Media en ethiek
Deel I De basis van moraal
(Een stukje metha-ethiek, want we gaan opzoek naar wat de basis voor moraalethiek is.)
Wijdverspreid misverstand dat een moraal enkel en alleen zou kunnen bestaan op basis van één
bovennatuurlijke kracht.
Christendom, Islam, Jodendom alle drie 1 goddelijk wezen
Bepalingen over goed en kwaad neergeschreven in heilige teksten
o Vb. Mozes die de 10 geboden (13e eeuw V.C) overhandigd kreeg op twee stenen
tabletten
Geen wetenschappelijk bewijs dat Mozes echt heeft bestaan
Wel verschillende morale tegenbewijzen die al bestonden voor opkomst
religie:
o 1. Codex Hammurabi, opgesteld 1780 V.C, is een voorbeeld van het onstaan van een
moraal los van een geopenbaarde tekst die wordt toegewezen aan een goddelijk
opperwezen.
Bestond uit 282 wetten in steen gegrift en bij overtreding traden de rechters
in werking
o 2. Egyptische Dodenboek: compilatie van teksten geschreven op grafmuren en op
papyri tussen de 16e en 10e eeuw V.C
‘Betuigingen van onschuld’
Menselijke handelingen! Niet opgelegd door Goddelijke wezens
Ik heb de graanmaat niet vervalst (1)
Ik heb de gewichten niet vervalst (2)
o Morele instructies verrassend actueel, maar ook logisch in
de context van het toenmalige Egypte
De Nijl zorgde voor toenemende handel tussen
mensen en stammen = nood aan regels
Ik heb het water niet afgedamd (3)
o Water afdammen voor eigenlandbouwgrond te bevorderen,
wordt dit wel gedaan (immoreel) = straf
o Toezicht van Farao, om zo een menselijke samenleving te
behouden
o 3. Oud Griekenland en het Romeinse Rijk hanteerden, door de mens opgestelde,
normen.
Xenophanes (560-478 V.C)
Grieken en Romeinen geloofden in meerdere goden, maar werden
vaak gebruikt als toonbeeld die je net niet moest navolgen. “stelen,
hoereren en elkaar bedriegen”
Pericles (495-429 V.C)
Reeks bepalingen van Kleisthenès, vormde grondslag democratische
structuur
Burgers beschikten over politieke rechten maar ook verplichtingen
Uitgangspunt: Ostracisme: Mensen die id samenleving kwaad deden
werden verwijderd
1
, Ook systeem van vergoedingen aan rechters, om de samenleving te
bewaken
Twaalftafelenwet (451 V.C)
Hele reeks bepalingen van privaatrecht en publiekrecht, die basis
vormde voor Romeins recht
Door Raad van rechtsgeleerden: jullie zullen de regels van de
12tafelenwet toepassen en kijken of ze worden nageleefd
Praetor: recht om te spreken binnenin een bepaald gebied
Hierdoor kregen normen een dynamisch karakter en evolueerden ze
mee met de maatschappelijke ontwikkelingen
Belangrijke keerpunten:
Constantijn I de Grote (313), Edict van Milaan: “Christenen mogen niet meer worden
vervolgd”
o Probleem: Groep beschermen = macht nastreven
Keizer Theodosius (379-394), Concilie van Constantinopel (381): Christendom wordt
staatsgodsdienst
o Elementen uit het Romeins recht worden behouden, maar de impact van de Bijbelse
voorschriften als basis voor de moraal bleef groeien
o Vervolging van ketters en heidenen
Neuzen van standbeelden afkappen, kruizen op de voorhoofden
o Eerste Paus: Siricius (bisschop van Rome)
Concilie van Efese (431): De Bijbel (de vier evangelies) vormden als basis van de moraal.
Vanaf dan werd de gedachte geïnstalleerd, de rgeles die men moet volgen.
Paus Gregorius VII (1073-1085): voerde het Dicatus papae uit: Paus heeft het hoogste gezag
binnen de Kerk en SL. De paus werd een GOD
o De regels werden altijd maar verder uitgewerkt
Paus Lucius III (1181-1185): Start van de Inquisitie (kerkelijke rechtbank, strafinstrument)
Paus Innocentius VIII (1484-1492): “omdat we ten zeerste verlangen”
o Start van de heksenvervolging
o Heinrich Institoris en Jacob Sprenger: Malleus Maleficarum, 1486
Toenemende kritiek op de Kerk:
o Systeem van aflaten: straf voor hun zonden konden afkopen met rituelen (ook som
geld)
o Levenswandel van de Paus
o Wittenberg, 1517: Luther nagelde 95 stellingen, aan de poort van die kerk, tegen de
stelling dat alleen de paus de echte ‘uitlegger van de heilige schift’ was
Bijbel stond boven elk menselijk gezag
o Grote scheuring: 1/3e stapte over naar het protestantisme
Protestantisme zorgde niet voor een verandering van houding tov
ketters,heksen,…
Hun uitgangspunt is: ALLEEN wat er in het schrift staat is van belang.
