Architectuur in context A 2019 – 2020 Anne-Françoise Morel
ARCHITECTUUR IN CONTEXT A
1E BACH ARCHITECTUUR
CAMPUS ST.-LUCAS GENT
Anne-Françoise Morel
2019 - 2020
Inhoudstafel
Les 0: Introductie: het nut of nadeel van architectuurgeschiedenis??? pag. 2
Les 1: De Polis en de Megapolis: De Organisatie van een Samenleving door Architectuur pag. 3
Les 2: De Polis en de Megapolis: De Organisatie van een Samenleving door Architectuur pag. 8
Les 3: Pre-Romaans & Romaans: Religieus imperialisme of de verspreiding van het Christendom pag. 15
Les 4: Gotiek: De symbolische interpretatie van het Middeleeuws Modernisme pag. 20
Les 5: Het herbedenken van architectuur tijdens de renaissance pag. 28
Les 6: De verspreiding vd. Italiaanse Hoog-Renaissance pag. 37
Les 7: De heroïsche Barok vd. contrareformatorische kerkbouw in Italië pag. 44
Les 8: 18e eeuw: Het ontstaan van moderne architectuur pag. 53
Pagina 1 van 61
,Architectuur in context A 2019 – 2020 Anne-Françoise Morel
Les 0: Introductie, het nut of nadeel van architectuurgeschiedenis???
Wat is architectuur?
Architectuur in context A: traditionele, oude architectuur
Architectuur volgens Le Corbusier: architectuur bevat meerdere aspecten:
1. Bouwkundige, constructieve aspect: materiaalgebruik & technieken
2. Esthetische aspect: architectuur overstijgt techniek & constructie
3. Communicatief aspect: toeschouwer laten stilstaan bij een gebouw
Bouwkunde + bouwkunst = architectuur
Architectuur ontwikkeld zijn eigen taal ↔ er een juiste verhouding zit tussen element vh. gebouw tot gebouw &
tussen het gebouw tot de stedenbouwkundige context.
Noodzaak van architectuur: beschutting bieden
Hoe? Opdracht (taalkundig formuleren) – ontwerp (woorden → tekeningen) – materialen – …
Ontwerpopgave
- Het gebouw is een materiële getuigenis dwz. dat het ons iets leert. Ecologisch, sociologisch…
- Het gebouw doet ons nadenken over onze eigen praktijk, het is “een gebaar”.
- Mbv. architectuur kan je een wereldvraagstuk oplossen of invloed hebben op het politieke beleid
- Voedende discipline + reflexieve praktijk
Wat is geschiedenis?
- Een kritische, hedendaagse blik op het verleden:
PRO’s & CONTRA’s vh. verleden bevragen om onze resultaten in het heden te begrijpen en in de toekomst te
voeden.
- Verering vh. verleden
Panden die zijn eigen historische context overschrijden vb. Notre Dame de Paris: belangrijk symbool dat de tijd
overschrijdt, raakt ons nog steeds – rol van architectuur in circulaire economie: klimaatvraagstuk hangt
onlosmakelijk vast aan economisch vraagstuk etc.
- Antiquarische vergaarzucht
Bij circulaire economie staat recyclage centraal, geen afval. Geldt ook voor architectuur, bakstenen raken op →
19E bakstenen makkelijk hergebruiken door gebruik koudcement in die tijd
→ Historische kennis heb je nodig om gebouwen te hergebruiken of de constructie ervan, enkel met die kennis kan je
zinvol een oud gebouw herbestemmen of renoveren
Wat is architectuurgeschiedenis?
Bestudeert architectuur als….
Technische fiche van het patrimonium
- Maatschappelijke actor en praktijk
- Cultureel en historisch gemedieerd
Helpt ons …
- een kritische blik te ontwikkelen om de relevantie van het architecturaal ontwerp te begrijpen
- Bevragen van architectuur als discipline
Pagina 2 van 61
,Architectuur in context A 2019 – 2020 Anne-Françoise Morel
Les 1: De Polis en de Megapolis: De Organisatie van een Samenleving door
Architectuur
Inleiding: Griekenland – Rome
Griekse Klassieke Oudheid Romeinse Klassieke Oudheid
Maatschappelijke organisatie: de Polis Maatschappelijke organisatie: het Imperium
Perfectie Assimilatie
Bouwtechniek: zuilen & architraven Bouwtechniek: muur & gewelf
Aandacht voor esthetiek Aandacht voor technische, functionele &constructieve
aspecten
Architectuur van de K.O. werd herontdekt in de renaissance, gestuurd vanuit Italië waar veel archeologische getuigen
aanwezig zijn.
