Algemene samenvatting - Psychologie
1. Psychologie; een palet vol theorieën..............................................................................................5
Wat is psychologie?..........................................................................................................................5
Typeren van een wetenschap (3)..................................................................................................... 5
Wat is een theorie?...........................................................................................................................6
Functies van theorieën (3)......................................................................................................... 6
Een psychologische stroming...........................................................................................................6
Geschiedenis............................................................................................................................. 6
Evidence based......................................................................................................................... 6
Een mensbeeld.......................................................................................................................... 7
Mensbeelden in drie niveaus...............................................................................................7
Mechanistische mensbeeld: de mens als machine.......................................................7
Organistische mensbeeld: de mens als levend organisme...........................................8
Personalistisch mensbeeld: de mens als organiserend en scheppend wezen.............8
Samenvatting mensbeelden................................................................................................ 9
De algemene systeemtheorie (AST).............................................................................................. 10
Uitgangspunten (5).................................................................................................................. 10
Dynamisch denken (open systeem).........................................................................................10
Werken met AST...................................................................................................................... 11
BPS model (George L. Engel)........................................................................................................ 12
Uitgangspunten........................................................................................................................12
2. Psychoanalyse................................................................................................................................ 13
De grondleggers: Sigmund Freud - Jacques Lacan....................................................................... 13
Sigmund Freud (1856 - 1939)..................................................................................................13
Jacques Lacan (1901 - 1981).................................................................................................. 14
Typering van de psychoanalyse..................................................................................................... 14
De basisuitgangspunten (6)..................................................................................................... 14
Ommezwaai theorie van Freud: van hypnose naar droomtheorie........................................... 15
Indeling van psychoanalyse.....................................................................................................15
Het symptoom..........................................................................................................................16
Overdracht en tegenoverdracht......................................................................................................17
Het weten ligt bij de analysant...........................................................................................19
Adviezen voor de praktijk............................................................................................................... 19
Gespreksvoering binnen SW................................................................................................... 19
Valkuilen...................................................................................................................................19
Tips SW....................................................................................................................................20
3. Behaviorisme.................................................................................................................................. 21
Typering van het behaviorisme...................................................................................................... 21
Uitgangspunten (6).................................................................................................................. 21
Geschiedenis........................................................................................................................... 22
De basis: Watson.............................................................................................................. 22
Neobehaviorisme...............................................................................................................22
Mensbeeld............................................................................................................................... 23
“The black box”..................................................................................................................23
Leerprocessen en toepassingen.................................................................................................... 24
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 1
, De vier leerprocessen.............................................................................................................. 24
Habituatie en sensitisatie...................................................................................................24
Habituatie....................................................................................................................24
Sensitisatie..................................................................................................................25
🐁
Klassiek conditioneren.......................................................................................................25
Experiment: Little Albert en de witte muizen......................................................... 25
Uitwerking leerwetten: klassiek conditioneren............................................................ 26
Operant conditioneren....................................................................................................... 27
Consequenties: belonen en straffen........................................................................... 27
Ritssluitingeffect (Feedbackloop tussen ouder en kind):............................................ 28
Shaping en chaining................................................................................................... 28
Uitwerking leerwetten: operant conditioneren.............................................................29
Model-leren........................................................................................................................30
Nieuwe ontwikkelingen in de leerpsychologie..........................................................................31
Gedragsanalyse en toepassingen........................................................................................... 32
Uitgangspunten................................................................................................................. 32
Bruikbaarheid in hulpverlening en opvoeding.......................................................................... 32
Kanttekeningen bij het behaviorisme............................................................................................. 33
4. Humanistische psychologie.......................................................................................................... 34
Typering van de humanistische psychologie.................................................................................. 34
Uitgangspunten (7).................................................................................................................. 34
Geschiedenis........................................................................................................................... 35
Invloeden................................................................................................................................. 35
Abraham Maslow (1908 - 1970)...............................................................................................36
Carl Rogers (1902 - 1987)....................................................................................................... 36
Schoolvorming......................................................................................................................... 37
Mensbeeld............................................................................................................................... 37
De theorie van Rogers................................................................................................................... 38
Persoonlijkheidstheorie............................................................................................................38
Interne en externe dialoog.................................................................................................38
Drie grondhoudingen............................................................................................................... 39
Echtheid.............................................................................................................................39
Onvoorwaardelijke positieve gezindheid........................................................................... 40
Empathie (‘inleven’)........................................................................................................... 40
De benadering van Gendlin..................................................................................................... 40
Nieuwe ontwikkelingen: uitwaaiering en positieve psychologie..................................................... 41
Positieve psychologie.............................................................................................................. 41
Kernthema’s (3)................................................................................................................. 41
Psychische stoornissen.................................................................................................................. 42
Toepassingen in hulpverlening & opvoeding.................................................................................. 42
Drie methoden met gespreksvaardigheden en rogeriaanse grondhouding............................. 42
