Pedagogische basisbegrippen en
contexten
Hoofdstuk 1: Inleiding: Een beeld van een
kind
1.1 Pedagogiek als maatschappelijke kwestie
“Pedagogiek is nauw verbonden met de ideeën en opvattingen in een
samenleving over bijvoorbeeld burgerschap, ouderschap,
verantwoordelijkheid en democratie.” (HB p. 20)
1.2 De onvoorspelbare aard van de pedagogiek
“Er is met andere woorden een grote druk om antwoorden te formuleren
op de vraag ‘Wat werkt?’ en daardoor is er minder ruimte om na te
denken over wat we nu eigenlijk met ‘werken’ bedoelen” (HB p. 22)
Veel pedagogische bezorgdheden in de samenleving
Veel vraagtekens bij ‘de pedagoog’ en ‘pedagogische kennis’
Kern van de discussie: wat is de aard van de pedagogiek?
o Opvoeding en onderwijs hebben een inherent onvoorspelbaar
en onbeheersbaar karakter. Het zijn die pedagogische
vraagstukken, waarop toepasbare antwoorden verwacht
worden, die hun weg vinden naar onderzoek, praktijk en beleid
o Tegelijkertijd: grote druk om antwoorden te vinden op “wat
werkt”
Daardoor is er minder ruimte om na te denken over wat
we nu eigenlijk met ‘werken’ bedoelen.
Pedagogische kennis die tegemoet komt aan de vraag
o ‘hoe’ moeten we handelen?
o ‘wat’ moeten we doen?
Wat werkt?
Voorbeeld uithuisplaating HB p. 22
Voorbeeld schoolleeftijd HB p. 22
1
,Er komt steeds meer kritiek op de manier waarop de functie van de
onderwijsinstellingen in toenemende mate gevat wordt in cijfers
~ Quantocratie
Internationale onderzoeken en ranking zoals PISA en TALIS
Bepalend voor onderwijsbeleid maar gaan voorbij aan fundamentele
vragen waarover dat onderwijs moet gaan en wat er wezenlijk telt
IELS test voor vijfjarigen om te bepalen welke voorschoolse
voorzieningen het best voorbereiden op de lagere school. Zonder te
vragen of dat wel de missie of doel is van kleuteronderwijs.
Men lijkt er met andere woorden van uit te gaan dat de ideologische
discussie wordt uitgesloten wanneer het beleid steunt op evidentie
(wetenschappelijk, cijfermatig bewijs)
Wetenschapsopvatting
= wetenschap wordt gezien als kwaliteitslabel dat garant staat voor de
juist of beste keuze
= evidenced based onderzoek
Ons idee van wat wetenschap is, valt samen met het idee dat kennis
leidt tot een meer voorspelbare en beheersbare wereld
M.a.w. dat elk wetenschappelijk onderzoek leidt tot eenduidige en
algemeen toepasbare antwoorden
Vb. covid pandemie (beroep doen op de wetenschap betekent niet
meteen dat een kwestie gedepolitiseerd wordt, of dat dit het einde is
van ideologische discussies)
“Het probleem is niet, zo betoogt de pedagoog Paulo Freire (2014), dat de
pedagogische wetenschappen besmet zouden zijn met ideologie. Het probleem is
eerder het gebrek aan ideologie of beter nog aan ideologieën, in het meervoud. Want
dan vervalt de pedagogiek in een techniek en verliest ze haar ethiek en haar
capaciteit om te dromen; ze wordt dan een marketinginstrument.” (HB p. 23)
1.3 De pedagogiek onder druk?
Hedendaagse drang naar eenduidige antwoorden zo zwaar dat er
weinig ruimte overblijft om ándere vragen te stellen
o Problematisch voor de pedagogiek want er wordt zo
voorbijgegaan aan de aard en complexiteit van de discipline
Definiëring/omschrijving pedagogiek
o Pedagogiek laat zich vaak omschrijven als de
wetenschappelijke studie van opvoeding, onderwijs en
vorming.
