Inleiding
Filosofische vraagstukken van de ... cultuur
Wat is cultuur?
- 3 gangbare betekenissen:
o Beschaving idee uit de verlichting (18e eeuw): er is vooruitgang
in de geschiedenis van de mens, waarbij deze laatste almaar
‘beschaafder’ wordt, d.i. redelijker en moreel en ideologische
hoogstaander. (zichzelf van de natuur losrukt)
o Het beste van wat er gezegd, gemaakt en gedacht is; vaak verengd
tot kunst met een grote K. (kunst die de moeite is om over te
schrijven en debatteren) -> enge definitie
o De collectieve manier waarop betekenis wordt verleend aan
het menselijk bestaan, afhankelijk van plaats en tijdstip
(relativering). De mens grijpt in op de natuur (kleren, landbouw,
huisvesting, ...), maar denkt ook na over zijn plaats in die natuur
(mens denkt na wat hij hier doet) en creëert een ‘2 de natuur’ (=
cultuur -> deze kan je niet veranderen, soort gegevenheid -> gaat
aan jou vooraf -> je kan je niet zo makkelijk onttrekken aan een
cultuur waarin je geboren wordt), dit zijn gewoontes en gebruiken
die bv. seksualiteit organiseren, en die zin en betekenis aan het
bestaan geven. (bv. als je in de 19e eeuw geboren bent, zal je
misschien een andere cultuur hebben dan in de 21 e eeuw)
Deze laatste definitie is vandaag de meest gangbare.
Cultuur: de manier waarop de mens zichzelf collectief
begrijpt
Hoe begrijpen wij onszelf vandaag? Die vraag benaderen we vanuit een concreet,
wijdverspreid fenomeen: depressie. (stemmingsstoornissen in de bredere zin)
- World Health Organisation spreekt van een ‘epidemie’ (wijd verspreid en
het blijft voortduren) die tot 50% van de wereldbevolking, voor langere of
kortere tijd, kan treffen
- Hoeveel mensen nemen antidepressiva in België? Meer dan 1/10 (de
laatste jaren is dit niet gestegen en er wordt ook een groot deel
voorgeschreven aan oudere mensen die te maken hebben met verlies)
- Het is iets dat ons als samenleving bezig houdt -> hoe komt het dat er
zoveel mensen depressief zijn
- Bij de werkende jongeren heeft 1/8 een burn-out (niet hetzelfde maar in
zelfde trend)
- We willen onze cultuur dit voor het licht houden.
Waarom binnen een opleiding sociaal werk?
- Je zal met dit fenomeen – en afgeleiden zoals burn-out, chronische
vermoeidheid e.a. – worden geconfronteerd.
- We gaan in op de psychologie van het fenomeen, maar situeren het vooral
in een socio-culturele context.
,Wat is die socio-culturele context?
- Het hedendaagse individu definieert zich niet binnen een sociale ruimte,
maar als een ondeelbaar ‘zelf’ dat in min of meerdere mate succesvol en
productief is. Het leven van het individu is een project waarvoor het als
lucide ondernemer alleen verantwoordelijkheid draagt en waarbinnen
‘gelukkig zijn’ en ‘genieten’ als ultieme doelen gelden.
o Het is niet iemand anders die zegt wat je moet doen en hoe je het
moet doen (dit is niet altijd het geval geweest)
o Het leven wordt beschouwd als een project waar je de ondernemer
van bent en die je zo goed mogelijk moet proberen te organiseren
(mensen moeten voortdurend genieten)
o Toenemende aandacht voor het individu en toenemende
verantwoordelijkheden
- ‘Depressie’ is een term ontleend aan de economie, en focust daarbij eerder
eng op het individu als een organisme met een tekort aan de
neurotransmitter serotonine. Hier verschijnt het depressieve individu als
volledig op zichzelf teruggeworpen, onthecht van betekenisvolle
sociale verbanden en tot biochemische processen herleid.
o Heeft iets vicieus (kwaadaardig) – je voelt u al geïsoleerd van
mensen en in de behandeling ervan wordt deze isolatie bevestigd
want het is jouw probleem die je individueel moet oplossen
o Heel individuele benadering
- Lectuur: De vermoeide samenleving (Byung-Chul Han)
o Rode draad van de lessenreeks
Eerste hoofdstuk lezen en is leerstof! Hierover kan een citaat
(pg.9-16) of vraag worden gesteld op het examen
o Artikel van
o Bert van den Bergh: De malaise van de laatmoderniteit.
o https://openjournals.ugent.be/deuilvanminerva/article/id/65587/ (pp.
