Dwang en motivatie Hannelore Cuyvers
DWANG EN MOTIVATIE IN DE HULPVERLENING
Thema’s
1. Dwang/drang
2. Macht
3. Discretionaire ruimte (grijze zone, de speelruimte)
4. Motivatie
Concrete inhoud
Dwang/drang:
- Dwang is overal, ook in het SW
- Het eeuwige spanningsveld tussen controle en emancipatie als doelstelling voor het SW
- Maatschappelijke en beleidsevoluties en impact op het MW
- Hoe ermee omgaan? Hoe werken met ‘onvrijwillige’ cliënten? Impact op
(vertrouwens)relatie? Dubbele rol? Belang van rolverklaring? …
Macht:
- Ook in hulpverleningsrelaties is er machtsongelijkheid
- Probleem: macht wordt vaak ontkend
- Waarom zouden cliënten moeten aankloppen bij ‘machteloze’ maatschappelijk werkers?
- Concept van ‘caring power’ (Svensson, 2002; 2003)
Discretionaire ruimte:
- Steeds meer controle, protocollering, standaardisering, …
- Hoe kunnen maatschappelijk werkers hun discretionaire ruimte (professionele macht?) nog
uitoefenen?
- Pleidooi voor (meer, doch verantwoord) uitoefenen van professionele macht
Motivatie:
- Impact van dwang/drang op motivatie?
- Maatschappelijk werk enkel voor ‘gemotiveerde’ cliënten?
- Hoe kan je aan motivationele gespreksvoering doen?
THEMA 1: DWANG
Opbouw van thema 1
1. Het ‘eeuwige’ spanningsveld tussen emancipatie & controle: een historisch perspectief op
dwang in SW
2. Actuele maatschappelijke en beleidsevoluties en impact op MW
3. Dwang: wat is het?
4. Het continuüm tussen vrijwilligheid en dwang
5. Hoe omgaan met dwang? Hoe werken met ‘onvrijwillige’ cliënten
1
,Dwang en motivatie Hannelore Cuyvers
1. Emancipatie versus controle: het ‘eeuwige’
spanningsveld
Onder het motto ‘onderwijs is herhaling’: even rewind naar het opleidingsonderdeel ‘sociaal
werk’ van collega Pascale Vereecke in het eerste jaar
‘Eeuwig’: spanningsveld is er altijd geweest en zal er altijd zijn
Illustratie: ‘dwang’ bij twee belangrijke founding mothers van het SW: Octavia Hill & Mary
Richmond
Octavia Hill (1838-1912)
- Victoriaans Londen, East End: extreme armoede-velen kwamen naar de stad tgv industriële
revolutie
- Contra charitas van de Poor Law
- Medeoprichter van de Charity Organisation Society (COS)
- ‘Anything for nothing’ – ‘foolish almsgiving’
- Gettovorming als oorzaak van armoede & sociale problemen
- Focus op huisvesting – “friendly visiting’ bij innen van de ‘huur’ tijdens huisbezoek-
emancipatorisch aspect gekoppeld aan huur ‘verplicht’ betalen
“She ruled over a little kingdom of 3000 loving subjects with an iron scepter twined with roses” –
Brember, 1965
Mary Ellen Richmond (1861-1928)
- Illinois, Verenigde Staten
- Gevormd door persoonlijke ervaring (armoede)
- Betrokken bij Amerikaanse tweelingdochter van de Charity Organisation Society (COS) –
friendly visiting-principe
- Social illness - social diagnosis – social treatment: medische model
- What is social casework? (1922)
- Non-interference except in essentials: emancipatorisch behalve bij gevaar voor zichzelf
en/of anderen dan essentie tot dwangmatig tussen te komen
Social diagnosis
What is social case work?
