Geschiedenis - eerste middeleeuwen
1. Verantwoording
1.1 'De middeleeuwen'
De periode van 500-1450 noemen we de middeleeuwen. Die delen we op in de eerste
middeleeuwen (500-1000) en de tweede middeleeuwen (1000-1450).
De visie op de middeleeuwen is doorheen de eeuwen enorm geëvolueerd. Humanisten,
renaissancekunstenaars en verlichtingsdenkers zagen deze periode als een hele duistere tijd. In de
loop van de 18de eeuw, maar vooral in de 19de eeuw, sloeg deze negatieve benadering om. Onder
invloed van onder andere de Industriële Revolutie, de romantiek en het groeiende nationalisme
keek men vanuit een positieve invalshoek terug naar deze periode. Vandaag kijkt men, dankzij een
meer objectieve, wetenschappelijke benadering, eerder neutraal naar deze periode.
1.2 Periodisering of periodiseringen?
De 3de tot de 8ste eeuw is een overgangsperiode, het is het geleidelijk samengaan van Romeinse
+ christelijke + Germaanse traditie
De middeleeuwen van 500 -1450 is dus een conventionele kapstokdatum.
Die 1000 jaar ‘middeleeuwse geschiedenis’ is geen onveranderlijk geheel, er is dus sprake van
CONTINUÏTEIT vs. VERANDERING.
De middeleeuwen opdelen is geen eensgezindheid, dat is te merken aan zowel de datering als de
terminologie.
à Vandaag de dag zet men dus vraagtekens bij de periodisering van de middeleeuwen, maar de
periode is nu al ingeburgerd.
Let op!
- al twee eeuwen crisis in R.R.
- er veranderde weinig in 476, enkel de lege titel verdween
1.2.1 Braudel
= Franse Historicus Fernand Braudel (1902-1985)
Hij voerde discussie rond de periodisering van de geschiedenis en had kritiek op de verouderde
aanpak ervan omdat die te eenzijdig gericht was op uitzondelijke gebeurtenissen of personen. à
Daardoor gingen de grote lijnen verloren.
Hij stelde voor om in 3 tijdsniveaus te werken:
structuren,
• La longue durée: geografische en klimatologische
processen &
omstandigheden waarin samenlevingen zich
verbanden
ontwikkelen en de mogelijkheden en beperkingen
die deze basisgegevens de samenlevingen gebeurtenissen
bieden. = structurele niveau. & personen
1
, • La moyenne durée: economische golfbewegingen van groei
en inkrimping. = conjuncturele niveau.
• La courte durée: initiatieven van individuen of groepen, die binnen de
basisstructuur en de conjunctuur van hun samenleving optreden en zelden grote invloed
uitoefenen op de gang van de geschiedenis. = politiek-evenementiële niveau.
1.2.2 De middeleeuwen in de langetermijngeschiedenis
= ingedeeld in 4 types samenlevingen, gebaseerd op hun
economische basisstructuur:
- Voedselverzamelaars-jagers
- Landbouw
- Industriële
- Post-industriële
De golven/revoluties van de beschaving = ingrijpende bewegingen
die ervoor zorgen dat een samenleving overgaat naar een volgend
type:
- Agrarische / neolitische: voedselverzamelaars-jagers à landbouw
- Industriële revolutie
- informaticaevolutie
à Deze golven doen zich niet overal tegelijk voor!
De middeleeuwen behoorde tot een landbouwsamenleving. Het grootste gedeelte van de
bevolking leefde op het platteland en deed aan landbouw, de hele samenleving was hier
afhankelijk van. Als energiebron was er menselijke en dierlijke spierkracht, en af en toe
eenvoudig gebruik van wind- en waterenergie. Handel en nijverheid waren amper ontwikkeld in
de eerste helft van de ME. De ontwikkeling van het kapitalisme veranderde, grondbezit was niet
langer de enige born van rijkdom, ook kapitaal kreeg een belangrijke rol en speelde als motor voor
de economie.
à De vroegmoderne tijd lijkt dus op de ME, het grote verschil is de eindfase van de
landbouwsamenleving.
1.2.3 De middeleeuwen in de middellangetermijngeschiedenis
Niet zo’n heel duidelijke scheidingslijn tussen de (tweede) middeleeuwen en de vroegmoderne tijd
buiten landbouw en ancient régime, voorlopig volstaat 1450 als symbolische datum.
