rechtshistorische interpretatie in brede zin = rechtshistorische interpretatie sensu
stricto en wetshistorische interpretatie (=*)
* De wetteksten en de bij de totstandkoming van die wet geproduceerde
voorbereidende docus’s:
Wetsontwerp (koning = regering)
Ontwerp goedgekeurd in één kamer (monocameraal vs. Bicameraal
(= 2 parlementen in de wetgevende macht bv VK))
EU: evolutie nr mono bv senaat afschaffen bij federaal zoals
bij vlaamse
Wetsvoorstel (senaat/kamer v volk)
Memorie v toelichting (reden vr indienen v ontwerp)
Advies van de Afdeling Wetgeving van de Raad van State
Het verslag vd bespreking (vh voorstel) in de parlementaire commissie
Amendementen?
=> vindt zo ratio legis (=reden v wet)
Geschiedenis levert inhoud aan het constitutionalisme
Zorg vr oude docu’s = zorg vr verworven rechten
In veel grondwetten en onafhankelijkheidsverklaringen staan verwijzingen naar
geschiedenis
Bv ook nu nog (recente grondwetten in Letland, Hongarije ... verwijzingen naar
het voorafgaande communistisch bewind)
Bij ons zeer populair in de late 18de en 19de eeuw
Verworven rechten (rol van archieven, bewaren van die teksten)
Plakkaat van Verlatinghe (1581)
Onafhankelijkheidsverklaring van (het graafschap) Vlaanderen in 1790 =>
beroep doen op ‘oude constitutie’
De historicus als expert in juridische zaken
Negationismeprocessen (cfr. negationismewet van 1995), roofkunst, …
Bijzondere commissie koloniaal verleden
Relativeer: welke historici fungeren als expert!
Recht “dient” geschiedenis
Recht levert veel historische bronnen
Bv: formele rechtsbronnen*, juridische toepassing (bv parochieregisters, registers
burgerlijke stand, testament, boedelbeschrijving, getuigenis, vonnis, wet, contract
(verkoop, schenking, enz.), parlementaire stukken, enz.) => andere info over leven v
toen te weten komen
Formele rechtsbronnen* (5) vs. materiële rechtsbronnen
Wetgeving
Rechtspraak
Rechtsleer
2
, Gewoonterecht (ongeschreven)
Na ca.1800: alles gecodificeerd en gehomologeerd door vorst =>
wettenrecht
Algemene rechtsbeginselen (‘’)
=> Materieel recht regelt alle inhoudelijke rechten en plichten v personen, trwl
fromeel recht de wijze waarop materieel recht te gelde kan worden gemaakt,
regelt
Recht is de bakermat van instellingsgeschiedenis
Vroeger ging de GES over macht: de heersers, de instellingen
(volksvertegenwoordigingen, rechtbanken, administraties, enz.), pausen = zgn.
uitwendige rechtsgeschiedenis
Reden: recht werd geschreven in opdracht v hen
Vndg: veel econ, eco en cult geschiedschrijving
Gerechtigheid van keizer Otto III =>
rechtsarcheologie
Dirk Bouts
Leuven, 15de eeuw,
Vlaamse primitieven
Bestelling
stadsmagistraat Leuven
(1468)
Plaats: stadhuis
Inhoud: advies theoloog
Twee panelen, vier
scènes
Keizerin afgewezen, Keizer
onthoofde man, vrouw deed
vuurproef, God, Keizer zette
keizerin op vuurstapel
Continuïteit
Gematigde evolutie is de regel
Zelfs het doorgegeven
gewoonterecht evolueert
Ook nu passen rechters en rechtsleer de geldende regels aan de bestaande toestand
aan
De wet wijzigt meestal met mate
Bv stemrecht:
19e eeuw: kleine minderheid mannen
1893: meerderjarige mannen (rijker => meer stemmen)
1919: meerderjarige mannen
Gemeenteraad: vrouwen (schrik pastoors)
Vgl 16-jarige vr Europese verkiezingen
1948: vrouwen
Revolutie is de uitzondering
De Russische revolutie (1917) is een grote breuk
Gewijzigd staatsbestel; collectivisme, Lenin
De Franse revolutie (1789) is een breuk, maar veel zaken worden uiteindelijk niet
doorgezet
Nieuwe staatsindeling, nieuwe rechtbanken
Tijdelijke aanval op de kerk
3
, Nieuwe machthebbers, maar absolute macht blijft (meer rationeel gelegitimeerd)
1802: NAP = keizer
Te radicale privaatrechtelijke veranderingen worden vanaf 1804 teruggedraaid
De Belgische omwenteling (1830) is maar een klein breukje met het verleden
Grondwet: slechts 10-20% nieuw => goed: nauwelijks gewijzigd v 31-71
Staatsindeling en wetboeken blijven geldig
Opm. (politieke) revoluties zijn geenszins altijd bloedig: Anjerrevolutie, Fluwelen
revolutie, O-DUI ( Praag en Roemenië)
Materiële continuïteit
= Hetzelfde bep gegeven in ht recht w uitgevoerd in een andere vorm of term
Bv: armenzorg, ziekenzorg, onderwijs, bevolkingsregistratie (vooral voor en na
1789)
Bv: parochieregisters vs. Registers van de burgerlijke stand
Baptizavi pastor => acte de naissance officier public de l’état civil
Absolutische vorst + adviesorganen => democr verkozen president
+adviesorganen
Formele continuïteit
= Wettelijk schijn die geen verandering toont, terwijl er werkelijk wel verandering is
Bv: schuttersgilden: vroeger militair, nu gezelschap
Bv: monarchie: BE koning bijna gn macht meer
Continuïteit en conservatisme?
Continu = conservatief? Ook progressief!
Micro-vlak: juristen aan beide zijden van een geschil
Macro-vlak (regels en concepten)
Rechtshistorisch instrumentarium voor een ideologie
Behoud dekmantelfunctie
Vernieuwing speerpuntfunctie
Bv: diefstal ivm bankaart voor ht in de wet stond
Vaak in revoluties ook continuïteit: pragmatisch conservatisme bij Belgische
omwenteling in 1830
De historische kritiek (interpretatie van de bronnen)
Kloof wettelijk en werkelijke land
Bv: ME/VMT: veel edicten/opgetekend gwnterecht met daarin zware straffen
Toch zien we in grechtsregisters en baljuwsrekeningen veel verzoening,
compositie (=minnelijke schikking tss de deliquent en gerechtsofficier)
Soms kreeg veoordeeld na strenge uitspraak genade
Bv: doodstraf in BE heel lang bstn terwijl hij de facto niet meer werd uitgevoerd
Na WOII: veel ter dood veroordelingen => weinig effectief uitgevoerd
Bij wet aangepast 10 juli 1996
Bij GWherziening 2 feb 2005
‘Papier is gewillig’ (het wettelijke land)
Normatieve bron zegt ons enkel dat men bv ht begrip moord kent, niet of er veel of
weinig moorden waren
=> Ook andere rechtshistorische bronnen uit de rechtspraktijk (en soms
rechtsleer) moet men kritisch bevragen bijv. geboorteakte, falsi ...
Ook de jurist is kritisch:
Primaat van de wet in vraag stellen (vragen aan GwH) => recht = perpetuum mobile
Zowel op micro en macro
Kritische vragen aan elke tekst!
4