De Gordonmethode........................................................................................................... 42
Gentle teaching................................................................................................................. 43
Validation-methode............................................................................................................43
De zelfdeterminatietheorie (Ryan & Deci)................................................................................43
Motiverende gespreksvoering..................................................................................................43
Kanttekeningen bij de humanistische psychologie......................................................................... 45
5. Cognitieve psychologie..................................................................................................................46
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 2
, Typering..........................................................................................................................................46
Uitgangspunten (6).................................................................................................................. 46
Verschil cognitieve psychologie en behaviorisme............................................................. 46
Geschiedenis........................................................................................................................... 47
Invloed WO II.....................................................................................................................47
Linguïstiek......................................................................................................................... 47
Mensbeeld............................................................................................................................... 48
Fase 1: mechanistisch – lineair causaal............................................................................48
Fase 2: organistisch/personalistisch – circulair causaal (wederzijdse beïnvloeding)........ 48
Fase 3: meer aandacht voor het sociale........................................................................... 48
Indeling.................................................................................................................................... 48
Theorieën over cognitie.................................................................................................................. 49
Waarneming en cognitieve schema’s...................................................................................... 49
Geheugen................................................................................................................................ 50
Het klassieke onderzoek: schematisch model van geheugenprocessen.......................... 50
3 fasen in het proces (input en output)....................................................................... 51
Cognitieve ontwikkeling (Piaget)..............................................................................................52
Persoonlijkheid.........................................................................................................................53
Attributiestijlen................................................................................................................... 53
Nieuwe ontwikkelingen................................................................................................................... 54
Sociaal constructivisme........................................................................................................... 54
Mindfulness..............................................................................................................................54
Het verklaren van psychische stoornissen..................................................................................... 55
Praktische toepassingen................................................................................................................ 56
Geven van voorlichting: psycho-educatie................................................................................ 56
Cognitieve psychotherapie.......................................................................................................56
Cognitieve protheses............................................................................................................... 56
Kanttekeningen.............................................................................................................................. 57
Kanttekeningen: schematherapie............................................................................................ 57
6. Systeemtheorie............................................................................................................................... 58
Typering..........................................................................................................................................58
De basisuitgangspunten (8)..................................................................................................... 58
Geschiedenis van de systeemtheorie en de gezinstherapie....................................................59
Invloed van gestaltpsychologie..........................................................................................59
Invloed van cybernetica.....................................................................................................59
Het mensbeeld in de systeemtheorie.......................................................................................60
Systeemtheorieën.......................................................................................................................... 60
De strategische stroming in de gezinstherapie........................................................................ 60
De bio-ecologische systeemtheorie (Bronfenbrenner).............................................................62
Nieuwe ontwikkelingen na de strategische stroming......................................................................63
De onderkant van het gezin: psycho-educatie.........................................................................63
De bovenkant van het gezin: constructivisme..........................................................................63
Oplossingsgerichte therapie.................................................................................................... 63
Het verklaren en behandelen van psychische stoornissen......................................................64
Praktische toepassingen van de systeemtheorie in hulpverlening en opvoeding.......................... 65
Hulpverleningsstrategieën en technieken uit de strategische stroming................................... 65
Expressed emotions en psycho-educatie (niet kennen).......................................................... 65
Multisystemische hulpverlening............................................................................................... 65
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 3
, Kanttekeningen.............................................................................................................................. 65
8. Biologische psychologie................................................................................................................66
Uitgangspunten (4)......................................................................................................................... 66
Geschiedenis..................................................................................................................................67
Mensbeeld...................................................................................................................................... 68
Indeling........................................................................................................................................... 69
Biologische theorieën..................................................................................................................... 69
Erfelijkheid............................................................................................................................... 69
Aangeboren, verworven of allebei? Gen-omgevingsinteractie................................................ 70
Hulpverlening........................................................................................................................... 70
Hersenen - het geheel en bouwstenen.................................................................................... 71
Inleidend: het zenuwstelsel............................................................................................... 71
De zenuwgeleiding: informatieoverdracht......................................................................... 72
Verloop van de elektrische activiteit............................................................................72
Verloop van de chemische activiteit............................................................................72
De architectuur van de hersenen.............................................................................................73
4 hersenkwabben.............................................................................................................. 73
Limbisch systeem.............................................................................................................. 73
De hersenontwikkeling en factoren die de rijping beïnvloeden................................................74
Plasticiteit.................................................................................................................................75
Linker- en rechterhersenhelft................................................................................................... 75
Kanttekeningen bij biologische psychologie................................................................................... 76
Medische diagnostiek en klinische psychodiagnostiek (seminarie)............................................. 77
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 4
,1. Psychologie; een palet vol theorieën
Wat is psychologie?
● Onenigheid over de definitie
● Geen eenduidigheid over het object /studieonderwerp
○ Extern (tussen de psychologie en andere (mens)wetenschappen: vb. criminologie,
sociologie, biologie)
■ De psychologie kent van oudsher veel raakvlakken met andere mens- en
sociale wetenschappen
○ Intern (verschillende theoretische stromingen binnen de psychologie + de daarmee
samenhangend methode waarmee kennis wordt verworven)
■ Veel meningsverschillen tussen psychologen
● Rivaliserende beschrijvingen en verklaringen over eenzelfde onderwerp
Verschil psychiatrie en psychologie
Psychiatrie is een discipline binnen de geneeskunde, en zal het op een andere manier benaderen
dan een psychologe of sociaal werker. Medicatie voorschrijven is enkel een uitoefening van de
geneeskunde, met andere woorden een psychiater.