1ste ME: gesloten landbouwsamenleving
2de ME: open landbouwsamenleving + op de markt gericht ~ vroemoderne tijd
1.2.4 Wanneer beginnen de middeleeuwen?
“Ja er is een duidelijke scheiding tussen KO en ME, maar waar ligt die?”
Is die discussie wel zinvol? Want de ME zijn een constructie post fractum van historici.
à niemand heeft zelf de ME ervaren
Mogelijke symbolische jaartallen:
• 313: keizer Constantijn de Grote kondigt godsdienstvrijheid af in het Romeinse Rijk; het
christendom kan er zich voortaan vrij en met keizerlijke steun ontwikkelen.
• 392: keizer Theodosius de Grote promoveert het christendom tot staatsgodsdienst van het
Romeinse Rijk.
• 395: definitieve splitsing van het Romeinse Rijk in een West- en Oost-Romeinse Rijk.
2
, • 410: de plundering van Rome door de Visigoten.
• 476: Odoaker, de Germaanse aanvoerder van een Romeins huurlingenleger, zet de West-
Romeinse keizer Romulus Augustulus af, en maakt daarmee een formeel einde aan het
West-Romeinse Rijk.
• 496/ca. 500: de doop van de Merovingische koning Clovis.
• …
à hebben deelaspect voor verandering, maar geen enkele is sterk genoeg voor als enige cesuur te
dienen.
1.2.5 Periodisering binnen de middeleeuwen..
Het is een periode van 1000 jaar waar niet enkel continuïteit heerst, in tegendeel! Op alle
domeinen van de samenleving is er sprake van verandering binnen die 1000 jaar!
1.2.6 De het
Toch kan geografie
jaar 1000van deworden
gezien middeleeuwen
als een sleuteljaar: opkomst staatsmarkt,
handelseconomie, burgerij, intellectuele leven, verandering in de kerk, de kruistochten …
Deze fenomenen en gebeurtenissen waren van even grote omvang dan die aan het
1.3 Bronnen
begin/einde maken
van de ME. geschiedenis
§ 500 – 1450 = conventie
§ splitsing jaar 1000 = conventie
1.3.1 Inleiding.
CONTINUÏTEIT
+
VERANDERING
1.3.2 Bronnen voor de geschiedenis van de eerste middeleeuwen....
1000 jaar = te divers om als één geheel te behandelenà historici delen deze periode verder op,
maar er is veel onduidelijkheid en weinig consensus over:
• Terminologie (bv. hoge vs. volle middeleeuwen)
• Datering van deelperiodes
Klassieke driedeling: ! Deze indeling volgt het oude
1. Vroege middeleeuwen (tot ca. 1000) schema van groei-bloei-verval,
Ook: le haut Moyen Âge, the Early Middle Ages, das Frühmittelalter
Soms apart behandeld: Karolingische periode (750–950) als bloeiperiode
wat misleidend is:
2. Volle of hoge middeleeuwen (1000–1300) àDe vroege periode wordt dan
Geen vaste term in het Nederlands (ook: bloeitijd) onterecht gezien als primitief
Andere talen:
- Frans: le plein Moyen Âge / l’époque féodale àDe late als louter crisis
- Engels: the High Middle Ages
- Duits: das Hochmittelalter
3. Late middeleeuwen (1300/1350 – 1450/1500)
Ook: le bas Moyen Âge, the Late Middle Ages, das Spätmittelalter
Voorgestelde indeling: = neutraler en objectiever
Eerste middeleeuwen (6de–10de eeuw): Tweede middeleeuwen (11de–15de eeuw):
Gesloten landbouwsamenleving, agrarisch gericht Groei van handel en nijverheid
Evolutie naar een open marktgerichte landbouwsamenleving
3
, Doel van deze indeling: meer focus op de eigen kenmerken van elke periode, en niet op een
verouderde opvatting van “vooruitgang”.
1.2.6 De geografie van de middeleeuwen
à focus op mediterrane wereld; biedt sterke argumenten door klimaat en geografie
De Romeinen en Grieken bezorgden ons als enige geschreven bronnen.
Langdurige crisis + desintegratie van het Romeinse Imperium + einde West-Romeinse Rijk
= einde van politieke en culturele eenheid van het Middellande Zeegebied
+Extra versterkt door islamitisering en Arabische veroveringen in het oosten en zuiden, maar de
economische en andere contacten vielen niet weg MAAR WEL verdeeldheid en verscheidenheid
• Byzantijnse Rijk (Oost-Romeinse Rijk):
o Bleef nog eeuwenlang voortbestaan, bestuurd door keizers en met Romeinse
wetgeving.
o Evolueerde naar een Grieks-christelijke cultuur.
o Grote Schisma in 1054 tussen Westerse Latijnse en de Oosterse Griekse
(Orthodoxe) kerk → definitieve breuk met het Westen (vooral cultureel).
o Term ‘middeleeuwen’ is hier eigenlijk niet van toepassing (verschrompelde
Romeinse Rijk bestond voort tot 1453).
