Psychologische basisvaardigheden voor
gesprek en begeleiding
3de bachelor psychologie
OPO: P0V87A
2019-2020
, Psychologische basisvaardigheden
voor gesprek & begeleiding
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1: LUISTEREN ALS BASISHOUDING.............................................................................................. 5
ESSENTIE VAN COMMUNICATIE ................................................................................................................................... 5
ASPECTEN VAN COMMUNICATIE ................................................................................................................................. 5
LUISTEREN LIJKT GEMAKKELIJK MAAR HET IS NIET SIMPEL ................................................................................................. 6
BASIS-INSTRUMENTARIUM V/D HULPVERLENER ............................................................................................................. 6
Belang van ‘gehoord’ en ‘gezien’ worden ...................................................................................................... 6
COMMUNICATIE VIA WOORDEN EN NON-VERBALE EXPRESSIE ............................................................................................ 6
LUISTEREN/ OBSERVEREN IN HULPVERLENING ................................................................................................................ 6
LUISTEREN DAT PERSOONLIJK GROEIEN & LEREN BEVORDERT ............................................................................................ 7
DIVERSE ASPECTEN VAN LUISTEREN ............................................................................................................................. 8
Voorwaarden tot luisteren ............................................................................................................................. 8
Uiting van aandachtige ingesteldheid............................................................................................................ 8
Elementen van een goede luisterhouding .................................................................................................... 10
Specifieke vaardigheden bij luisteren ........................................................................................................... 10
Gebeuren en affectieve kleur ....................................................................................................................... 10
Metaforen & symbolen ................................................................................................................................ 11
Luisteren in een werkrelatie ......................................................................................................................... 11
Blokkades bij luisteren.................................................................................................................................. 12
SLOTBEDENKINGEN ................................................................................................................................................ 13
HOOFDSTUK 2: NON-VERBALE ASPECTEN VAN COMMUNICATIE .................................................................. 13
PARTICIPEREND OBSERVEREN BIJ KINDEREN 1 GESPREK BIJ VOLWASSENEN ....................................................................... 13
HOEZO ‘PARTICIPEREND’ OBSERVEREN? ..................................................................................................................... 13
2 PIJLERS V/E OBSERVATIE ....................................................................................................................................... 14
UITGANGSPUNTEN V/H OBSERVATIEKADER ................................................................................................................. 15
OBSERVATIEKADER ................................................................................................................................................ 15
Lichamelijke verschijning.............................................................................................................................. 16
Intellectueel functioneren ............................................................................................................................ 16
Spraak & taal ............................................................................................................................................... 16
Algemene stemming .................................................................................................................................... 17
Relationele capaciteiten ............................................................................................................................... 17
Specifieke affecten & angsten ...................................................................................................................... 17
Gebruik v/d ruimte ....................................................................................................................................... 17
Ontwikkeling v. spel & gesprek .................................................................................................................... 18
VERLOOP V/E INTERVIEW, OBSERVATIE ...................................................................................................................... 19
SLOTBEDENKINGEN ................................................................................................................................................ 20
HOOFDSTUK 3: BASISVA I/E GESPREKSSITUATIE CLIËNT – HV ....................................................................... 20
SITUERING ........................................................................................................................................................... 20
WAT ZIJN VAARDIGHEDEN? ..................................................................................................................................... 20
Voorwaarden basisVA .................................................................................................................................. 20
1
, Relatie houding – VA: hoe is communicatie mogelijk?................................................................................. 20
Gespreksmodel (Egan) ................................................................................................................................. 21
VERSCHILLENDE ROLLEN ALS HV ............................................................................................................................... 22
Vertrouwensfiguur ....................................................................................................................................... 22
Mededeelzame detectieve ........................................................................................................................... 22
Docent .......................................................................................................................................................... 23
Coach............................................................................................................................................................ 23
PROBLEEMVERHELDERING ....................................................................................................................................... 23
BENODIGDE VA .................................................................................................................................................... 25
Basishouding: aandacht ............................................................................................................................... 25
Luisteren ....................................................................................................................................................... 25
SELECTIEVE LUISTERVAARDIGHEDEN .......................................................................................................................... 26