SW in België: rol overheid & arbeidersbewegingen
- Na WO I: België in puin (infrastructuur én sociaal: veel wezen, weduwen, mensen met letsel
tgv oorlog, …)
- Emile Vandervelde: 1920 minister van Justitie mede-grondlegger van socialisme in België-
eerste sociale school in Brussel
- Arbeidersbewegingen: 1921 – 1922 sociale scholen Antwerpen en Heverlee mede dankzij
Maria Baers- secretaris Christene Sociale Vrouwenwerken (KAV)-feminisme tijdens het
interbellum
- ‘Dubbele rol’ van in het begin verankerd in onderwijs & sociaalwerkpraktijk
Emile Vandervelde en Maria Baers
- Jaren ‘30 en na WO II: ‘zorg voor welzijn’ als individuele: aangestuurde zelfdisciplinering én
collectieve verantwoordelijkheid (via de overheid)
- Ontwikkeling van de verzorgingsstaat: overheid gaat belangrijke rol spelen-paternalisme na
WOII volgend decennium gecounterd door grote emancipatiebeweging
- Pendelbeweging tussen disciplinering en emancipatie
2
,Dwang en motivatie Hannelore Cuyvers
- Jaren ‘70 en ‘80: crisis; SW onder vuur: kritisch sociaal werk
Evidentie vanuit huidig sociaalwerkonderzoek
- Onder andere Juhila & Roivainen: twee archetypes van SW: theoretische dichotomie
emancipatorisch/ondersteuning en disciplinerend/controle
- Ontelbare publicaties met betrekking tot de ontologie/verschijningsvormen in de realiteit
van het SW (o.a. Payne, 1996; 2005; 2014; Howe, 1987; Dominelli, 2002; Garrett, 2013;
enz.)
- In de praktijk: vele mengvormen tussen disciplinerend en emancipatorisch SW. Dit zal je
van gastcolleges, casusbespreking en reflecteren tijdens de lessen toegepast leren.
2. Actuele ontwikkelingen
Laatste jaren: toenemend appèl op SW in aanpak maatschappelijke problemen
- Criminaliteit
- Overlast
- Intra familiaal geweld (vb. tijdelijk huisverbod maatregel)
- Armoede & sociale exclusie
- Schoolverzuim
- Arbeidsparticipatie
- Inburgeringstrajecten
- …
Positief (naïef?): toenemend geloof in maatschappelijke relevantie van SW
Anderzijds: spanningsveld tussen emancipatorische doelstellingen van SW en de
beheersingslogica van de samenleving groeit: mensen zich laten ‘voegen’ aan de maatschappelijke
wens/norm: een normatieve context
Vraag: is dit per definitie een probleem?
In heel wat sectoren van het SW vinden we toepassingen van ‘dwang’:
- Justitiële context (typevoorbeeld)
- Jeugdhulpverlening;
- Verslavingszorg;
- Schuldhulpverlening;
- Psychiatrie;
- Arbeidstrajectbegeleiding;
- Inburgering;
- …
Daarnaast: taalgebruik in de context van SW wijst op ambiguïteit/dubbelzinnigheid: vele termen
maar andere interpretaties
- Bemoeizorg
- Conditionele hulpverlening
- Gedwongen hulpverlening
- Aanklampende hulpverlening
- Voorwaardelijke hulp
- Justitieel welzijnswerk
- Gerechtelijke hulpverlening
- …
3
, Dwang en motivatie Hannelore Cuyvers
Actuele ontwikkeling: 5 evoluties
Verschillende contexten van dwang
1. Sociaal ‘herstel’: Uitbreiding van en toename in alternatieve vormen van bestraffing;
dynamiek tussen dader, slachtoffer en samenleving: herstellen van relatie in en voor
maatschappij en slachtoffer
2. Conflicten oplossen zonder justitiële tussenkomst; vb. Scheidingsbemiddeling
3. Interventie vanuit maatschappelijke noodzaak cfr evolutie integrale jeugdhulp naar
problematische leefsituatie in plaats van enkel opvoeding, wat met daklozen ‘s nachts bij
vrieskou?
4. (On)veiligheid: lokaal veiligheidsbeleid waarin methoden van sociaal werk nuttig kunnen