Verschil sociologie en psychologie
Psychologie richt zich op individueel gedrag en mentale processen, maar kan ook groepsinteracties
bestuderen, zoals in de sociale psychologie. Sociologie daarentegen onderzoekt bredere
maatschappelijke structuren en groepsgedrag.
Typeren van een wetenschap (3)
Psychologie is een wetenschap en is te typeren a.d.h.v. 3 factoren:
1. De soorten vragen en problemen (het object: de mens)
2. De methoden en theorieën
a. Dynamisch spel tussen 1 en 2 (wisselwerking) → gevolg: grenzen tussen
wetenschappen liggen niet vast
b. Doorgedreven biomedicalisering → meer en meer zeggen dat het te maken heeft
mets iets wat niet werkt in de hersenen (neurotransmitters) → gevolg: meer
voorschrijven van medicatie (antidepressiva)
3. Het maatschappelijk draagvlak
a. Weerklank in de maatschappij → taalgebruik: brain fog, Oedipus complex, narcisme,
onbewust, verdringing
b. Hedendaags is cognitieve gedragspsychologie ‘trending’
c. Westerse wereld = een gepsychologisseerde wereld
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 5
,Wat is een theorie?
Theorieën = referentiekaders → bieden interpretaties waarmee verschijnselen bekeken en
verhelderd worden. Grote verscheidenheid aan theorieën.
Eenzelfde verschijnsel, zoals bijvoorbeeld een eetstoornis, wordt verschillend beschreven en
verklaard.
Functies van theorieën (3)
1. Het ordenen (of systematiseren) van de werkelijkheid
2. Het verklaren en voorspellen van gedrag
3. Het stimuleren van nieuwe ideeën (heuristische functie) → een theorie is nooit ‘af’
Een psychologische stroming
Psychologische stromingen hebben meer kenmerken dan alleen de functies →
Een stroming heeft een geschiedenis en een mensbeeld
Geschiedenis
● Altijd een historische ontwikkeling
● Altijd invloed van cultuur en tijdstip van ontstaan
(cultuurhistorisch bepaald)
● Stromingen reageerden op elkaar
● Er is vaak sprake van wisselende modes;
slingerbeweging
● Stromingen maken gebruik van elkaars inzichten
→ oorlogstrauma werd een psychologisch fenomeen na
WO I (invloed van maatschappelijke tendensen)
Evidence based
● Nadruk op effectiviteit van een methode/behandeling
● Een theorie en de daarop gebaseerde behandeling moet bewijzen dat ze een juist inzicht
biedt, dus dat ze werkt
● Evidence based/nadruk op effectiviteit
○ Afkomstig uit de medische wetenschap
○ = Wetenschappelijk bewijs
■ Bewijsmateriaal uit systematisch kwantitatief en kwalitatief onderzoek
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 6
,Een mensbeeld
Examen: zeer belangrijk, te kennen!
● = hoe ‘de mens’ opgevat wordt
● = (impliciete of expliciete) visie op de kenmerkende eigenschappen van de mens
● Wordt beïnvloed door historische, culturele en religieuze invloeden
● Consequenties voor opvattingen over gezondheid en ziekte (wat is normaal of abnormaal?)
Twee aspecten
1. Beschrijving van de kenmerkende eigenschappen
1. Voorbeeld: wat is het verschil tussen mensen en dieren? Wat is het verschil tussen
een kind en een volwassenen?
2. Een verwijzing naar hoe mensen behoren te zijn/hoe ze zich moeten gedragen = doelbeeld
(voorbeeld ter navolging = geen neutraal gegeven)
Mensbeelden in drie niveaus
Hoe hoger het niveau, hoe complexer het
gedrag.
Het persoonlijke niveau omvat de twee
onderliggende niveaus: organistische
en mechanistische, maar NIET
OMGEKEERD!