• Arabische wereld:
o Ontstond buiten het Romeinse Rijk, met eigen chronologie en religie.
o De term ‘middeleeuwen’ is ook hier niet gepast.
o Zelfs op het Iberisch Schiereiland is een aparte tijdlijn van toepassing door de
islamitische overheersing en de christelijke reconquista.
• Beperking van het begrip ‘middeleeuwen’ tot West-Europa:
o Geldt voor Frankrijk, Noord-Spanje, Zwitserland, Benelux, Noord- en Midden-Italië
(gedeeltelijk), en Engeland.
o Later ook Ierland, West-Duitsland, Scandinavië en Midden-Europa.
• ‘Westerse middeleeuwen’ is een pleonasme:
o Middeleeuwen zijn per definitie West-Europees.
o West-Europa was in deze periode cultureel en economisch eerder marginaal op
wereldvlak.
• Andere culturen buiten Europa:
o Maya’s, Azteken, Inca’s in Midden- en Zuid-Amerika ontwikkelden complexe
beschavingen, onafhankelijk van Europa.
o China had een sterk gecentraliseerd rijk met verfijnde cultuur, steden en economie
– heel anders dan het gesloten, agrarische West-Europa.
o Contact tussen Europa en China was beperkt en meestal indirect (via Arabieren en
Perzen).
• Invloed van Byzantijnen en Arabieren op West-Europa:
o Zij zagen zichzelf als superieur.
o In de tweede middeleeuwen kwam er meer contact → herleving van cultuur in het
Westen.
• Afrika:
o Via de Middellandse Zee en de Sahara waren er contacten met Noord- en West-
Afrika (bijv. Ghana, Mali).
o Deze regio’s hadden ook eigen handelsnetwerken (bijv. via de Niger- en
Congorivier).
o In de 15de eeuw waren grote delen van Noord- en Oost-Afrika via de islam
verbonden met de Arabische wereld.
4
1. Verantwoording
1.1 'De middeleeuwen'
De periode van 500-1450 noemen we de middeleeuwen. Die delen we op in de eerste
middeleeuwen (500-1000) en de tweede middeleeuwen (1000-1450).
De visie op de middeleeuwen is doorheen de eeuwen enorm geëvolueerd. Humanisten,
renaissancekunstenaars en verlichtingsdenkers zagen deze periode als een hele duistere tijd. In de
loop van de 18de eeuw, maar vooral in de 19de eeuw, sloeg deze negatieve benadering om. Onder
invloed van onder andere de Industriële Revolutie, de romantiek en het groeiende nationalisme
keek men vanuit een positieve invalshoek terug naar deze periode. Vandaag kijkt men, dankzij een
meer objectieve, wetenschappelijke benadering, eerder neutraal naar deze periode.
1.2 Periodisering of periodiseringen?
De 3de tot de 8ste eeuw is een overgangsperiode, het is het geleidelijk samengaan van Romeinse
+ christelijke + Germaanse traditie
De middeleeuwen van 500 -1450 is dus een conventionele kapstokdatum.
Die 1000 jaar ‘middeleeuwse geschiedenis’ is geen onveranderlijk geheel, er is dus sprake van
CONTINUÏTEIT vs. VERANDERING.
De middeleeuwen opdelen is geen eensgezindheid, dat is te merken aan zowel de datering als de
terminologie.
à Vandaag de dag zet men dus vraagtekens bij de periodisering van de middeleeuwen, maar de
periode is nu al ingeburgerd.
Let op!
- al twee eeuwen crisis in R.R.
- er veranderde weinig in 476, enkel de lege titel verdween
1.2.1 Braudel
= Franse Historicus Fernand Braudel (1902-1985)
Hij voerde discussie rond de periodisering van de geschiedenis en had kritiek op de verouderde
aanpak ervan omdat die te eenzijdig gericht was op uitzondelijke gebeurtenissen of personen. à
Daardoor gingen de grote lijnen verloren.