- 15e-16e-17e eeuw: moeilijk reizen → Griekenland exotisch, weinig bekend voor Westen.
- 18e eeuw: architecten zelf in staat om betaalbaar te reizen naar Griekenland => in staat om zelf architectuur van
Griekse en Romeinse oudheid te onderzoeken en zich niet te focussen op verslagen van koophandelaars,
avonturiers… niet-specialisten → verklaring waarom we alles over dezelfde kam scheren
Continuïteit en Diversiteit: de discussie: Winckelmann, Piranesi, Hittorff
Winckelmann: pro-Grieks Piranesi: pro-Romeins
Nadruk op esthetiek. Genie van de kunstenaar en van de Nadruk op monumentale, ingenieurskunst, de strijd
beschaving, perfectie in de eenvoud, harmonie met de tussen mens en natuur…
natuur…
Romeinse architectuur is maar een flauwe kopie van de Op ingenieuze manier allerlei problemen overwinnen:
Griekse architectuur. Romeinen hebben de Grieken bruggen bouwen, afstanden overbruggen, water
stilistisch gekopieerd. vervoeren over kilometers → veel functionele
Griekse architectuur gaat op zoek naar perfectie in de gebouwen
eenvoud + appreciatie voor harmonie en dialoog die
ontstaat tussen architectuur en natuur, bepaalde zin
voor realisme.
Grieken bestuderen natuur en beantwoorden die met
architectuur en kunst
Tempelsite van Phaestum
Winckelmann: pro-Grieks Piranesi: pro-Romeins
Nadruk: culturele verfijning, harmonie & eenvoud
Toont de constructieve logica, de wetten van de
diagonale benadering vh. Gebouwencomplex, gebouw
zwaartekracht en het “verval”: de natuur herovert haar
beschouwen op een hoek → in een oogopslag voor- en
plaats op de architectuur.
zijgevel waarnemen
Zoomt in op het gebouw, ziet opbouw van het gebouw
(↔frontaalbenadering: enkel aandacht voor voorgevel,
(zuilen etc).
bouw evenwijdig met straat, voorgevel >>> achtergevel)
De architectuur lijkt laatste strijd te voeren tegen de
Harmonisch beeld/interactie tussen architectuur en
natuur door gehele periode van leegstaan en verval,
mens & natuur.
doelstelling Romeinse architectuur: overheersen van de
Nadruk op esthetiek
omgeving/natuur.
Pagina 3 van 61
, Architectuur in context A 2019 – 2020 Anne-Françoise Morel
Samenvatting
Grieken Romeinen
- Realisme - Fantasie en verbeelding
- Perfectionering - Megalomaan, techniek
- Zuil en architraaf - Gewelfbouw
- Axiaal – Hoek benadering - Frontaal – gedwongen
- Homogeen - Dualisme van stijlen
- Harmonie en proportie - Horror vacui
- Integratie landschap - Los van landschap (aanpassing, creatie)
De Griekse Polis
Griekse architectuur bepaald door:
- Geografische versnippering door ruwe landschap en
vele eilanden
- Taal: Hellenisten VS barbaroi (Grieks VS andere taal)
culturele identiteit waarin taal belangrijk is
- Goden vd Olympos: zelfde godsdienst en zelfde goden
(ondanks versnippering)
- De filosofie
- Pan-Helenistische plaatsen: plaatsen waarin Grieken
goden eren, waar actoren van verschillende polis samen
kwamen (1x/jr.)
- Griekse samenleving veel kleiner dan die van de
Romeinen, Griekse stadsstaten/polis en verdeeld door bepaalde landschappelijke barrières,
- samenleving van “vrije” burgers
Paleis van Knossos
- Kreta, ca. 2000 VC tot 1100 VC – ontdekt door Arthur John Evans
- Mythologie: Homeros, de Minotaurus en de architect Daedalus
Volgens de Griekse mythologie was de Minotaurus een legendarisch monster, half man en half stier. De zoon van Pasiphae en de stier
die Poseidon aan Minos had geschonken. Na zijn geboorte sloot Minos de Minotaurus op in zijn labyrint, waar hij later werd gedood
door Theseus. Androgeus (één van de zonen van koning Minos) was vermoord in Athene. Als wraak besloot Koning Minos dat de stad
Athene elk jaar zeven jongens en zeven meisjes naar Kreta zou moeten sturen, waar zij in het labyrinth bij de Minotaurus werden
opgesloten en zo als voedsel voor de Minotaurus zouden dienen. Aegaeus, de koning van Athene, had een zoon, Theseus, die sterk
was en vooral erg moedig.Theseus liet zich vrijwillig naar Kreta brengen, met als doel de Minotaurus te doden. Vlak voordat Theseus
vertrok vroeg koning Aegaeus zijn zoon om op de terugweg de zwarte zeilen op het schip te vervangen door witte. Dan zou hij van
grote afstand kunnen zien dat zijn zoon het overleefd had en dat hij de Minotaurus had verslagen. Theseus beloofde dit te doen.