Vragen stellen .............................................................................................................................................. 26
Parafraseren................................................................................................................................................. 27
Reflecteren v. gevoel .................................................................................................................................... 27
Concretiseren ............................................................................................................................................... 28
Samenvatten ................................................................................................................................................ 28
HOOFDSTUK 4: VERDIEPENDE VAARDIGHEDEN ............................................................................................ 29
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 29
Basisvaardigheden ....................................................................................................................................... 29
Verdiepende vaardigheden .......................................................................................................................... 30
EXPLORATIE-BEVORDENDE VA ................................................................................................................................. 31
Reflectie v/d onderliggende beleving ........................................................................................................... 31
Interpreteren ................................................................................................................................................ 31
Zelfonthulling ............................................................................................................................................... 32
Hier & nu ...................................................................................................................................................... 33
ONTREGELENDE/ UITDAGENDE VAARDIGHEDEN ........................................................................................................... 33
Confronteren ................................................................................................................................................ 33
Directheid ..................................................................................................................................................... 34
HOOFDSTUK 5: TAAKGERICHTE VAARDIGHEDEN & MOEILIJKE CLIËNTSITUATIES .......................................... 35
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 35
Wat maakt iemand een goeie hulpverlener? ............................................................................................... 35
TAAKGERICHTE VAARDIGHEDEN ................................................................................................................................ 36
Terugkoppelen v. afspraken ......................................................................................................................... 36
Afronden v. gesprekken................................................................................................................................ 37
MOEILIJKE CLIËNTSITUATIES ..................................................................................................................................... 39
Moeilijke cliënten? ....................................................................................................................................... 39
Moeilijke cliëntsituaties................................................................................................................................ 40
Interpersoonlijke patronen: 8 moeilijke cliënten .......................................................................................... 41
HOOFDSTUK 6: HV ALS PERSOON + BELANG V. REFLECTIE ............................................................................ 43
DE PERSOON V/D HV ............................................................................................................................................. 43
Notie zelfbeeld of zelfbewustzijn .................................................................................................................. 43
Werken met mensen & relaties .................................................................................................................... 44
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 44
Keuzedomeinen ............................................................................................................................................ 44
Bepaalde factoren beïnvloeden welke keuzes we maken ............................................................................ 44
Motivatie om dit werk te doen ..................................................................................................................... 45
2
, GOED HULPVERLENEN & DE KENMERKEN V/D HV ........................................................................................................ 46
Kenmerken HV .............................................................................................................................................. 46
Ethische principes ......................................................................................................................................... 48
Ethische thema’s voor beginnende HV’s ...................................................................................................... 49
Rode vlag topics ........................................................................................................................................... 49
REFLECTIE ALS BASIS V. PROFESSIONEEL HANDELEN ....................................................................................................... 50
2 componenten v. hulpverlenend handelen ................................................................................................. 50
Wat is hulpverlening?................................................................................................................................... 50
Wat is reflecteren m.b.t hulpverlening? ....................................................................................................... 50
HV worden = een ‘obserververend zelf’ ontwikkelen ................................................................................... 51
Reflectie op jezelf ......................................................................................................................................... 51
Reflectie op de methode .............................................................................................................................. 51
Reflectie: integratie v. 3 aspecten op 3 momenten ...................................................................................... 51
Essentie v/e lerende houding ....................................................................................................................... 52
Leerproces .................................................................................................................................................... 52
Supervisie ..................................................................................................................................................... 52
HOOFDSTUK 7: AAN DE SLAG MET CULTUURVERSCHIL IN DE CONSULTATIEKAMER ...................................... 53
MEER ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN VOOR EEN CULTUURSESITEIVE GGZ ........................................................................ 53
1.1 Trainen van deskundigen op het vlak van interculturaliteit ................................................................... 53