Mechanistische mensbeeld: de mens als machine
● De mens is als een machine
● Een mens is een ingewikkeld dier; geen onderscheid tussen
mens en dier
● Iedere mens en ieder menselijk deeltje is afzonderlijk te
bestuderen
● De invloed van de omgeving is niet essentieel
● Lineair causaal verklaringsmodel: verband oorzaak en
gevolg/gedrag is rechtlijnig
● Het geheel is gelijk aan de som der delen
● Statisch
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 7
,Organistische mensbeeld: de mens als levend organisme
● Mensen zijn als groeiende organismen, als één geheel
(holistisch)
● Vergelijkingen met dieren kunnen zinvol zijn
● Mensen zijn niet los van hun omgeving te bestuderen
● Delen van mensen zijn niet los van het geheel te bestuderen
● Circulair causaal verklaringsmodel: actor en systeem →
ongehoorzaam kind, ouders worden strenger en het kind wordt
nog ongehoorzamer
● Het geheel is meer dan de som der delen
● Dynamisch
Personalistisch mensbeeld: de mens als organiserend en scheppend
wezen
● Principieel onderscheid tussen mensen en overige organismen:
○ Een mens is een cultuur-wezen, een talig-wezen, een
spreek-wezen
● Menselijk handelen is doelgericht (belangrijke nuancering: kan
doelgericht zijn, m,a,w, is het niet altijd), mensen geven zin aan hun
leven en zijn zelf (gedeeltelijk) verantwoordelijk voor hun gedrag
● Gedrag heeft een betekenis, die niet vastligt, maar die verschuift
naargelang de context
○ de context genereert de betekenis
● Een mens is één geheel
● Kennis uit dierexperimenten zegt niets over menselijk gedrag → onderstrepen verschil tussen
mens en dier
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 8
,Samenvatting mensbeelden
Kenmerk Mechanistisch Organistisch Personalistisch
mensbeeld mensbeeld mensbeeld
Metafoor “Mens als machine” “Mens als levend “Mens als
organisme” organiserend en
scheppend wezen’
Visie op de mens Geen fundamenteel Mens als geheel; Mens is uniek en
verschil tussen mens vergelijkingen met verschilt fundamenteel
en dier dieren zijn mogelijk van dieren
Bestudering Onderzoek van Holistisch: mens en Mens als
afzonderlijke delen omgeving zijn één betekenisgevend
geheel wezen, context is
bepalend
Rol van de omgeving Niet essentieel Essentieel: mens en Context bepaalt
omgeving beïnvloeden betekenis van gedrag
elkaar
Verklaringsmodel Lineair causaal Circulair causaal Gedrag is
(oorzaak-gevolg, (wederzijdse betekenisvol en
rechtlijnig) beïnvloeding) contextafhankelijk
Visie op het geheel Geheel = som der Geheel = meer dan Mens is een geheel,
delen som der delen niet te reduceren tot
delen
Dynamiek Statisch Dynamisch Dynamisch, mens
creëert betekenis en
doelen
Je zomaar verplaatsen in een ander gaat niet omdat je altijd je eigen interpretatiekaders
meeneemt. Hulpverleners gebruiken hun beide benen: ervaring (verstehen) en onderzoek
(verklaren)
De mensbeelden in de psychologie hangen samen met verschillende methoden van
kennisverwerving en hulpverlening. Er zijn 3 methoden: verklarende methode, verstehende
methode en hermeneutische methode. Het is belangrijk dat een hulpverlener gebruikmaakt van
verschillende mensbeelden en methoden.
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 9
, De algemene systeemtheorie (AST)
= een overkoepelend kader waarbinnen zowel verschillende
wetenschappen als de uiteenlopende inzichten uit al deze wetenschappen
hun plaats krijgen.
AST wordt een metatheorie genoemd = een theorie over theorieën.
Uitgangspunten (5)
1. Werkelijkheid is op te delen in verschillende hiërarchische
niveaus (lagen)
2. Elk niveau functioneert als een open systeem: de uitwisseling
tussen binnen- en buitenwereld
3. Toenemende complexiteit bij stijgende hiërarchie
4. Geen enkel niveau is te herleiden tot een ander niveau, maar
wordt er wel door beïnvloed
5. Een persoon is het hoogste niveau van de biologische hiërarchie,
en het laagste van de sociale hiërarchie → de mens is zowel een
biologisch, als een sociaal wezen
Conclusie
AST is vergelijkbaar met het organistische mensbeeld - constante uitwisseling met je omgeving,
en daar groei je door. Het verschil is echter dat de AST uitgebreider is = een model dat het gehele
biologische, psychische of maatschappelijke behelst.
Examen: 5 uitgangspunten kennen - schema niet vanbuiten kennen
Dynamisch denken (open systeem)
Het systeemdenken is te illustreren door de kenmerken van een ‘open systeem’ te vergelijken met de
kenmerken van een ‘ding’
Een ding is een vast en statisch gegeven. “Dingdenken” heeft te maken met ons taalgebruik. Zonder
erbij na te denken, praten we over mensen alsof het dingen zijn. Gedrag wordt snel als een
vaststaand kenmerk beschreven: “Robert, die is agressief.” → Robert zal ook wel ander gedrag gaan
vertonen, en niet altijd agressief blijven. Andere verwoording: “Robert vertoont zich agressief ALS …”
DING OPEN SYSTEEM
Statisch Dynamisch
Afgegrensd tegen omgeving Open voor omgeving
Definitie: niet het andere Zichzelf zijn via het andere
Zelfstandig naamwoord Werkwoord
Substantieel (‘wat’) Functioneel (‘hoe’)
Relaties secundair Relaties primair
Voorbeeld: Iemand kan de eigen werkplek betitelen als een ‘star instituut’ (zelfstandig naamwoord -
ding), maar kan ook zeggen dat het werk slecht georganiseerd is (werkwoord - open systeem).