Hij stelde voor om in 3 tijdsniveaus te werken:
structuren,
• La longue durée: geografische en klimatologische
processen &
omstandigheden waarin samenlevingen zich
verbanden
ontwikkelen en de mogelijkheden en beperkingen
die deze basisgegevens de samenlevingen gebeurtenissen
bieden. = structurele niveau. & personen
1
, • La moyenne durée: economische golfbewegingen van groei
en inkrimping. = conjuncturele niveau.
• La courte durée: initiatieven van individuen of groepen, die binnen de
basisstructuur en de conjunctuur van hun samenleving optreden en zelden grote invloed
uitoefenen op de gang van de geschiedenis. = politiek-evenementiële niveau.
1.2.2 De middeleeuwen in de langetermijngeschiedenis
= ingedeeld in 4 types samenlevingen, gebaseerd op hun
economische basisstructuur:
- Voedselverzamelaars-jagers
- Landbouw
- Industriële
- Post-industriële
De golven/revoluties van de beschaving = ingrijpende bewegingen
die ervoor zorgen dat een samenleving overgaat naar een volgend
type:
- Agrarische / neolitische: voedselverzamelaars-jagers à landbouw
- Industriële revolutie
- informaticaevolutie
à Deze golven doen zich niet overal tegelijk voor!
De middeleeuwen behoorde tot een landbouwsamenleving. Het grootste gedeelte van de
bevolking leefde op het platteland en deed aan landbouw, de hele samenleving was hier
afhankelijk van. Als energiebron was er menselijke en dierlijke spierkracht, en af en toe
eenvoudig gebruik van wind- en waterenergie. Handel en nijverheid waren amper ontwikkeld in
de eerste helft van de ME. De ontwikkeling van het kapitalisme veranderde, grondbezit was niet
langer de enige born van rijkdom, ook kapitaal kreeg een belangrijke rol en speelde als motor voor
de economie.
à De vroegmoderne tijd lijkt dus op de ME, het grote verschil is de eindfase van de
landbouwsamenleving.
1.2.3 De middeleeuwen in de middellangetermijngeschiedenis
Niet zo’n heel duidelijke scheidingslijn tussen de (tweede) middeleeuwen en de vroegmoderne tijd
buiten landbouw en ancient régime, voorlopig volstaat 1450 als symbolische datum.
1ste ME: gesloten landbouwsamenleving
2de ME: open landbouwsamenleving + op de markt gericht ~ vroemoderne tijd
1.2.4 Wanneer beginnen de middeleeuwen?
“Ja er is een duidelijke scheiding tussen KO en ME, maar waar ligt die?”
Is die discussie wel zinvol? Want de ME zijn een constructie post fractum van historici.
à niemand heeft zelf de ME ervaren
Mogelijke symbolische jaartallen:
• 313: keizer Constantijn de Grote kondigt godsdienstvrijheid af in het Romeinse Rijk; het
christendom kan er zich voortaan vrij en met keizerlijke steun ontwikkelen.
• 392: keizer Theodosius de Grote promoveert het christendom tot staatsgodsdienst van het
Romeinse Rijk.
• 395: definitieve splitsing van het Romeinse Rijk in een West- en Oost-Romeinse Rijk.
2
, • 410: de plundering van Rome door de Visigoten.
• 476: Odoaker, de Germaanse aanvoerder van een Romeins huurlingenleger, zet de West-
Romeinse keizer Romulus Augustulus af, en maakt daarmee een formeel einde aan het
West-Romeinse Rijk.
• 496/ca. 500: de doop van de Merovingische koning Clovis.
• …
à hebben deelaspect voor verandering, maar geen enkele is sterk genoeg voor als enige cesuur te
dienen.
1.2.5 Periodisering binnen de middeleeuwen..
Het is een periode van 1000 jaar waar niet enkel continuïteit heerst, in tegendeel! Op alle
domeinen van de samenleving is er sprake van verandering binnen die 1000 jaar!
1.2.6 De het
Toch kan geografie
jaar 1000van deworden
gezien middeleeuwen
als een sleuteljaar: opkomst staatsmarkt,
handelseconomie, burgerij, intellectuele leven, verandering in de kerk, de kruistochten …