Dit leidde ook tot absurde zaken (geweld & doodslag)
o Godsdienstoorlogen
2
, o 30jarige oorlog, 1648 Westfalen
o Goedkeuring Slavernij
Onder invloed van de Verlichting kwam er een beweging op gang om medemensen met een andere
huidskleur, andere traditie en een ander geloof niet langer te onderdrukken en als beesten te
behandelen, terwijl de Kerk de slavernij ondersteunde.
Cruciale omwenteling = Franse revolutie, 1789:
Robespierre
o Geen atheïst, had het wel vaak over een “opperwezen”
o Aan het hoofd vh Schrikbewind
Maar ondanks opkomst democratische gedachtegoed, bleven de christelijke Kerk hun claim
behouden. Sterker nog, ze verzetten zich tegen de Verlichtingsidealen.
Pius IX (1846-1878)
o Veroordeelde het Indifferentisme, Protestantisme, Liberalisme, Democratie,
Socialisme, Communisme, Dwalingen & Onfeilbaarheid van de paus (1870)
o Onfeilbaarheid vd paus: Telkens wanneer de paus iets zegt is dat waar, want is
weerlegd door God.
Sl wordt hierdoor verschrikkelijk
Laatste keer: 15 augustus, Maria wordt geëerd
Pius XI (1922-1938)
o Verwierp de democratie en sloot concordaten met Nazies
o Concordaat met Mussolini, waarbij de Kerk Italië officieel erkende, waardoor de
Paus gezag kreeg over een eigen staat: Vaticaanstad.
Gruweldaden van de 20e eeuw enkel mogelijk omwille van het atheïsme
o Vermeersch: Er waren nazi’s die atheïstisch waren, maar is geen doctrine
Hitler had het over een Voorzienigheid (= soort God)
Paus Pius XII veroordeelde het regime van Hitler niet
Overeenkomsten religie en totalitaire systemen
Morele normen zijn het product van een menselijke samenleving. De beste voorbeelden zijn:
Universele Verklaring vd Rechten van de Mens (1948)
Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele
Vrijheden (1950)
Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989)
Deze bevatten alle drie geen goddelijke oorsprong maar zijn mensenwerken. Bevatten geen
intrinsieke dwang, en dat is waarvoor ethiek staat om een menselijke samenleving mogelijk te
maken.
Morele normen zijn dus het product van mensen die de samenhorigheid van de groep willen
beschermen en versterken
Dit principe is heel efficiënt binnenin de groep zelf, maar nadelig voor diegene die er niet toe
behoorden
Naarmate de morele kring groter werd, groeide het besef van de noodzaak om normen die
aanvaard werden door mensen met uiteenlopende meningen
Ethiek is dus nooit statisch, maar is dynamisch
In de 1e fase bestond de morele kring enkel uit de leden van de eigen familie of stam, afhankelijk van
onze ‘naasten’
Dit begrip kreeg een uitbreiding door de eeuwen heen
3
, o ‘vroeger de stam, de stad, de natie, later het geloof, nu de hele mensheid, zelfs de
levende wezens’
o Maar het begrip naaste in de Bijbel, legde rechten op aan bepaalde volkeren en niet
aan anderen
Hierdoor kan het geen grondslag vormen voor moraal
Mensen hadden in het begin geen greep op zijn eigen lot, want afhankelijk
van “God”
= ontkenning van het recht op zelfbeschikking
o Individualisme is één van de motoren van de geschiedenis:
Recht op zelfbeschikking is vrij nieuw (midden 20e eeuw) & is een van de
belangrijkste ethische principes
Pico della Mirandola: “Een mens kan zich verheffen tot het meest
goddelijke, maar kan zich ook verlagen tot het meest dierlijke.”
o Geeft hij aan dat mensen hun lot in eigen handen kan
nemen
Immanuel Kant (1784)
o ‘Sapere Aude’
‘Durf je van je eigen verstand te bedienen’
John Stuart Mill
o “Elke mens mag geloven en denken wat hij of zij wil
o Universele seculiere moralen ondanks multireligieuze samenleving
Is dat mogelijk?
Bestaan er universele normen?
o Natuurwetenschappen: zwaartekracht
o Moraalwetenschappen: pijn
Verzet tegen ‘onvrijwillig ondergane pijn’
Dus geen sadomasochisten
In alle culturen
Bewijs: endorfines (pijnonderdrukkend) (bij
bevallingen)
Ook bij duursporters
Voorbeelden:
o Vrijheid van meningsuiting
o Scheiding kerk en staat
o Gelijkwaardigheid van elke mens
o Recht op zelfbeschikking
Verhaal Abraham
o “doodt uw zoon, wilt het doen maar dan komt een engel
naar beneden die zegt “ge zijt gehoorzaam”
Ook in medialandschap?