o Nu: discussie over wat nu precies het vakgebied is of zou
moeten zijn
We botsen op een verzameling van pedagogische stromingen en
onderzoeksmethoden in pedagogiek als wetenschappelijke discipline
o Daarom spreken we van pedagogische wetenschappen dan
van pedagogiek
o Meervoud verwijst naar de subdisciplines (orthopedagogiek,
sociale pedagogiek, onderwijskunde)
2
, o Maar wijst ook op een pedagogische reflectie die niet vanuit
éénzelfde theoretisch kader en onderzoeksmethode hoeft te
gebeuren
“Dat betekent dat er logischerwijs veel discussie is (en hoort te zijn) over hoe
pedagogische kwesties het best kunnen worden beschreven en bestudeerd. In die zin
is en blijft de pedagogiek zelf ook een kwestie (Masschelein, 2019).” (HB p. 24)
Een historisch gegroeide discipline, verankerd in een
rijke traditie,
Maar zonder verplichtend raamwerk dat scherp afbakent
wat wel en niet pedagogisch mag en kan zijn.
Veelvormigheid van de pedagogiek
Evidencebased onderzoek is interessant om invullingen te geven en
vertalingen van pedagogiek naar het werkveld, is de historische en
fundamentele pedagogiek er niet op gericht om algemene
wetmatigheden te ontdekken
o Zoektocht naar effectiviteit en efficiëntie
‘Trage’ of fundamentele pedagogische vraagstukken vragen een
heel andere wetenschapsbenadering
o Niet gericht op te veralgemenen wetmatigheden
o Wel zoektocht naar betekenis
Pedagogiek in dit handboek: een sociale en bij uitstek normatieve
wetenschap
o Verschilt daarom wezenlijk van academische disciplines zoals
de wiskunde en de fysica
Behoefte aan actie en kennis over hoe we de dingen kunnen
aanpakken en wat ‘werkt’, MAAR evenveel behoefte aan reflectie op
het niveau van fundamenteel pedagogisch onderzoek
Twee tendensen die de evolutie of drang naar eenduidige antwoorden
mee hebben vormgegeven
1. Risicoreducerend denken
2. Individualiserend werken
1.3.1Risicoreducerend denken
“We zien dat overheden, sociale dienstverleners en academici vandaag heel erg
gericht zijn op het identificeren, beoordelen en vooral verminderen van elk
(potentieel) gevaar voor kinderen en jongeren (Devlieghere, 2017).”
Overheid investeert in tools om risico’s in kaart te brengen en te
beheersen (voorbeeld het al danniet plaatsen van camera’s in
kinderdagverblijven)
Groeiende drang naar het in kaart brengen en reduceren van risico’s
situeren we begin 20ste eeuw (zie hfdst 2 & 5)
We zijn kinderen en jongeren beginnen checken, labelen en
diagnosticeren
3
, Daarbij zijn goede ouders dan vooral ‘waakzaam’ en up-to-date en
‘professionaliseren’ zich
Risico’s zijn niet opgelost, maar het is een verhaal geworden van
expansie 21ste eeuw (= het ontstaan van meer etiketten en nieuwe
categorieën risicokinderen)
De 8-jarige Kasper mag al twee maanden de helft van de tijd niet in de klas
omdat hij te druk is. Hij zit dan wat te tekenen in het kantoor van de directeur. Hij
mag ook niet meedoen aan zwemlessen of andere activiteiten. De school vroeg of de
ouders hem geen medicatie kunnen geven. Maar daarin willen ze niet meegaan. Ze
begrijpen dat het voor de juf en de andere kinderen niet gemakkelijk is. Er is een
vermoeden van ADHD, maar de observatie- en diagnosestelling begint pas over drie
maanden. De ouders willen daarop wachten voor ze eventueel met medicatie
starten. De school zegt dat “haar trukendoos” opgebruikt is. Ze weten niet meer wat
zou kunnen helpen. Vorige week is Kasper op de parking van de school op een auto
gaan staan toen hij een bal ging halen. De school heeft hem preventief geschorst
en wil hem nu definitief uitsluiten. Het is eind mei. De ouders vragen zich af
welke boodschap de school dan geeft aan een 8-jarige?