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 10
1. Psychologie; een palet vol theorieën..............................................................................................5
Wat is psychologie?..........................................................................................................................5
Typeren van een wetenschap (3)..................................................................................................... 5
Wat is een theorie?...........................................................................................................................6
Functies van theorieën (3)......................................................................................................... 6
Een psychologische stroming...........................................................................................................6
Geschiedenis............................................................................................................................. 6
Evidence based......................................................................................................................... 6
Een mensbeeld.......................................................................................................................... 7
Mensbeelden in drie niveaus...............................................................................................7
Mechanistische mensbeeld: de mens als machine.......................................................7
Organistische mensbeeld: de mens als levend organisme...........................................8
Personalistisch mensbeeld: de mens als organiserend en scheppend wezen.............8
Samenvatting mensbeelden................................................................................................ 9
De algemene systeemtheorie (AST).............................................................................................. 10
Uitgangspunten (5).................................................................................................................. 10
Dynamisch denken (open systeem).........................................................................................10
Werken met AST...................................................................................................................... 11
BPS model (George L. Engel)........................................................................................................ 12
Uitgangspunten........................................................................................................................12
2. Psychoanalyse................................................................................................................................ 13
De grondleggers: Sigmund Freud - Jacques Lacan....................................................................... 13
Sigmund Freud (1856 - 1939)..................................................................................................13
Jacques Lacan (1901 - 1981).................................................................................................. 14
Typering van de psychoanalyse..................................................................................................... 14
De basisuitgangspunten (6)..................................................................................................... 14
Ommezwaai theorie van Freud: van hypnose naar droomtheorie........................................... 15
Indeling van psychoanalyse.....................................................................................................15
Het symptoom..........................................................................................................................16
Overdracht en tegenoverdracht......................................................................................................17
Het weten ligt bij de analysant...........................................................................................19
Adviezen voor de praktijk............................................................................................................... 19
Gespreksvoering binnen SW................................................................................................... 19
Valkuilen...................................................................................................................................19
Tips SW....................................................................................................................................20
3. Behaviorisme.................................................................................................................................. 21
Typering van het behaviorisme...................................................................................................... 21
Uitgangspunten (6).................................................................................................................. 21
Geschiedenis........................................................................................................................... 22
De basis: Watson.............................................................................................................. 22
Neobehaviorisme...............................................................................................................22
Mensbeeld............................................................................................................................... 23
“The black box”..................................................................................................................23
Leerprocessen en toepassingen.................................................................................................... 24
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 1
, De vier leerprocessen.............................................................................................................. 24
Habituatie en sensitisatie...................................................................................................24
Habituatie....................................................................................................................24
Sensitisatie..................................................................................................................25
🐁
Klassiek conditioneren.......................................................................................................25
Experiment: Little Albert en de witte muizen......................................................... 25
Uitwerking leerwetten: klassiek conditioneren............................................................ 26
Operant conditioneren....................................................................................................... 27
Consequenties: belonen en straffen........................................................................... 27
Ritssluitingeffect (Feedbackloop tussen ouder en kind):............................................ 28
Shaping en chaining................................................................................................... 28
Uitwerking leerwetten: operant conditioneren.............................................................29
Model-leren........................................................................................................................30
Nieuwe ontwikkelingen in de leerpsychologie..........................................................................31
Gedragsanalyse en toepassingen........................................................................................... 32
Uitgangspunten................................................................................................................. 32
Bruikbaarheid in hulpverlening en opvoeding.......................................................................... 32
Kanttekeningen bij het behaviorisme............................................................................................. 33
4. Humanistische psychologie.......................................................................................................... 34
Typering van de humanistische psychologie.................................................................................. 34
Uitgangspunten (7).................................................................................................................. 34
Geschiedenis........................................................................................................................... 35
Invloeden................................................................................................................................. 35
Abraham Maslow (1908 - 1970)...............................................................................................36
Carl Rogers (1902 - 1987)....................................................................................................... 36
Schoolvorming......................................................................................................................... 37
Mensbeeld............................................................................................................................... 37
De theorie van Rogers................................................................................................................... 38
Persoonlijkheidstheorie............................................................................................................38
Interne en externe dialoog.................................................................................................38
Drie grondhoudingen............................................................................................................... 39
Echtheid.............................................................................................................................39
Onvoorwaardelijke positieve gezindheid........................................................................... 40
Empathie (‘inleven’)........................................................................................................... 40
De benadering van Gendlin..................................................................................................... 40
Nieuwe ontwikkelingen: uitwaaiering en positieve psychologie..................................................... 41
Positieve psychologie.............................................................................................................. 41
Kernthema’s (3)................................................................................................................. 41
Psychische stoornissen.................................................................................................................. 42
Toepassingen in hulpverlening & opvoeding.................................................................................. 42
Drie methoden met gespreksvaardigheden en rogeriaanse grondhouding............................. 42