1.2 Allochtone medewerkers in ggz-instituties ............................................................................................ 53
1.3 Aanpassen v/h zorgaanbod .................................................................................................................... 53
1.4 De cultuur van de ggz transformeren ..................................................................................................... 54
CULTUURSENSITIEVE VERTALING VAN BASISVA IN HULVERLENING .................................................................................... 55
2.1 Authentieke betrokkenheid .................................................................................................................... 55
2.2 Professionaliteit...................................................................................................................................... 55
2.3 Deskundigheid ........................................................................................................................................ 55
2.4 Eigen interculturele ontwikkeling ........................................................................................................... 56
Vraag in pauze: ............................................................................................................................................ 56
INTERCULTURELE COMMUNICATIE ............................................................................................................................. 57
GEVORDERDE BASISVA INTERCULTUREEL .................................................................................................................... 57
Inzetten van tolken ....................................................................................................................................... 57
Besef dat elke migratiegolf zijn eigen specifieke kwetsbaarheden met zich brengt .................................... 57
Evenwicht zoeken tussen oorsprongsgehechtheid/ integraiegerichtheid .................................................... 59
Enkele verdere aandachtspunten ................................................................................................................. 59
HOOFDSTUK 8: UITKLAREN V/E HULPVRAAG................................................................................................ 60
HOE BEGINT/ WAT IS EEN HULPVRAAG?..................................................................................................................... 60
Hoe begint een hulpvraag? .......................................................................................................................... 60
Verwachtingen worden gekleurd door: ........................................................................................................ 60
Wat te doen bij 1ste contacten? .................................................................................................................... 61
EEN HULPVRAAG ‘UITKLAREN’ DOE JE IN DIALOOG ........................................................................................................ 61
De vraag achter de vraag ............................................................................................................................. 61
Van de feitelijke laag nr een gedeeld perspectief via dialoog ...................................................................... 62
In dialoog een hulpvraag uitklaren .............................................................................................................. 62
HOOFDSTUK 9 & 10: MOTIVERENDE GESPREKSVOERING .............................................................................. 66
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 66
Wat werkt er niet om mensen hun gedrag te laten veranderen? ................................................................ 66
Weerstand .................................................................................................................................................... 66
3
gesprek en begeleiding
3de bachelor psychologie
OPO: P0V87A
2019-2020
, Psychologische basisvaardigheden
voor gesprek & begeleiding
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1: LUISTEREN ALS BASISHOUDING.............................................................................................. 5
ESSENTIE VAN COMMUNICATIE ................................................................................................................................... 5
ASPECTEN VAN COMMUNICATIE ................................................................................................................................. 5
LUISTEREN LIJKT GEMAKKELIJK MAAR HET IS NIET SIMPEL ................................................................................................. 6
BASIS-INSTRUMENTARIUM V/D HULPVERLENER ............................................................................................................. 6
Belang van ‘gehoord’ en ‘gezien’ worden ...................................................................................................... 6
COMMUNICATIE VIA WOORDEN EN NON-VERBALE EXPRESSIE ............................................................................................ 6
LUISTEREN/ OBSERVEREN IN HULPVERLENING ................................................................................................................ 6
LUISTEREN DAT PERSOONLIJK GROEIEN & LEREN BEVORDERT ............................................................................................ 7
DIVERSE ASPECTEN VAN LUISTEREN ............................................................................................................................. 8
Voorwaarden tot luisteren ............................................................................................................................. 8
Uiting van aandachtige ingesteldheid............................................................................................................ 8
Elementen van een goede luisterhouding .................................................................................................... 10
Specifieke vaardigheden bij luisteren ........................................................................................................... 10
Gebeuren en affectieve kleur ....................................................................................................................... 10
Metaforen & symbolen ................................................................................................................................ 11
Luisteren in een werkrelatie ......................................................................................................................... 11
Blokkades bij luisteren.................................................................................................................................. 12
SLOTBEDENKINGEN ................................................................................................................................................ 13
HOOFDSTUK 2: NON-VERBALE ASPECTEN VAN COMMUNICATIE .................................................................. 13
PARTICIPEREND OBSERVEREN BIJ KINDEREN 1 GESPREK BIJ VOLWASSENEN ....................................................................... 13
HOEZO ‘PARTICIPEREND’ OBSERVEREN? ..................................................................................................................... 13
2 PIJLERS V/E OBSERVATIE ....................................................................................................................................... 14
UITGANGSPUNTEN V/H OBSERVATIEKADER ................................................................................................................. 15
OBSERVATIEKADER ................................................................................................................................................ 15