zijn maar kan zelf geen controletaken opnemen vb. jeugdwerk, straathoekwerk
5. Toenemende voorwaardelijkheid van sociale rechten ‘voor wat hoort wat’ vb.
Talenkennisniveau binnen sociale huisvesting-preventieve woonbegeleiding in sociale
huisvesting door CAW
Binnen deze vijf evoluties werkt het SW in een driehoeksrelatie tussen de overheidsinstelling en
de client, de dwang gaat niet uit van het SW zelf’! Voor examen zeker 3 kunnen situeren en
illustreren met relevant voorbeeld uit (eigen) praktijkervaring, actualiteit, …
Er is minimaal een ‘informed’ consent voor deze vormen van opgelegde hulp nodig ‘gevraagd of
aanvaard’
Naast hulpverlening vanuit een organisatie die in opdracht werkt van de overheid die
dwangmaatregel oplegt heb je ook: ‘gedemandateerd’ sociaal werk
Meest gekende voorbeelden:OCMW-medewerkers, justitieassistenten, consulenten bij de
Jeugdrechtbank,…: zij werken rechtstreeks VOOR de instantie die de dwang oplegt
Met een duidelijk ‘mandaat’ : opvolgen, rapporteren, controleren
je werkt hier in een wettelijke context
Toepassing van beroepsgeheim art. 458 SWB niet toepasbaar voor wat de vwdn. zijn is
rapportageplicht! Wees hierover transparant en duidelijk. HOE deze rapportage versterkend in te
zetten zodat je goed SW doet wordt toegelicht doorheen de lessen en in het gastcollege van Sam
Gysels
Sociaal werk in sociale fraudebestrijding
Vb. controle samenwoonst
INDIEN dit onderdeel van jouw opdracht is in gemandateerd SW, een wettelijke context. Hiermee
heel bewust omgaan en jouw rol NIET laten reduceren tot controle en bewijzen zoeken, maar WEL
uitbreiden van observatie in functie van een betere hulp- en dienstverleningsaanbod om zo
versterkend, belangbehartigend en ondersteunend deze opdracht in te vullen (zet dus ten volle
jouw discretionaire ruimte in, benut jouw macht zorgzaam en wees helder over jouw rol!)
Vb. DVD Bind-Kracht controlebezoek: waarin zetten de verschillen in deze uitvoering van deze
opdracht? Voer je enkel controle uit DIT IS GEEN SOCIAAL WERK
3. Dwang: wat is het?
Concrete vertaling van spanningsveld emancipatie versus controle
= koppeling van ‘hulpverlening’ aan aspecten van ‘dwang’ in het SW;
Dwang? Definitie algemeen, abstract:
4
DWANG EN MOTIVATIE IN DE HULPVERLENING
Thema’s
1. Dwang/drang
2. Macht
3. Discretionaire ruimte (grijze zone, de speelruimte)
4. Motivatie
Concrete inhoud
Dwang/drang:
- Dwang is overal, ook in het SW
- Het eeuwige spanningsveld tussen controle en emancipatie als doelstelling voor het SW
- Maatschappelijke en beleidsevoluties en impact op het MW
- Hoe ermee omgaan? Hoe werken met ‘onvrijwillige’ cliënten? Impact op
(vertrouwens)relatie? Dubbele rol? Belang van rolverklaring? …
Macht:
- Ook in hulpverleningsrelaties is er machtsongelijkheid
- Probleem: macht wordt vaak ontkend
- Waarom zouden cliënten moeten aankloppen bij ‘machteloze’ maatschappelijk werkers?
- Concept van ‘caring power’ (Svensson, 2002; 2003)
Discretionaire ruimte:
- Steeds meer controle, protocollering, standaardisering, …
- Hoe kunnen maatschappelijk werkers hun discretionaire ruimte (professionele macht?) nog
uitoefenen?
- Pleidooi voor (meer, doch verantwoord) uitoefenen van professionele macht
Motivatie:
- Impact van dwang/drang op motivatie?
- Maatschappelijk werk enkel voor ‘gemotiveerde’ cliënten?
- Hoe kan je aan motivationele gespreksvoering doen?