19-24 onderaan)
o Zie ook https://www.dereactor.org/teksten/de-schaduw-van-de-
zwarte-hond-bert-van-den-bergh voor een bespreking van een boek
van dezelfde auteur, De schaduw van de zwarte hond.
o Black mirror – Nosedive (sociaal credit)
Bestond depressie vroeger dan niet?
Toch wel, maar de verschijningsvorm was anders en de verspreiding geringer.
De oudste term is melancholie. Wat is melancholie? Depressie is melancholie
zonder de charme ervan. Zwartgalligheid
Er is een toename maar ook een veel snellere diagnose (mentaal welzijn was een
voorrecht waar je mee bezig was als je tot een bepaalde klasse behoorde)
Dat er toegang is voor iedereen is vrij recent – democratisering
Griekse oorsprong van ‘melancholie’
- Melas (zwart) + cholè (gal): zwartgalligheid
2
, - Eén van de vier affectieve disposities van de mens, afhankelijk
van het overschot aan een bepaald lichaamsvocht (humores -
humeur): zwarte gal.
- Andere types (vgl. Hippocrates van Kos (460-370 -6 e eeuw voor
Christus -> hier zit een historische evolutie in)):
- bloed – sanguinische type (vrolijk, altijd opgewekt)
- gele gal – cholerische type (opvliegend, snel kwaad)
- slijm – flegmatische type (rustig, niet snel aangedaan)
Aristoteles (384-322)
- Melancholie is een kenmerk van geniale, ‘bevlogen’ mensen.
- ”Waardoor komt het dat alle mannen die uitzonderlijk zijn geweest in de
wijsbegeerte of de politiek of de literatuur of de kunsten, melancholici
blijken te zijn?”
- Melancholie is dus een breder en/of positiever begrip dan ‘depressie’
- Alleen mannen? Dat is door de Griekse filosofie (ze praten daar enkel over
Griekse mannen)
- Melancholische mensen kunnen kenmerken hebben van genialiteit en
bevlogenheid.
- Melancholie wordt hier vrij positief geplaatst en is een neveneffect van een
soort creativiteit of intelligentie.
- Het wordt doorheen de geschiedenis op verschillende manieren begrepen,
met soms een negatieve en soms een positieve connotatie.
In de middeleeuwen: acedia
- De hoofdzonde der hoofdzonden: de traagheid of acedia (Christelijke notie
– de zonde van de traagheid – de zonde der zonde -> onvoldoende op God
georiënteerd zijn). Dit is onvoldoende het goede willen.
- Een zonde die vooral monniken trof. Waarom? Om die vraag te
beantwoorden moet je je afvragen wanneer ze het slachtoffer van acedia
werden.
o Verspreid vanuit Noord-Afrika
o Treedt op als monniken zich proberen af te vragen wat ze hier
eigenlijk doen (in barre omstandigheden – weinig aantrekkelijk om
daar te verblijven)
o Dat gevoel kwam in de middag op, dan staat de zon op het hoogste
punt en dan is er het minste schaduw (le demon de midi -> van het
zuiden of op de middag -> doom day demon -> zich afvragen of het
zinvol is ergens te zijn) -> voorstellingen van plezier (ook soms van
seksuele aard)
- Albrecht Dürer, Melencolia I, 1514 (gravure – met inkt een afdruk)
o De melancholieke figuur is een soort enkel en wordt meestal als een
vrouw geïdentificeerd, maar het is ook wat androgyn
(gender niet duidelijk)
o Typische pose -> hoofd rust in de handpalm en kijkt
voor zich uit
o Rond die figuur allemaal werktuigen die verwijzen
naar de technologie die mensen op die moment
hadden (bv. het magisch vierkant, weegschaal,
zandloper)
3
, o Het is een tonen wat mensen kunne, en er is nog een melancholie
(varitas -> ijdelheid)
o 3 versies:
1: kunstenaars
2: geleerden
3: gelovigen
o Vleermuis die titel van het schilderij draagt + soort komeet (die
komeet was toen heel zichtbaar en men dacht dat de wereld ten
onder zou gaan)
o Het is niet alleen denken dat er iets vreselijks gaat gebeuren, maar
eerder dat er iets vreselijks is gebeurd (de melancholicus bevindt
zich na de catastrofe -> post-traumatische stoornis)
De eigen dood te overleven (eigenlijk al dood zijn maar toch
nog leven) -> dat is het pijnlijke gevoel (de tijd duurt
eindeloos lang, maar is ook kort -> is ook zo bij depressies)
De tijd van na de dood (geen oriëntatiepunt meer) -> dood is
een eindpunt en het besef van dood laat mensen beseffen dat
tijd eindig is
o Boek: een verlangen naar de troostbaarheid -> kritiek van de
melancholie (de melancholicus maakt zichzelf immuun voor wat er
kan gebeuren omdat die zichzelf voorneemt dat het ergste al
gebeurd is -> het gaat over de houding van de melancholicus) =
auto immunisering
Wat zijn de kenmerken van deze gravure?