Lichamelijke verschijning.............................................................................................................................. 16
Intellectueel functioneren ............................................................................................................................ 16
Spraak & taal ............................................................................................................................................... 16
Algemene stemming .................................................................................................................................... 17
Relationele capaciteiten ............................................................................................................................... 17
Specifieke affecten & angsten ...................................................................................................................... 17
Gebruik v/d ruimte ....................................................................................................................................... 17
Ontwikkeling v. spel & gesprek .................................................................................................................... 18
VERLOOP V/E INTERVIEW, OBSERVATIE ...................................................................................................................... 19
SLOTBEDENKINGEN ................................................................................................................................................ 20
HOOFDSTUK 3: BASISVA I/E GESPREKSSITUATIE CLIËNT – HV ....................................................................... 20
SITUERING ........................................................................................................................................................... 20
WAT ZIJN VAARDIGHEDEN? ..................................................................................................................................... 20
Voorwaarden basisVA .................................................................................................................................. 20
1
, Relatie houding – VA: hoe is communicatie mogelijk?................................................................................. 20
Gespreksmodel (Egan) ................................................................................................................................. 21
VERSCHILLENDE ROLLEN ALS HV ............................................................................................................................... 22
Vertrouwensfiguur ....................................................................................................................................... 22
Mededeelzame detectieve ........................................................................................................................... 22
Docent .......................................................................................................................................................... 23
Coach............................................................................................................................................................ 23
PROBLEEMVERHELDERING ....................................................................................................................................... 23
BENODIGDE VA .................................................................................................................................................... 25
Basishouding: aandacht ............................................................................................................................... 25
Luisteren ....................................................................................................................................................... 25
SELECTIEVE LUISTERVAARDIGHEDEN .......................................................................................................................... 26
Vragen stellen .............................................................................................................................................. 26
Parafraseren................................................................................................................................................. 27
Reflecteren v. gevoel .................................................................................................................................... 27
Concretiseren ............................................................................................................................................... 28
Samenvatten ................................................................................................................................................ 28
HOOFDSTUK 4: VERDIEPENDE VAARDIGHEDEN ............................................................................................ 29
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 29
Basisvaardigheden ....................................................................................................................................... 29
Verdiepende vaardigheden .......................................................................................................................... 30
EXPLORATIE-BEVORDENDE VA ................................................................................................................................. 31
Reflectie v/d onderliggende beleving ........................................................................................................... 31
Interpreteren ................................................................................................................................................ 31
Zelfonthulling ............................................................................................................................................... 32
Hier & nu ...................................................................................................................................................... 33
ONTREGELENDE/ UITDAGENDE VAARDIGHEDEN ........................................................................................................... 33
Confronteren ................................................................................................................................................ 33
Directheid ..................................................................................................................................................... 34
HOOFDSTUK 5: TAAKGERICHTE VAARDIGHEDEN & MOEILIJKE CLIËNTSITUATIES .......................................... 35
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 35
Wat maakt iemand een goeie hulpverlener? ............................................................................................... 35
TAAKGERICHTE VAARDIGHEDEN ................................................................................................................................ 36
Terugkoppelen v. afspraken ......................................................................................................................... 36
Afronden v. gesprekken................................................................................................................................ 37
MOEILIJKE CLIËNTSITUATIES ..................................................................................................................................... 39
Moeilijke cliënten? ....................................................................................................................................... 39
Moeilijke cliëntsituaties................................................................................................................................ 40
Interpersoonlijke patronen: 8 moeilijke cliënten .......................................................................................... 41