1.3.2Individualiserend werken
“Beleid, praktijk en onderzoek richten hun aandacht namelijk vooral op
individualiserende interventies.”
Voorbeeld anderstalige nieuwkomers die nog niet naar het 1e
leerjaar mogen, zij krijgen een taalbad. Kinderen met ASS die niet
langer in het regulier onderwijs terechtkunnen, zij krijgen aangepast
onderwijs in aparte scholen
Kinderen, jongeren en ouders die risico lopen, worden letterlijk dan
wel figuurlijk bijgestuurd door individuele remediëring, vorming of
bijscholing en terug op de boot gezet.
De oplossing voor maatschappelijke en pedagogische vraagstukken
wordt telkens gezocht in het ‘terug aan boord krijgen’ van het
individu, zonder veel reflectie over hoe het er ‘aan boord’ aan toe
gaat
Met weinig aandacht voor de persoonlijke en maatschappelijke
context
De maatschappelijke vragen die aan de basis van deze
opvoedingsdiscussies liggen, verdwijnen namelijk in een
individualistisch disciplinerend denken
We vragen ons zelden af waarom kinderen, jongeren of opvoeders
uitvallen, maar concentreren ons op ‘hoe’ we hen terug aan boord
kunnen krijgen of het uitvallen vermijden
Bovendien bevordert de opkomst van dergelijke individualistische
interventies de beeldvorming van een meritocratische samenleving die
eist dat individuen verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen succes.
Waardoor ‘het uitvallen’ wordt toegeschreven aan individuele
mislukkingen in plaats van oog te hebben voor de sociale en
maatschappelijke drempels en tekortkomingen
4
contexten
Hoofdstuk 1: Inleiding: Een beeld van een
kind
1.1 Pedagogiek als maatschappelijke kwestie
“Pedagogiek is nauw verbonden met de ideeën en opvattingen in een
samenleving over bijvoorbeeld burgerschap, ouderschap,
verantwoordelijkheid en democratie.” (HB p. 20)
1.2 De onvoorspelbare aard van de pedagogiek
“Er is met andere woorden een grote druk om antwoorden te formuleren
op de vraag ‘Wat werkt?’ en daardoor is er minder ruimte om na te
denken over wat we nu eigenlijk met ‘werken’ bedoelen” (HB p. 22)
Veel pedagogische bezorgdheden in de samenleving
Veel vraagtekens bij ‘de pedagoog’ en ‘pedagogische kennis’
Kern van de discussie: wat is de aard van de pedagogiek?
o Opvoeding en onderwijs hebben een inherent onvoorspelbaar
en onbeheersbaar karakter. Het zijn die pedagogische
vraagstukken, waarop toepasbare antwoorden verwacht
worden, die hun weg vinden naar onderzoek, praktijk en beleid
o Tegelijkertijd: grote druk om antwoorden te vinden op “wat
werkt”
Daardoor is er minder ruimte om na te denken over wat
we nu eigenlijk met ‘werken’ bedoelen.
Pedagogische kennis die tegemoet komt aan de vraag
o ‘hoe’ moeten we handelen?
o ‘wat’ moeten we doen?
Wat werkt?
Voorbeeld uithuisplaating HB p. 22
Voorbeeld schoolleeftijd HB p. 22
1
,Er komt steeds meer kritiek op de manier waarop de functie van de
onderwijsinstellingen in toenemende mate gevat wordt in cijfers
~ Quantocratie
Internationale onderzoeken en ranking zoals PISA en TALIS
Bepalend voor onderwijsbeleid maar gaan voorbij aan fundamentele
vragen waarover dat onderwijs moet gaan en wat er wezenlijk telt
IELS test voor vijfjarigen om te bepalen welke voorschoolse
voorzieningen het best voorbereiden op de lagere school. Zonder te
vragen of dat wel de missie of doel is van kleuteronderwijs.