- Isolatie van de figuur
- Figuur is engelachtig (tussen mens en God)
- Figuur is androgyn (tussen vrouw en man)
- Verwijzingen naar wetenschap en wiskunde
- Catastrofe heeft reeds plaatsgevonden (vgl. de film Melancholia van Lars
von Trier (2011))
Moderne tijd
- Mens is/wordt meester over de werkelijkheid, maar voelt zich van die
werkelijkheid uitgesloten. -> cultureel gezien heel belangrijk (we willen
terug binden met de natuur, en aan de andere kant zijn we die band
verloren)
- Dit gevoel gaat al een aantal eeuwen mee.
- Wiskunde is de taal van de natuur, maar daardoor verliest de natuur aan
betekenis.
o Noot: de titel, Melencholia I verwijst naar de eerste vorm van
melancholie, die van de verbeelding en van de kunstenaars.
Waarom dan die verwijzingen naar wiskunde? Kunstenaars werden
als wetenschappers/onderzoekers beschouwd.
- Het gevoel iets verloren te zijn, dat iets onherstelbaar gebroken is.
4
Filosofische vraagstukken van de ... cultuur
Wat is cultuur?
- 3 gangbare betekenissen:
o Beschaving idee uit de verlichting (18e eeuw): er is vooruitgang
in de geschiedenis van de mens, waarbij deze laatste almaar
‘beschaafder’ wordt, d.i. redelijker en moreel en ideologische
hoogstaander. (zichzelf van de natuur losrukt)
o Het beste van wat er gezegd, gemaakt en gedacht is; vaak verengd
tot kunst met een grote K. (kunst die de moeite is om over te
schrijven en debatteren) -> enge definitie
o De collectieve manier waarop betekenis wordt verleend aan
het menselijk bestaan, afhankelijk van plaats en tijdstip
(relativering). De mens grijpt in op de natuur (kleren, landbouw,
huisvesting, ...), maar denkt ook na over zijn plaats in die natuur
(mens denkt na wat hij hier doet) en creëert een ‘2 de natuur’ (=
cultuur -> deze kan je niet veranderen, soort gegevenheid -> gaat
aan jou vooraf -> je kan je niet zo makkelijk onttrekken aan een
cultuur waarin je geboren wordt), dit zijn gewoontes en gebruiken
die bv. seksualiteit organiseren, en die zin en betekenis aan het
bestaan geven. (bv. als je in de 19e eeuw geboren bent, zal je
misschien een andere cultuur hebben dan in de 21 e eeuw)
Deze laatste definitie is vandaag de meest gangbare.
Cultuur: de manier waarop de mens zichzelf collectief
begrijpt
Hoe begrijpen wij onszelf vandaag? Die vraag benaderen we vanuit een concreet,
wijdverspreid fenomeen: depressie. (stemmingsstoornissen in de bredere zin)
- World Health Organisation spreekt van een ‘epidemie’ (wijd verspreid en
het blijft voortduren) die tot 50% van de wereldbevolking, voor langere of
kortere tijd, kan treffen
- Hoeveel mensen nemen antidepressiva in België? Meer dan 1/10 (de
laatste jaren is dit niet gestegen en er wordt ook een groot deel
voorgeschreven aan oudere mensen die te maken hebben met verlies)
- Het is iets dat ons als samenleving bezig houdt -> hoe komt het dat er
zoveel mensen depressief zijn
- Bij de werkende jongeren heeft 1/8 een burn-out (niet hetzelfde maar in
zelfde trend)
- We willen onze cultuur dit voor het licht houden.