HOOFDSTUK 6: HV ALS PERSOON + BELANG V. REFLECTIE ............................................................................ 43
DE PERSOON V/D HV ............................................................................................................................................. 43
Notie zelfbeeld of zelfbewustzijn .................................................................................................................. 43
Werken met mensen & relaties .................................................................................................................... 44
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 44
Keuzedomeinen ............................................................................................................................................ 44
Bepaalde factoren beïnvloeden welke keuzes we maken ............................................................................ 44
Motivatie om dit werk te doen ..................................................................................................................... 45
2
, GOED HULPVERLENEN & DE KENMERKEN V/D HV ........................................................................................................ 46
Kenmerken HV .............................................................................................................................................. 46
Ethische principes ......................................................................................................................................... 48
Ethische thema’s voor beginnende HV’s ...................................................................................................... 49
Rode vlag topics ........................................................................................................................................... 49
REFLECTIE ALS BASIS V. PROFESSIONEEL HANDELEN ....................................................................................................... 50
2 componenten v. hulpverlenend handelen ................................................................................................. 50
Wat is hulpverlening?................................................................................................................................... 50
Wat is reflecteren m.b.t hulpverlening? ....................................................................................................... 50
HV worden = een ‘obserververend zelf’ ontwikkelen ................................................................................... 51
Reflectie op jezelf ......................................................................................................................................... 51
Reflectie op de methode .............................................................................................................................. 51
Reflectie: integratie v. 3 aspecten op 3 momenten ...................................................................................... 51
Essentie v/e lerende houding ....................................................................................................................... 52
Leerproces .................................................................................................................................................... 52
Supervisie ..................................................................................................................................................... 52
HOOFDSTUK 7: AAN DE SLAG MET CULTUURVERSCHIL IN DE CONSULTATIEKAMER ...................................... 53
MEER ALGEMENE AANDACHTSPUNTEN VOOR EEN CULTUURSESITEIVE GGZ ........................................................................ 53
1.1 Trainen van deskundigen op het vlak van interculturaliteit ................................................................... 53
1.2 Allochtone medewerkers in ggz-instituties ............................................................................................ 53
1.3 Aanpassen v/h zorgaanbod .................................................................................................................... 53
1.4 De cultuur van de ggz transformeren ..................................................................................................... 54
CULTUURSENSITIEVE VERTALING VAN BASISVA IN HULVERLENING .................................................................................... 55
2.1 Authentieke betrokkenheid .................................................................................................................... 55
2.2 Professionaliteit...................................................................................................................................... 55
2.3 Deskundigheid ........................................................................................................................................ 55
2.4 Eigen interculturele ontwikkeling ........................................................................................................... 56
Vraag in pauze: ............................................................................................................................................ 56
INTERCULTURELE COMMUNICATIE ............................................................................................................................. 57
GEVORDERDE BASISVA INTERCULTUREEL .................................................................................................................... 57
Inzetten van tolken ....................................................................................................................................... 57
Besef dat elke migratiegolf zijn eigen specifieke kwetsbaarheden met zich brengt .................................... 57
Evenwicht zoeken tussen oorsprongsgehechtheid/ integraiegerichtheid .................................................... 59
Enkele verdere aandachtspunten ................................................................................................................. 59
HOOFDSTUK 8: UITKLAREN V/E HULPVRAAG................................................................................................ 60
HOE BEGINT/ WAT IS EEN HULPVRAAG?..................................................................................................................... 60
Hoe begint een hulpvraag? .......................................................................................................................... 60
Verwachtingen worden gekleurd door: ........................................................................................................ 60
Wat te doen bij 1ste contacten? .................................................................................................................... 61
EEN HULPVRAAG ‘UITKLAREN’ DOE JE IN DIALOOG ........................................................................................................ 61
De vraag achter de vraag ............................................................................................................................. 61
Van de feitelijke laag nr een gedeeld perspectief via dialoog ...................................................................... 62
In dialoog een hulpvraag uitklaren .............................................................................................................. 62
HOOFDSTUK 9 & 10: MOTIVERENDE GESPREKSVOERING .............................................................................. 66
INLEIDING ............................................................................................................................................................ 66
Wat werkt er niet om mensen hun gedrag te laten veranderen? ................................................................ 66
Weerstand .................................................................................................................................................... 66
3