THEMA 1: DWANG
Opbouw van thema 1
1. Het ‘eeuwige’ spanningsveld tussen emancipatie & controle: een historisch perspectief op
dwang in SW
2. Actuele maatschappelijke en beleidsevoluties en impact op MW
3. Dwang: wat is het?
4. Het continuüm tussen vrijwilligheid en dwang
5. Hoe omgaan met dwang? Hoe werken met ‘onvrijwillige’ cliënten
1
,Dwang en motivatie Hannelore Cuyvers
1. Emancipatie versus controle: het ‘eeuwige’
spanningsveld
Onder het motto ‘onderwijs is herhaling’: even rewind naar het opleidingsonderdeel ‘sociaal
werk’ van collega Pascale Vereecke in het eerste jaar
‘Eeuwig’: spanningsveld is er altijd geweest en zal er altijd zijn
Illustratie: ‘dwang’ bij twee belangrijke founding mothers van het SW: Octavia Hill & Mary
Richmond
Octavia Hill (1838-1912)
- Victoriaans Londen, East End: extreme armoede-velen kwamen naar de stad tgv industriële
revolutie
- Contra charitas van de Poor Law
- Medeoprichter van de Charity Organisation Society (COS)
- ‘Anything for nothing’ – ‘foolish almsgiving’
- Gettovorming als oorzaak van armoede & sociale problemen
- Focus op huisvesting – “friendly visiting’ bij innen van de ‘huur’ tijdens huisbezoek-
emancipatorisch aspect gekoppeld aan huur ‘verplicht’ betalen
“She ruled over a little kingdom of 3000 loving subjects with an iron scepter twined with roses” –
Brember, 1965
Mary Ellen Richmond (1861-1928)
- Illinois, Verenigde Staten
- Gevormd door persoonlijke ervaring (armoede)
- Betrokken bij Amerikaanse tweelingdochter van de Charity Organisation Society (COS) –
friendly visiting-principe
- Social illness - social diagnosis – social treatment: medische model
- What is social casework? (1922)
- Non-interference except in essentials: emancipatorisch behalve bij gevaar voor zichzelf
en/of anderen dan essentie tot dwangmatig tussen te komen
Social diagnosis
What is social case work?
SW in België: rol overheid & arbeidersbewegingen
- Na WO I: België in puin (infrastructuur én sociaal: veel wezen, weduwen, mensen met letsel
tgv oorlog, …)
- Emile Vandervelde: 1920 minister van Justitie mede-grondlegger van socialisme in België-
eerste sociale school in Brussel
- Arbeidersbewegingen: 1921 – 1922 sociale scholen Antwerpen en Heverlee mede dankzij
Maria Baers- secretaris Christene Sociale Vrouwenwerken (KAV)-feminisme tijdens het
interbellum
- ‘Dubbele rol’ van in het begin verankerd in onderwijs & sociaalwerkpraktijk
Emile Vandervelde en Maria Baers
- Jaren ‘30 en na WO II: ‘zorg voor welzijn’ als individuele: aangestuurde zelfdisciplinering én
collectieve verantwoordelijkheid (via de overheid)
- Ontwikkeling van de verzorgingsstaat: overheid gaat belangrijke rol spelen-paternalisme na
WOII volgend decennium gecounterd door grote emancipatiebeweging
- Pendelbeweging tussen disciplinering en emancipatie
2
,Dwang en motivatie Hannelore Cuyvers
- Jaren ‘70 en ‘80: crisis; SW onder vuur: kritisch sociaal werk
Evidentie vanuit huidig sociaalwerkonderzoek
- Onder andere Juhila & Roivainen: twee archetypes van SW: theoretische dichotomie
emancipatorisch/ondersteuning en disciplinerend/controle
- Ontelbare publicaties met betrekking tot de ontologie/verschijningsvormen in de realiteit
van het SW (o.a. Payne, 1996; 2005; 2014; Howe, 1987; Dominelli, 2002; Garrett, 2013;
enz.)
- In de praktijk: vele mengvormen tussen disciplinerend en emancipatorisch SW. Dit zal je
van gastcolleges, casusbespreking en reflecteren tijdens de lessen toegepast leren.
2. Actuele ontwikkelingen
Laatste jaren: toenemend appèl op SW in aanpak maatschappelijke problemen
- Criminaliteit
- Overlast
- Intra familiaal geweld (vb. tijdelijk huisverbod maatregel)
- Armoede & sociale exclusie
- Schoolverzuim
- Arbeidsparticipatie
- Inburgeringstrajecten
- …
Positief (naïef?): toenemend geloof in maatschappelijke relevantie van SW
Anderzijds: spanningsveld tussen emancipatorische doelstellingen van SW en de
beheersingslogica van de samenleving groeit: mensen zich laten ‘voegen’ aan de maatschappelijke
wens/norm: een normatieve context
Vraag: is dit per definitie een probleem?