Theseus kreeg bij zijn avontuur in het labyrinth hulp van Ariadne, de dochter van Koning Minos, die verliefd op hem was geworden.
Ariadne gaf Theseus een bol wol om de weg in het labyrint terug te vinden. Toen Theseus het labyrint binnenging, rolde hij Ariadnes
draad af, zodat hij later de weg terug zou kunnen vinden. Theseus doodde de Minotauros met het zwaard dat hij van zijn vader Aegeus
had gekregen, en kon het labyrinth verlaten met behulp van de draad van Ariadne. Op de terugweg zou Theseus met zijn schip met
witte zeilen terugvaren, maar Theseus vergat de zeilen te verwisselen. Toen zijn vader het schip met zwarte zeilen zag aankomen,
dacht hij dat zijn enige en zeer geliefde zoon dood was. Overmand door verdriet en wanhoop sprong de koning in zee en verdronk. Theseus die koning van Athene werd, besloot de
zee, waarin koning Aegaeus verdronken was, de Egeïsche zee te noemen.
- Mythe helpt om Paleis van Knossos to lokaliseren + bevat grond van waarheid: lijkt op doolhof, afbeeldingen waarbij
jongens vechten/sporten met stieren
- Realisme en harmonie met de natuur
- De Megaron als basis voor de tempel (Cella)
+ Rijke cultuur, vreedzaam, op handel gericht
+ Troonzaal: florale context met zeer uitgewerkte dierlijke taferelen,
realistische weergave
- Realisme, eenvoud & harmonie met de natuur in de
muurschilderingen maar ook in de latere Griekse architectuur en
kunst (Cfr. “acrobats” van Matisse)
Pagina 4 van 61
ARCHITECTUUR IN CONTEXT A
1E BACH ARCHITECTUUR
CAMPUS ST.-LUCAS GENT
Anne-Françoise Morel
2019 - 2020
Inhoudstafel
Les 0: Introductie: het nut of nadeel van architectuurgeschiedenis??? pag. 2
Les 1: De Polis en de Megapolis: De Organisatie van een Samenleving door Architectuur pag. 3
Les 2: De Polis en de Megapolis: De Organisatie van een Samenleving door Architectuur pag. 8
Les 3: Pre-Romaans & Romaans: Religieus imperialisme of de verspreiding van het Christendom pag. 15
Les 4: Gotiek: De symbolische interpretatie van het Middeleeuws Modernisme pag. 20
Les 5: Het herbedenken van architectuur tijdens de renaissance pag. 28
Les 6: De verspreiding vd. Italiaanse Hoog-Renaissance pag. 37
Les 7: De heroïsche Barok vd. contrareformatorische kerkbouw in Italië pag. 44
Les 8: 18e eeuw: Het ontstaan van moderne architectuur pag. 53
Pagina 1 van 61
,Architectuur in context A 2019 – 2020 Anne-Françoise Morel
Les 0: Introductie, het nut of nadeel van architectuurgeschiedenis???
Wat is architectuur?
Architectuur in context A: traditionele, oude architectuur
Architectuur volgens Le Corbusier: architectuur bevat meerdere aspecten:
1. Bouwkundige, constructieve aspect: materiaalgebruik & technieken
2. Esthetische aspect: architectuur overstijgt techniek & constructie
3. Communicatief aspect: toeschouwer laten stilstaan bij een gebouw
Bouwkunde + bouwkunst = architectuur
Architectuur ontwikkeld zijn eigen taal ↔ er een juiste verhouding zit tussen element vh. gebouw tot gebouw &
tussen het gebouw tot de stedenbouwkundige context.
Noodzaak van architectuur: beschutting bieden
Hoe? Opdracht (taalkundig formuleren) – ontwerp (woorden → tekeningen) – materialen – …
Ontwerpopgave
- Het gebouw is een materiële getuigenis dwz. dat het ons iets leert. Ecologisch, sociologisch…
- Het gebouw doet ons nadenken over onze eigen praktijk, het is “een gebaar”.