De Gordonmethode........................................................................................................... 42
Gentle teaching................................................................................................................. 43
Validation-methode............................................................................................................43
De zelfdeterminatietheorie (Ryan & Deci)................................................................................43
Motiverende gespreksvoering..................................................................................................43
Kanttekeningen bij de humanistische psychologie......................................................................... 45
5. Cognitieve psychologie..................................................................................................................46
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 2
, Typering..........................................................................................................................................46
Uitgangspunten (6).................................................................................................................. 46
Verschil cognitieve psychologie en behaviorisme............................................................. 46
Geschiedenis........................................................................................................................... 47
Invloed WO II.....................................................................................................................47
Linguïstiek......................................................................................................................... 47
Mensbeeld............................................................................................................................... 48
Fase 1: mechanistisch – lineair causaal............................................................................48
Fase 2: organistisch/personalistisch – circulair causaal (wederzijdse beïnvloeding)........ 48
Fase 3: meer aandacht voor het sociale........................................................................... 48
Indeling.................................................................................................................................... 48
Theorieën over cognitie.................................................................................................................. 49
Waarneming en cognitieve schema’s...................................................................................... 49
Geheugen................................................................................................................................ 50
Het klassieke onderzoek: schematisch model van geheugenprocessen.......................... 50
3 fasen in het proces (input en output)....................................................................... 51
Cognitieve ontwikkeling (Piaget)..............................................................................................52
Persoonlijkheid.........................................................................................................................53
Attributiestijlen................................................................................................................... 53
Nieuwe ontwikkelingen................................................................................................................... 54
Sociaal constructivisme........................................................................................................... 54
Mindfulness..............................................................................................................................54
Het verklaren van psychische stoornissen..................................................................................... 55
Praktische toepassingen................................................................................................................ 56
Geven van voorlichting: psycho-educatie................................................................................ 56
Cognitieve psychotherapie.......................................................................................................56
Cognitieve protheses............................................................................................................... 56
Kanttekeningen.............................................................................................................................. 57
Kanttekeningen: schematherapie............................................................................................ 57
6. Systeemtheorie............................................................................................................................... 58
Typering..........................................................................................................................................58
De basisuitgangspunten (8)..................................................................................................... 58
Geschiedenis van de systeemtheorie en de gezinstherapie....................................................59
Invloed van gestaltpsychologie..........................................................................................59
Invloed van cybernetica.....................................................................................................59
Het mensbeeld in de systeemtheorie.......................................................................................60
Systeemtheorieën.......................................................................................................................... 60
De strategische stroming in de gezinstherapie........................................................................ 60
De bio-ecologische systeemtheorie (Bronfenbrenner).............................................................62
Nieuwe ontwikkelingen na de strategische stroming......................................................................63
De onderkant van het gezin: psycho-educatie.........................................................................63
De bovenkant van het gezin: constructivisme..........................................................................63
Oplossingsgerichte therapie.................................................................................................... 63
Het verklaren en behandelen van psychische stoornissen......................................................64
Praktische toepassingen van de systeemtheorie in hulpverlening en opvoeding.......................... 65
Hulpverleningsstrategieën en technieken uit de strategische stroming................................... 65
Expressed emotions en psycho-educatie (niet kennen).......................................................... 65
Multisystemische hulpverlening............................................................................................... 65
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 3
, Kanttekeningen.............................................................................................................................. 65
8. Biologische psychologie................................................................................................................66
Uitgangspunten (4)......................................................................................................................... 66
Geschiedenis..................................................................................................................................67
Mensbeeld...................................................................................................................................... 68
Indeling........................................................................................................................................... 69
Biologische theorieën..................................................................................................................... 69
Erfelijkheid............................................................................................................................... 69
Aangeboren, verworven of allebei? Gen-omgevingsinteractie................................................ 70
Hulpverlening........................................................................................................................... 70
Hersenen - het geheel en bouwstenen.................................................................................... 71
Inleidend: het zenuwstelsel............................................................................................... 71
De zenuwgeleiding: informatieoverdracht......................................................................... 72
Verloop van de elektrische activiteit............................................................................72
Verloop van de chemische activiteit............................................................................72
De architectuur van de hersenen.............................................................................................73
4 hersenkwabben.............................................................................................................. 73
Limbisch systeem.............................................................................................................. 73
De hersenontwikkeling en factoren die de rijping beïnvloeden................................................74
Plasticiteit.................................................................................................................................75
Linker- en rechterhersenhelft................................................................................................... 75
Kanttekeningen bij biologische psychologie................................................................................... 76
Medische diagnostiek en klinische psychodiagnostiek (seminarie)............................................. 77
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 4
,1. Psychologie; een palet vol theorieën
Wat is psychologie?
● Onenigheid over de definitie
● Geen eenduidigheid over het object /studieonderwerp
○ Extern (tussen de psychologie en andere (mens)wetenschappen: vb. criminologie,
sociologie, biologie)
■ De psychologie kent van oudsher veel raakvlakken met andere mens- en
sociale wetenschappen
○ Intern (verschillende theoretische stromingen binnen de psychologie + de daarmee
samenhangend methode waarmee kennis wordt verworven)
■ Veel meningsverschillen tussen psychologen
● Rivaliserende beschrijvingen en verklaringen over eenzelfde onderwerp
Verschil psychiatrie en psychologie
Psychiatrie is een discipline binnen de geneeskunde, en zal het op een andere manier benaderen
dan een psychologe of sociaal werker. Medicatie voorschrijven is enkel een uitoefening van de
geneeskunde, met andere woorden een psychiater.