Deze fenomenen en gebeurtenissen waren van even grote omvang dan die aan het
1.3 Bronnen
begin/einde maken
van de ME. geschiedenis
§ 500 – 1450 = conventie
§ splitsing jaar 1000 = conventie
1.3.1 Inleiding.
CONTINUÏTEIT
+
VERANDERING
1.3.2 Bronnen voor de geschiedenis van de eerste middeleeuwen....
1000 jaar = te divers om als één geheel te behandelenà historici delen deze periode verder op,
maar er is veel onduidelijkheid en weinig consensus over:
• Terminologie (bv. hoge vs. volle middeleeuwen)
• Datering van deelperiodes
Klassieke driedeling: ! Deze indeling volgt het oude
1. Vroege middeleeuwen (tot ca. 1000) schema van groei-bloei-verval,
Ook: le haut Moyen Âge, the Early Middle Ages, das Frühmittelalter
Soms apart behandeld: Karolingische periode (750–950) als bloeiperiode
wat misleidend is:
2. Volle of hoge middeleeuwen (1000–1300) àDe vroege periode wordt dan
Geen vaste term in het Nederlands (ook: bloeitijd) onterecht gezien als primitief
Andere talen:
- Frans: le plein Moyen Âge / l’époque féodale àDe late als louter crisis
- Engels: the High Middle Ages
- Duits: das Hochmittelalter
3. Late middeleeuwen (1300/1350 – 1450/1500)
Ook: le bas Moyen Âge, the Late Middle Ages, das Spätmittelalter
Voorgestelde indeling: = neutraler en objectiever
Eerste middeleeuwen (6de–10de eeuw): Tweede middeleeuwen (11de–15de eeuw):
Gesloten landbouwsamenleving, agrarisch gericht Groei van handel en nijverheid
Evolutie naar een open marktgerichte landbouwsamenleving
3
, Doel van deze indeling: meer focus op de eigen kenmerken van elke periode, en niet op een
verouderde opvatting van “vooruitgang”.
1.2.6 De geografie van de middeleeuwen
à focus op mediterrane wereld; biedt sterke argumenten door klimaat en geografie
De Romeinen en Grieken bezorgden ons als enige geschreven bronnen.
Langdurige crisis + desintegratie van het Romeinse Imperium + einde West-Romeinse Rijk
= einde van politieke en culturele eenheid van het Middellande Zeegebied
+Extra versterkt door islamitisering en Arabische veroveringen in het oosten en zuiden, maar de
economische en andere contacten vielen niet weg MAAR WEL verdeeldheid en verscheidenheid
• Byzantijnse Rijk (Oost-Romeinse Rijk):
o Bleef nog eeuwenlang voortbestaan, bestuurd door keizers en met Romeinse
wetgeving.
o Evolueerde naar een Grieks-christelijke cultuur.
o Grote Schisma in 1054 tussen Westerse Latijnse en de Oosterse Griekse
(Orthodoxe) kerk → definitieve breuk met het Westen (vooral cultureel).
o Term ‘middeleeuwen’ is hier eigenlijk niet van toepassing (verschrompelde
Romeinse Rijk bestond voort tot 1453).
• Arabische wereld:
o Ontstond buiten het Romeinse Rijk, met eigen chronologie en religie.
o De term ‘middeleeuwen’ is ook hier niet gepast.
o Zelfs op het Iberisch Schiereiland is een aparte tijdlijn van toepassing door de
islamitische overheersing en de christelijke reconquista.
• Beperking van het begrip ‘middeleeuwen’ tot West-Europa:
o Geldt voor Frankrijk, Noord-Spanje, Zwitserland, Benelux, Noord- en Midden-Italië
(gedeeltelijk), en Engeland.
o Later ook Ierland, West-Duitsland, Scandinavië en Midden-Europa.
• ‘Westerse middeleeuwen’ is een pleonasme:
o Middeleeuwen zijn per definitie West-Europees.
o West-Europa was in deze periode cultureel en economisch eerder marginaal op
wereldvlak.
• Andere culturen buiten Europa:
o Maya’s, Azteken, Inca’s in Midden- en Zuid-Amerika ontwikkelden complexe
beschavingen, onafhankelijk van Europa.
o China had een sterk gecentraliseerd rijk met verfijnde cultuur, steden en economie
– heel anders dan het gesloten, agrarische West-Europa.
o Contact tussen Europa en China was beperkt en meestal indirect (via Arabieren en
Perzen).
• Invloed van Byzantijnen en Arabieren op West-Europa:
o Zij zagen zichzelf als superieur.
o In de tweede middeleeuwen kwam er meer contact → herleving van cultuur in het
Westen.
• Afrika:
o Via de Middellandse Zee en de Sahara waren er contacten met Noord- en West-
Afrika (bijv. Ghana, Mali).
o Deze regio’s hadden ook eigen handelsnetwerken (bijv. via de Niger- en
Congorivier).
o In de 15de eeuw waren grote delen van Noord- en Oost-Afrika via de islam
verbonden met de Arabische wereld.
4