Waarom binnen een opleiding sociaal werk?
- Je zal met dit fenomeen – en afgeleiden zoals burn-out, chronische
vermoeidheid e.a. – worden geconfronteerd.
- We gaan in op de psychologie van het fenomeen, maar situeren het vooral
in een socio-culturele context.
,Wat is die socio-culturele context?
- Het hedendaagse individu definieert zich niet binnen een sociale ruimte,
maar als een ondeelbaar ‘zelf’ dat in min of meerdere mate succesvol en
productief is. Het leven van het individu is een project waarvoor het als
lucide ondernemer alleen verantwoordelijkheid draagt en waarbinnen
‘gelukkig zijn’ en ‘genieten’ als ultieme doelen gelden.
o Het is niet iemand anders die zegt wat je moet doen en hoe je het
moet doen (dit is niet altijd het geval geweest)
o Het leven wordt beschouwd als een project waar je de ondernemer
van bent en die je zo goed mogelijk moet proberen te organiseren
(mensen moeten voortdurend genieten)
o Toenemende aandacht voor het individu en toenemende
verantwoordelijkheden
- ‘Depressie’ is een term ontleend aan de economie, en focust daarbij eerder
eng op het individu als een organisme met een tekort aan de
neurotransmitter serotonine. Hier verschijnt het depressieve individu als
volledig op zichzelf teruggeworpen, onthecht van betekenisvolle
sociale verbanden en tot biochemische processen herleid.
o Heeft iets vicieus (kwaadaardig) – je voelt u al geïsoleerd van
mensen en in de behandeling ervan wordt deze isolatie bevestigd
want het is jouw probleem die je individueel moet oplossen
o Heel individuele benadering
- Lectuur: De vermoeide samenleving (Byung-Chul Han)
o Rode draad van de lessenreeks
Eerste hoofdstuk lezen en is leerstof! Hierover kan een citaat
(pg.9-16) of vraag worden gesteld op het examen
o Artikel van
o Bert van den Bergh: De malaise van de laatmoderniteit.
o https://openjournals.ugent.be/deuilvanminerva/article/id/65587/ (pp.
19-24 onderaan)
o Zie ook https://www.dereactor.org/teksten/de-schaduw-van-de-
zwarte-hond-bert-van-den-bergh voor een bespreking van een boek
van dezelfde auteur, De schaduw van de zwarte hond.
o Black mirror – Nosedive (sociaal credit)
Bestond depressie vroeger dan niet?
Toch wel, maar de verschijningsvorm was anders en de verspreiding geringer.
De oudste term is melancholie. Wat is melancholie? Depressie is melancholie
zonder de charme ervan. Zwartgalligheid
Er is een toename maar ook een veel snellere diagnose (mentaal welzijn was een
voorrecht waar je mee bezig was als je tot een bepaalde klasse behoorde)
Dat er toegang is voor iedereen is vrij recent – democratisering
Griekse oorsprong van ‘melancholie’
- Melas (zwart) + cholè (gal): zwartgalligheid
2
, - Eén van de vier affectieve disposities van de mens, afhankelijk
van het overschot aan een bepaald lichaamsvocht (humores -
humeur): zwarte gal.
- Andere types (vgl. Hippocrates van Kos (460-370 -6 e eeuw voor
Christus -> hier zit een historische evolutie in)):
- bloed – sanguinische type (vrolijk, altijd opgewekt)
- gele gal – cholerische type (opvliegend, snel kwaad)
- slijm – flegmatische type (rustig, niet snel aangedaan)
Aristoteles (384-322)
- Melancholie is een kenmerk van geniale, ‘bevlogen’ mensen.
- ”Waardoor komt het dat alle mannen die uitzonderlijk zijn geweest in de
wijsbegeerte of de politiek of de literatuur of de kunsten, melancholici
blijken te zijn?”