Verschil sociologie en psychologie
Psychologie richt zich op individueel gedrag en mentale processen, maar kan ook groepsinteracties
bestuderen, zoals in de sociale psychologie. Sociologie daarentegen onderzoekt bredere
maatschappelijke structuren en groepsgedrag.
Typeren van een wetenschap (3)
Psychologie is een wetenschap en is te typeren a.d.h.v. 3 factoren:
1. De soorten vragen en problemen (het object: de mens)
2. De methoden en theorieën
a. Dynamisch spel tussen 1 en 2 (wisselwerking) → gevolg: grenzen tussen
wetenschappen liggen niet vast
b. Doorgedreven biomedicalisering → meer en meer zeggen dat het te maken heeft
mets iets wat niet werkt in de hersenen (neurotransmitters) → gevolg: meer
voorschrijven van medicatie (antidepressiva)
3. Het maatschappelijk draagvlak
a. Weerklank in de maatschappij → taalgebruik: brain fog, Oedipus complex, narcisme,
onbewust, verdringing
b. Hedendaags is cognitieve gedragspsychologie ‘trending’
c. Westerse wereld = een gepsychologisseerde wereld
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 5
,Wat is een theorie?
Theorieën = referentiekaders → bieden interpretaties waarmee verschijnselen bekeken en
verhelderd worden. Grote verscheidenheid aan theorieën.
Eenzelfde verschijnsel, zoals bijvoorbeeld een eetstoornis, wordt verschillend beschreven en
verklaard.
Functies van theorieën (3)
1. Het ordenen (of systematiseren) van de werkelijkheid
2. Het verklaren en voorspellen van gedrag
3. Het stimuleren van nieuwe ideeën (heuristische functie) → een theorie is nooit ‘af’
Een psychologische stroming
Psychologische stromingen hebben meer kenmerken dan alleen de functies →
Een stroming heeft een geschiedenis en een mensbeeld
Geschiedenis
● Altijd een historische ontwikkeling
● Altijd invloed van cultuur en tijdstip van ontstaan
(cultuurhistorisch bepaald)
● Stromingen reageerden op elkaar
● Er is vaak sprake van wisselende modes;
slingerbeweging
● Stromingen maken gebruik van elkaars inzichten
→ oorlogstrauma werd een psychologisch fenomeen na
WO I (invloed van maatschappelijke tendensen)
Evidence based
● Nadruk op effectiviteit van een methode/behandeling
● Een theorie en de daarop gebaseerde behandeling moet bewijzen dat ze een juist inzicht
biedt, dus dat ze werkt
● Evidence based/nadruk op effectiviteit
○ Afkomstig uit de medische wetenschap
○ = Wetenschappelijk bewijs
■ Bewijsmateriaal uit systematisch kwantitatief en kwalitatief onderzoek
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 6
,Een mensbeeld
Examen: zeer belangrijk, te kennen!
● = hoe ‘de mens’ opgevat wordt
● = (impliciete of expliciete) visie op de kenmerkende eigenschappen van de mens
● Wordt beïnvloed door historische, culturele en religieuze invloeden
● Consequenties voor opvattingen over gezondheid en ziekte (wat is normaal of abnormaal?)
Twee aspecten
1. Beschrijving van de kenmerkende eigenschappen
1. Voorbeeld: wat is het verschil tussen mensen en dieren? Wat is het verschil tussen
een kind en een volwassenen?
2. Een verwijzing naar hoe mensen behoren te zijn/hoe ze zich moeten gedragen = doelbeeld
(voorbeeld ter navolging = geen neutraal gegeven)
Mensbeelden in drie niveaus
Hoe hoger het niveau, hoe complexer het
gedrag.
Het persoonlijke niveau omvat de twee
onderliggende niveaus: organistische
en mechanistische, maar NIET
OMGEKEERD!