- Mbv. architectuur kan je een wereldvraagstuk oplossen of invloed hebben op het politieke beleid
- Voedende discipline + reflexieve praktijk
Wat is geschiedenis?
- Een kritische, hedendaagse blik op het verleden:
PRO’s & CONTRA’s vh. verleden bevragen om onze resultaten in het heden te begrijpen en in de toekomst te
voeden.
- Verering vh. verleden
Panden die zijn eigen historische context overschrijden vb. Notre Dame de Paris: belangrijk symbool dat de tijd
overschrijdt, raakt ons nog steeds – rol van architectuur in circulaire economie: klimaatvraagstuk hangt
onlosmakelijk vast aan economisch vraagstuk etc.
- Antiquarische vergaarzucht
Bij circulaire economie staat recyclage centraal, geen afval. Geldt ook voor architectuur, bakstenen raken op →
19E bakstenen makkelijk hergebruiken door gebruik koudcement in die tijd
→ Historische kennis heb je nodig om gebouwen te hergebruiken of de constructie ervan, enkel met die kennis kan je
zinvol een oud gebouw herbestemmen of renoveren
Wat is architectuurgeschiedenis?
Bestudeert architectuur als….
Technische fiche van het patrimonium
- Maatschappelijke actor en praktijk
- Cultureel en historisch gemedieerd
Helpt ons …
- een kritische blik te ontwikkelen om de relevantie van het architecturaal ontwerp te begrijpen
- Bevragen van architectuur als discipline
Pagina 2 van 61
,Architectuur in context A 2019 – 2020 Anne-Françoise Morel
Les 1: De Polis en de Megapolis: De Organisatie van een Samenleving door
Architectuur
Inleiding: Griekenland – Rome
Griekse Klassieke Oudheid Romeinse Klassieke Oudheid
Maatschappelijke organisatie: de Polis Maatschappelijke organisatie: het Imperium
Perfectie Assimilatie
Bouwtechniek: zuilen & architraven Bouwtechniek: muur & gewelf
Aandacht voor esthetiek Aandacht voor technische, functionele &constructieve
aspecten
Architectuur van de K.O. werd herontdekt in de renaissance, gestuurd vanuit Italië waar veel archeologische getuigen
aanwezig zijn.
- 15e-16e-17e eeuw: moeilijk reizen → Griekenland exotisch, weinig bekend voor Westen.
- 18e eeuw: architecten zelf in staat om betaalbaar te reizen naar Griekenland => in staat om zelf architectuur van
Griekse en Romeinse oudheid te onderzoeken en zich niet te focussen op verslagen van koophandelaars,
avonturiers… niet-specialisten → verklaring waarom we alles over dezelfde kam scheren
Continuïteit en Diversiteit: de discussie: Winckelmann, Piranesi, Hittorff
Winckelmann: pro-Grieks Piranesi: pro-Romeins
Nadruk op esthetiek. Genie van de kunstenaar en van de Nadruk op monumentale, ingenieurskunst, de strijd
beschaving, perfectie in de eenvoud, harmonie met de tussen mens en natuur…
natuur…
Romeinse architectuur is maar een flauwe kopie van de Op ingenieuze manier allerlei problemen overwinnen:
Griekse architectuur. Romeinen hebben de Grieken bruggen bouwen, afstanden overbruggen, water
stilistisch gekopieerd. vervoeren over kilometers → veel functionele
Griekse architectuur gaat op zoek naar perfectie in de gebouwen
eenvoud + appreciatie voor harmonie en dialoog die
ontstaat tussen architectuur en natuur, bepaalde zin
voor realisme.
Grieken bestuderen natuur en beantwoorden die met
architectuur en kunst
Tempelsite van Phaestum
Winckelmann: pro-Grieks Piranesi: pro-Romeins
Nadruk: culturele verfijning, harmonie & eenvoud
Toont de constructieve logica, de wetten van de
diagonale benadering vh. Gebouwencomplex, gebouw
zwaartekracht en het “verval”: de natuur herovert haar
beschouwen op een hoek → in een oogopslag voor- en
plaats op de architectuur.
zijgevel waarnemen
Zoomt in op het gebouw, ziet opbouw van het gebouw
(↔frontaalbenadering: enkel aandacht voor voorgevel,
(zuilen etc).
bouw evenwijdig met straat, voorgevel >>> achtergevel)
De architectuur lijkt laatste strijd te voeren tegen de
Harmonisch beeld/interactie tussen architectuur en
natuur door gehele periode van leegstaan en verval,
mens & natuur.
doelstelling Romeinse architectuur: overheersen van de
Nadruk op esthetiek
omgeving/natuur.