- Melancholie is dus een breder en/of positiever begrip dan ‘depressie’
- Alleen mannen? Dat is door de Griekse filosofie (ze praten daar enkel over
Griekse mannen)
- Melancholische mensen kunnen kenmerken hebben van genialiteit en
bevlogenheid.
- Melancholie wordt hier vrij positief geplaatst en is een neveneffect van een
soort creativiteit of intelligentie.
- Het wordt doorheen de geschiedenis op verschillende manieren begrepen,
met soms een negatieve en soms een positieve connotatie.
In de middeleeuwen: acedia
- De hoofdzonde der hoofdzonden: de traagheid of acedia (Christelijke notie
– de zonde van de traagheid – de zonde der zonde -> onvoldoende op God
georiënteerd zijn). Dit is onvoldoende het goede willen.
- Een zonde die vooral monniken trof. Waarom? Om die vraag te
beantwoorden moet je je afvragen wanneer ze het slachtoffer van acedia
werden.
o Verspreid vanuit Noord-Afrika
o Treedt op als monniken zich proberen af te vragen wat ze hier
eigenlijk doen (in barre omstandigheden – weinig aantrekkelijk om
daar te verblijven)
o Dat gevoel kwam in de middag op, dan staat de zon op het hoogste
punt en dan is er het minste schaduw (le demon de midi -> van het
zuiden of op de middag -> doom day demon -> zich afvragen of het
zinvol is ergens te zijn) -> voorstellingen van plezier (ook soms van
seksuele aard)
- Albrecht Dürer, Melencolia I, 1514 (gravure – met inkt een afdruk)
o De melancholieke figuur is een soort enkel en wordt meestal als een
vrouw geïdentificeerd, maar het is ook wat androgyn
(gender niet duidelijk)
o Typische pose -> hoofd rust in de handpalm en kijkt
voor zich uit
o Rond die figuur allemaal werktuigen die verwijzen
naar de technologie die mensen op die moment
hadden (bv. het magisch vierkant, weegschaal,
zandloper)
3
, o Het is een tonen wat mensen kunne, en er is nog een melancholie
(varitas -> ijdelheid)
o 3 versies:
1: kunstenaars
2: geleerden
3: gelovigen
o Vleermuis die titel van het schilderij draagt + soort komeet (die
komeet was toen heel zichtbaar en men dacht dat de wereld ten
onder zou gaan)
o Het is niet alleen denken dat er iets vreselijks gaat gebeuren, maar
eerder dat er iets vreselijks is gebeurd (de melancholicus bevindt
zich na de catastrofe -> post-traumatische stoornis)
De eigen dood te overleven (eigenlijk al dood zijn maar toch
nog leven) -> dat is het pijnlijke gevoel (de tijd duurt
eindeloos lang, maar is ook kort -> is ook zo bij depressies)
De tijd van na de dood (geen oriëntatiepunt meer) -> dood is
een eindpunt en het besef van dood laat mensen beseffen dat
tijd eindig is
o Boek: een verlangen naar de troostbaarheid -> kritiek van de
melancholie (de melancholicus maakt zichzelf immuun voor wat er
kan gebeuren omdat die zichzelf voorneemt dat het ergste al
gebeurd is -> het gaat over de houding van de melancholicus) =
auto immunisering
Wat zijn de kenmerken van deze gravure?
- Isolatie van de figuur
- Figuur is engelachtig (tussen mens en God)
- Figuur is androgyn (tussen vrouw en man)
- Verwijzingen naar wetenschap en wiskunde
- Catastrofe heeft reeds plaatsgevonden (vgl. de film Melancholia van Lars
von Trier (2011))
Moderne tijd
- Mens is/wordt meester over de werkelijkheid, maar voelt zich van die
werkelijkheid uitgesloten. -> cultureel gezien heel belangrijk (we willen
terug binden met de natuur, en aan de andere kant zijn we die band
verloren)
- Dit gevoel gaat al een aantal eeuwen mee.
- Wiskunde is de taal van de natuur, maar daardoor verliest de natuur aan
betekenis.
o Noot: de titel, Melencholia I verwijst naar de eerste vorm van
melancholie, die van de verbeelding en van de kunstenaars.
Waarom dan die verwijzingen naar wiskunde? Kunstenaars werden
als wetenschappers/onderzoekers beschouwd.
- Het gevoel iets verloren te zijn, dat iets onherstelbaar gebroken is.
4