Mechanistische mensbeeld: de mens als machine
● De mens is als een machine
● Een mens is een ingewikkeld dier; geen onderscheid tussen
mens en dier
● Iedere mens en ieder menselijk deeltje is afzonderlijk te
bestuderen
● De invloed van de omgeving is niet essentieel
● Lineair causaal verklaringsmodel: verband oorzaak en
gevolg/gedrag is rechtlijnig
● Het geheel is gelijk aan de som der delen
● Statisch
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 7
,Organistische mensbeeld: de mens als levend organisme
● Mensen zijn als groeiende organismen, als één geheel
(holistisch)
● Vergelijkingen met dieren kunnen zinvol zijn
● Mensen zijn niet los van hun omgeving te bestuderen
● Delen van mensen zijn niet los van het geheel te bestuderen
● Circulair causaal verklaringsmodel: actor en systeem →
ongehoorzaam kind, ouders worden strenger en het kind wordt
nog ongehoorzamer
● Het geheel is meer dan de som der delen
● Dynamisch
Personalistisch mensbeeld: de mens als organiserend en scheppend
wezen
● Principieel onderscheid tussen mensen en overige organismen:
○ Een mens is een cultuur-wezen, een talig-wezen, een
spreek-wezen
● Menselijk handelen is doelgericht (belangrijke nuancering: kan
doelgericht zijn, m,a,w, is het niet altijd), mensen geven zin aan hun
leven en zijn zelf (gedeeltelijk) verantwoordelijk voor hun gedrag
● Gedrag heeft een betekenis, die niet vastligt, maar die verschuift
naargelang de context
○ de context genereert de betekenis
● Een mens is één geheel
● Kennis uit dierexperimenten zegt niets over menselijk gedrag → onderstrepen verschil tussen
mens en dier
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 8
,Samenvatting mensbeelden
Kenmerk Mechanistisch Organistisch Personalistisch
mensbeeld mensbeeld mensbeeld
Metafoor “Mens als machine” “Mens als levend “Mens als
organisme” organiserend en
scheppend wezen’
Visie op de mens Geen fundamenteel Mens als geheel; Mens is uniek en
verschil tussen mens vergelijkingen met verschilt fundamenteel
en dier dieren zijn mogelijk van dieren
Bestudering Onderzoek van Holistisch: mens en Mens als
afzonderlijke delen omgeving zijn één betekenisgevend
geheel wezen, context is
bepalend
Rol van de omgeving Niet essentieel Essentieel: mens en Context bepaalt
omgeving beïnvloeden betekenis van gedrag
elkaar
Verklaringsmodel Lineair causaal Circulair causaal Gedrag is
(oorzaak-gevolg, (wederzijdse betekenisvol en
rechtlijnig) beïnvloeding) contextafhankelijk
Visie op het geheel Geheel = som der Geheel = meer dan Mens is een geheel,
delen som der delen niet te reduceren tot
delen
Dynamiek Statisch Dynamisch Dynamisch, mens
creëert betekenis en
doelen
Je zomaar verplaatsen in een ander gaat niet omdat je altijd je eigen interpretatiekaders
meeneemt. Hulpverleners gebruiken hun beide benen: ervaring (verstehen) en onderzoek
(verklaren)
De mensbeelden in de psychologie hangen samen met verschillende methoden van
kennisverwerving en hulpverlening. Er zijn 3 methoden: verklarende methode, verstehende
methode en hermeneutische methode. Het is belangrijk dat een hulpverlener gebruikmaakt van
verschillende mensbeelden en methoden.
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 9
, De algemene systeemtheorie (AST)
= een overkoepelend kader waarbinnen zowel verschillende
wetenschappen als de uiteenlopende inzichten uit al deze wetenschappen
hun plaats krijgen.
AST wordt een metatheorie genoemd = een theorie over theorieën.
Uitgangspunten (5)
1. Werkelijkheid is op te delen in verschillende hiërarchische
niveaus (lagen)
2. Elk niveau functioneert als een open systeem: de uitwisseling
tussen binnen- en buitenwereld
3. Toenemende complexiteit bij stijgende hiërarchie
4. Geen enkel niveau is te herleiden tot een ander niveau, maar
wordt er wel door beïnvloed
5. Een persoon is het hoogste niveau van de biologische hiërarchie,
en het laagste van de sociale hiërarchie → de mens is zowel een
biologisch, als een sociaal wezen
Conclusie
AST is vergelijkbaar met het organistische mensbeeld - constante uitwisseling met je omgeving,
en daar groei je door. Het verschil is echter dat de AST uitgebreider is = een model dat het gehele
biologische, psychische of maatschappelijke behelst.
Examen: 5 uitgangspunten kennen - schema niet vanbuiten kennen
Dynamisch denken (open systeem)
Het systeemdenken is te illustreren door de kenmerken van een ‘open systeem’ te vergelijken met de
kenmerken van een ‘ding’
Een ding is een vast en statisch gegeven. “Dingdenken” heeft te maken met ons taalgebruik. Zonder
erbij na te denken, praten we over mensen alsof het dingen zijn. Gedrag wordt snel als een
vaststaand kenmerk beschreven: “Robert, die is agressief.” → Robert zal ook wel ander gedrag gaan
vertonen, en niet altijd agressief blijven. Andere verwoording: “Robert vertoont zich agressief ALS …”
DING OPEN SYSTEEM
Statisch Dynamisch
Afgegrensd tegen omgeving Open voor omgeving
Definitie: niet het andere Zichzelf zijn via het andere
Zelfstandig naamwoord Werkwoord
Substantieel (‘wat’) Functioneel (‘hoe’)
Relaties secundair Relaties primair
Voorbeeld: Iemand kan de eigen werkplek betitelen als een ‘star instituut’ (zelfstandig naamwoord -
ding), maar kan ook zeggen dat het werk slecht georganiseerd is (werkwoord - open systeem).
Samenvatting psychologie (PBA - Sociaal Werk) 2024-2025 10