Men lijkt er met andere woorden van uit te gaan dat de ideologische
discussie wordt uitgesloten wanneer het beleid steunt op evidentie
(wetenschappelijk, cijfermatig bewijs)
Wetenschapsopvatting
= wetenschap wordt gezien als kwaliteitslabel dat garant staat voor de
juist of beste keuze
= evidenced based onderzoek
Ons idee van wat wetenschap is, valt samen met het idee dat kennis
leidt tot een meer voorspelbare en beheersbare wereld
M.a.w. dat elk wetenschappelijk onderzoek leidt tot eenduidige en
algemeen toepasbare antwoorden
Vb. covid pandemie (beroep doen op de wetenschap betekent niet
meteen dat een kwestie gedepolitiseerd wordt, of dat dit het einde is
van ideologische discussies)
“Het probleem is niet, zo betoogt de pedagoog Paulo Freire (2014), dat de
pedagogische wetenschappen besmet zouden zijn met ideologie. Het probleem is
eerder het gebrek aan ideologie of beter nog aan ideologieën, in het meervoud. Want
dan vervalt de pedagogiek in een techniek en verliest ze haar ethiek en haar
capaciteit om te dromen; ze wordt dan een marketinginstrument.” (HB p. 23)
1.3 De pedagogiek onder druk?
Hedendaagse drang naar eenduidige antwoorden zo zwaar dat er
weinig ruimte overblijft om ándere vragen te stellen
o Problematisch voor de pedagogiek want er wordt zo
voorbijgegaan aan de aard en complexiteit van de discipline
Definiëring/omschrijving pedagogiek
o Pedagogiek laat zich vaak omschrijven als de
wetenschappelijke studie van opvoeding, onderwijs en
vorming.
o Nu: discussie over wat nu precies het vakgebied is of zou
moeten zijn
We botsen op een verzameling van pedagogische stromingen en
onderzoeksmethoden in pedagogiek als wetenschappelijke discipline
o Daarom spreken we van pedagogische wetenschappen dan
van pedagogiek
o Meervoud verwijst naar de subdisciplines (orthopedagogiek,
sociale pedagogiek, onderwijskunde)
2
, o Maar wijst ook op een pedagogische reflectie die niet vanuit
éénzelfde theoretisch kader en onderzoeksmethode hoeft te
gebeuren
“Dat betekent dat er logischerwijs veel discussie is (en hoort te zijn) over hoe
pedagogische kwesties het best kunnen worden beschreven en bestudeerd. In die zin
is en blijft de pedagogiek zelf ook een kwestie (Masschelein, 2019).” (HB p. 24)
Een historisch gegroeide discipline, verankerd in een
rijke traditie,
Maar zonder verplichtend raamwerk dat scherp afbakent
wat wel en niet pedagogisch mag en kan zijn.
Veelvormigheid van de pedagogiek
Evidencebased onderzoek is interessant om invullingen te geven en
vertalingen van pedagogiek naar het werkveld, is de historische en
fundamentele pedagogiek er niet op gericht om algemene
wetmatigheden te ontdekken
o Zoektocht naar effectiviteit en efficiëntie
‘Trage’ of fundamentele pedagogische vraagstukken vragen een
heel andere wetenschapsbenadering
o Niet gericht op te veralgemenen wetmatigheden
o Wel zoektocht naar betekenis
Pedagogiek in dit handboek: een sociale en bij uitstek normatieve
wetenschap
o Verschilt daarom wezenlijk van academische disciplines zoals
de wiskunde en de fysica
Behoefte aan actie en kennis over hoe we de dingen kunnen
aanpakken en wat ‘werkt’, MAAR evenveel behoefte aan reflectie op
het niveau van fundamenteel pedagogisch onderzoek
Twee tendensen die de evolutie of drang naar eenduidige antwoorden
mee hebben vormgegeven
1. Risicoreducerend denken
2. Individualiserend werken
1.3.1Risicoreducerend denken
“We zien dat overheden, sociale dienstverleners en academici vandaag heel erg
gericht zijn op het identificeren, beoordelen en vooral verminderen van elk
(potentieel) gevaar voor kinderen en jongeren (Devlieghere, 2017).”