In heel wat sectoren van het SW vinden we toepassingen van ‘dwang’:
- Justitiële context (typevoorbeeld)
- Jeugdhulpverlening;
- Verslavingszorg;
- Schuldhulpverlening;
- Psychiatrie;
- Arbeidstrajectbegeleiding;
- Inburgering;
- …
Daarnaast: taalgebruik in de context van SW wijst op ambiguïteit/dubbelzinnigheid: vele termen
maar andere interpretaties
- Bemoeizorg
- Conditionele hulpverlening
- Gedwongen hulpverlening
- Aanklampende hulpverlening
- Voorwaardelijke hulp
- Justitieel welzijnswerk
- Gerechtelijke hulpverlening
- …
3
, Dwang en motivatie Hannelore Cuyvers
Actuele ontwikkeling: 5 evoluties
Verschillende contexten van dwang
1. Sociaal ‘herstel’: Uitbreiding van en toename in alternatieve vormen van bestraffing;
dynamiek tussen dader, slachtoffer en samenleving: herstellen van relatie in en voor
maatschappij en slachtoffer
2. Conflicten oplossen zonder justitiële tussenkomst; vb. Scheidingsbemiddeling
3. Interventie vanuit maatschappelijke noodzaak cfr evolutie integrale jeugdhulp naar
problematische leefsituatie in plaats van enkel opvoeding, wat met daklozen ‘s nachts bij
vrieskou?
4. (On)veiligheid: lokaal veiligheidsbeleid waarin methoden van sociaal werk nuttig kunnen
zijn maar kan zelf geen controletaken opnemen vb. jeugdwerk, straathoekwerk
5. Toenemende voorwaardelijkheid van sociale rechten ‘voor wat hoort wat’ vb.
Talenkennisniveau binnen sociale huisvesting-preventieve woonbegeleiding in sociale
huisvesting door CAW
Binnen deze vijf evoluties werkt het SW in een driehoeksrelatie tussen de overheidsinstelling en
de client, de dwang gaat niet uit van het SW zelf’! Voor examen zeker 3 kunnen situeren en
illustreren met relevant voorbeeld uit (eigen) praktijkervaring, actualiteit, …
Er is minimaal een ‘informed’ consent voor deze vormen van opgelegde hulp nodig ‘gevraagd of
aanvaard’
Naast hulpverlening vanuit een organisatie die in opdracht werkt van de overheid die
dwangmaatregel oplegt heb je ook: ‘gedemandateerd’ sociaal werk
Meest gekende voorbeelden:OCMW-medewerkers, justitieassistenten, consulenten bij de
Jeugdrechtbank,…: zij werken rechtstreeks VOOR de instantie die de dwang oplegt
Met een duidelijk ‘mandaat’ : opvolgen, rapporteren, controleren
je werkt hier in een wettelijke context
Toepassing van beroepsgeheim art. 458 SWB niet toepasbaar voor wat de vwdn. zijn is
rapportageplicht! Wees hierover transparant en duidelijk. HOE deze rapportage versterkend in te
zetten zodat je goed SW doet wordt toegelicht doorheen de lessen en in het gastcollege van Sam
Gysels
Sociaal werk in sociale fraudebestrijding
Vb. controle samenwoonst
INDIEN dit onderdeel van jouw opdracht is in gemandateerd SW, een wettelijke context. Hiermee
heel bewust omgaan en jouw rol NIET laten reduceren tot controle en bewijzen zoeken, maar WEL
uitbreiden van observatie in functie van een betere hulp- en dienstverleningsaanbod om zo
versterkend, belangbehartigend en ondersteunend deze opdracht in te vullen (zet dus ten volle
jouw discretionaire ruimte in, benut jouw macht zorgzaam en wees helder over jouw rol!)
Vb. DVD Bind-Kracht controlebezoek: waarin zetten de verschillen in deze uitvoering van deze
opdracht? Voer je enkel controle uit DIT IS GEEN SOCIAAL WERK
3. Dwang: wat is het?
Concrete vertaling van spanningsveld emancipatie versus controle
= koppeling van ‘hulpverlening’ aan aspecten van ‘dwang’ in het SW;
Dwang? Definitie algemeen, abstract:
4