Pagina 3 van 61
, Architectuur in context A 2019 – 2020 Anne-Françoise Morel
Samenvatting
Grieken Romeinen
- Realisme - Fantasie en verbeelding
- Perfectionering - Megalomaan, techniek
- Zuil en architraaf - Gewelfbouw
- Axiaal – Hoek benadering - Frontaal – gedwongen
- Homogeen - Dualisme van stijlen
- Harmonie en proportie - Horror vacui
- Integratie landschap - Los van landschap (aanpassing, creatie)
De Griekse Polis
Griekse architectuur bepaald door:
- Geografische versnippering door ruwe landschap en
vele eilanden
- Taal: Hellenisten VS barbaroi (Grieks VS andere taal)
culturele identiteit waarin taal belangrijk is
- Goden vd Olympos: zelfde godsdienst en zelfde goden
(ondanks versnippering)
- De filosofie
- Pan-Helenistische plaatsen: plaatsen waarin Grieken
goden eren, waar actoren van verschillende polis samen
kwamen (1x/jr.)
- Griekse samenleving veel kleiner dan die van de
Romeinen, Griekse stadsstaten/polis en verdeeld door bepaalde landschappelijke barrières,
- samenleving van “vrije” burgers
Paleis van Knossos
- Kreta, ca. 2000 VC tot 1100 VC – ontdekt door Arthur John Evans
- Mythologie: Homeros, de Minotaurus en de architect Daedalus
Volgens de Griekse mythologie was de Minotaurus een legendarisch monster, half man en half stier. De zoon van Pasiphae en de stier
die Poseidon aan Minos had geschonken. Na zijn geboorte sloot Minos de Minotaurus op in zijn labyrint, waar hij later werd gedood
door Theseus. Androgeus (één van de zonen van koning Minos) was vermoord in Athene. Als wraak besloot Koning Minos dat de stad
Athene elk jaar zeven jongens en zeven meisjes naar Kreta zou moeten sturen, waar zij in het labyrinth bij de Minotaurus werden
opgesloten en zo als voedsel voor de Minotaurus zouden dienen. Aegaeus, de koning van Athene, had een zoon, Theseus, die sterk
was en vooral erg moedig.Theseus liet zich vrijwillig naar Kreta brengen, met als doel de Minotaurus te doden. Vlak voordat Theseus
vertrok vroeg koning Aegaeus zijn zoon om op de terugweg de zwarte zeilen op het schip te vervangen door witte. Dan zou hij van
grote afstand kunnen zien dat zijn zoon het overleefd had en dat hij de Minotaurus had verslagen. Theseus beloofde dit te doen.
Theseus kreeg bij zijn avontuur in het labyrinth hulp van Ariadne, de dochter van Koning Minos, die verliefd op hem was geworden.
Ariadne gaf Theseus een bol wol om de weg in het labyrint terug te vinden. Toen Theseus het labyrint binnenging, rolde hij Ariadnes
draad af, zodat hij later de weg terug zou kunnen vinden. Theseus doodde de Minotauros met het zwaard dat hij van zijn vader Aegeus
had gekregen, en kon het labyrinth verlaten met behulp van de draad van Ariadne. Op de terugweg zou Theseus met zijn schip met
witte zeilen terugvaren, maar Theseus vergat de zeilen te verwisselen. Toen zijn vader het schip met zwarte zeilen zag aankomen,
dacht hij dat zijn enige en zeer geliefde zoon dood was. Overmand door verdriet en wanhoop sprong de koning in zee en verdronk. Theseus die koning van Athene werd, besloot de
zee, waarin koning Aegaeus verdronken was, de Egeïsche zee te noemen.
- Mythe helpt om Paleis van Knossos to lokaliseren + bevat grond van waarheid: lijkt op doolhof, afbeeldingen waarbij
jongens vechten/sporten met stieren
- Realisme en harmonie met de natuur
- De Megaron als basis voor de tempel (Cella)
+ Rijke cultuur, vreedzaam, op handel gericht
+ Troonzaal: florale context met zeer uitgewerkte dierlijke taferelen,
realistische weergave
- Realisme, eenvoud & harmonie met de natuur in de
muurschilderingen maar ook in de latere Griekse architectuur en
kunst (Cfr. “acrobats” van Matisse)
Pagina 4 van 61