Overheid investeert in tools om risico’s in kaart te brengen en te
beheersen (voorbeeld het al danniet plaatsen van camera’s in
kinderdagverblijven)
Groeiende drang naar het in kaart brengen en reduceren van risico’s
situeren we begin 20ste eeuw (zie hfdst 2 & 5)
We zijn kinderen en jongeren beginnen checken, labelen en
diagnosticeren
3
, Daarbij zijn goede ouders dan vooral ‘waakzaam’ en up-to-date en
‘professionaliseren’ zich
Risico’s zijn niet opgelost, maar het is een verhaal geworden van
expansie 21ste eeuw (= het ontstaan van meer etiketten en nieuwe
categorieën risicokinderen)
De 8-jarige Kasper mag al twee maanden de helft van de tijd niet in de klas
omdat hij te druk is. Hij zit dan wat te tekenen in het kantoor van de directeur. Hij
mag ook niet meedoen aan zwemlessen of andere activiteiten. De school vroeg of de
ouders hem geen medicatie kunnen geven. Maar daarin willen ze niet meegaan. Ze
begrijpen dat het voor de juf en de andere kinderen niet gemakkelijk is. Er is een
vermoeden van ADHD, maar de observatie- en diagnosestelling begint pas over drie
maanden. De ouders willen daarop wachten voor ze eventueel met medicatie
starten. De school zegt dat “haar trukendoos” opgebruikt is. Ze weten niet meer wat
zou kunnen helpen. Vorige week is Kasper op de parking van de school op een auto
gaan staan toen hij een bal ging halen. De school heeft hem preventief geschorst
en wil hem nu definitief uitsluiten. Het is eind mei. De ouders vragen zich af
welke boodschap de school dan geeft aan een 8-jarige?
1.3.2Individualiserend werken
“Beleid, praktijk en onderzoek richten hun aandacht namelijk vooral op
individualiserende interventies.”
Voorbeeld anderstalige nieuwkomers die nog niet naar het 1e
leerjaar mogen, zij krijgen een taalbad. Kinderen met ASS die niet
langer in het regulier onderwijs terechtkunnen, zij krijgen aangepast
onderwijs in aparte scholen
Kinderen, jongeren en ouders die risico lopen, worden letterlijk dan
wel figuurlijk bijgestuurd door individuele remediëring, vorming of
bijscholing en terug op de boot gezet.
De oplossing voor maatschappelijke en pedagogische vraagstukken
wordt telkens gezocht in het ‘terug aan boord krijgen’ van het
individu, zonder veel reflectie over hoe het er ‘aan boord’ aan toe
gaat
Met weinig aandacht voor de persoonlijke en maatschappelijke
context
De maatschappelijke vragen die aan de basis van deze
opvoedingsdiscussies liggen, verdwijnen namelijk in een
individualistisch disciplinerend denken
We vragen ons zelden af waarom kinderen, jongeren of opvoeders
uitvallen, maar concentreren ons op ‘hoe’ we hen terug aan boord
kunnen krijgen of het uitvallen vermijden
Bovendien bevordert de opkomst van dergelijke individualistische
interventies de beeldvorming van een meritocratische samenleving die
eist dat individuen verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen succes.
Waardoor ‘het uitvallen’ wordt toegeschreven aan individuele
mislukkingen in plaats van oog te hebben voor de sociale en
maatschappelijke drempels en tekortkomingen
4