Principes zoals plicht om medemens te informeren,
waarheidsgetrouwdheid, onafhankelijkheid en bescherming van de
privacy
Door opkomende world wide web geen grenzen meer & dan is de
vraag of deze principes overal gelden?
4
Deel I De basis van moraal
(Een stukje metha-ethiek, want we gaan opzoek naar wat de basis voor moraalethiek is.)
Wijdverspreid misverstand dat een moraal enkel en alleen zou kunnen bestaan op basis van één
bovennatuurlijke kracht.
Christendom, Islam, Jodendom alle drie 1 goddelijk wezen
Bepalingen over goed en kwaad neergeschreven in heilige teksten
o Vb. Mozes die de 10 geboden (13e eeuw V.C) overhandigd kreeg op twee stenen
tabletten
Geen wetenschappelijk bewijs dat Mozes echt heeft bestaan
Wel verschillende morale tegenbewijzen die al bestonden voor opkomst
religie:
o 1. Codex Hammurabi, opgesteld 1780 V.C, is een voorbeeld van het onstaan van een
moraal los van een geopenbaarde tekst die wordt toegewezen aan een goddelijk
opperwezen.
Bestond uit 282 wetten in steen gegrift en bij overtreding traden de rechters
in werking
o 2. Egyptische Dodenboek: compilatie van teksten geschreven op grafmuren en op
papyri tussen de 16e en 10e eeuw V.C
‘Betuigingen van onschuld’
Menselijke handelingen! Niet opgelegd door Goddelijke wezens
Ik heb de graanmaat niet vervalst (1)
Ik heb de gewichten niet vervalst (2)
o Morele instructies verrassend actueel, maar ook logisch in
de context van het toenmalige Egypte
De Nijl zorgde voor toenemende handel tussen
mensen en stammen = nood aan regels
Ik heb het water niet afgedamd (3)
o Water afdammen voor eigenlandbouwgrond te bevorderen,
wordt dit wel gedaan (immoreel) = straf
o Toezicht van Farao, om zo een menselijke samenleving te
behouden
o 3. Oud Griekenland en het Romeinse Rijk hanteerden, door de mens opgestelde,
normen.
Xenophanes (560-478 V.C)
Grieken en Romeinen geloofden in meerdere goden, maar werden
vaak gebruikt als toonbeeld die je net niet moest navolgen. “stelen,
hoereren en elkaar bedriegen”
Pericles (495-429 V.C)
Reeks bepalingen van Kleisthenès, vormde grondslag democratische
structuur
Burgers beschikten over politieke rechten maar ook verplichtingen
Uitgangspunt: Ostracisme: Mensen die id samenleving kwaad deden
werden verwijderd
1
, Ook systeem van vergoedingen aan rechters, om de samenleving te
bewaken
Twaalftafelenwet (451 V.C)
Hele reeks bepalingen van privaatrecht en publiekrecht, die basis
vormde voor Romeins recht
Door Raad van rechtsgeleerden: jullie zullen de regels van de
12tafelenwet toepassen en kijken of ze worden nageleefd
Praetor: recht om te spreken binnenin een bepaald gebied
Hierdoor kregen normen een dynamisch karakter en evolueerden ze
mee met de maatschappelijke ontwikkelingen
Belangrijke keerpunten:
Constantijn I de Grote (313), Edict van Milaan: “Christenen mogen niet meer worden
vervolgd”
o Probleem: Groep beschermen = macht nastreven
Keizer Theodosius (379-394), Concilie van Constantinopel (381): Christendom wordt
staatsgodsdienst
o Elementen uit het Romeins recht worden behouden, maar de impact van de Bijbelse
voorschriften als basis voor de moraal bleef groeien
o Vervolging van ketters en heidenen
Neuzen van standbeelden afkappen, kruizen op de voorhoofden
o Eerste Paus: Siricius (bisschop van Rome)
Concilie van Efese (431): De Bijbel (de vier evangelies) vormden als basis van de moraal.
Vanaf dan werd de gedachte geïnstalleerd, de rgeles die men moet volgen.
Paus Gregorius VII (1073-1085): voerde het Dicatus papae uit: Paus heeft het hoogste gezag
binnen de Kerk en SL. De paus werd een GOD
o De regels werden altijd maar verder uitgewerkt
Paus Lucius III (1181-1185): Start van de Inquisitie (kerkelijke rechtbank, strafinstrument)
Paus Innocentius VIII (1484-1492): “omdat we ten zeerste verlangen”
o Start van de heksenvervolging
o Heinrich Institoris en Jacob Sprenger: Malleus Maleficarum, 1486
Toenemende kritiek op de Kerk:
o Systeem van aflaten: straf voor hun zonden konden afkopen met rituelen (ook som
geld)
o Levenswandel van de Paus
o Wittenberg, 1517: Luther nagelde 95 stellingen, aan de poort van die kerk, tegen de
stelling dat alleen de paus de echte ‘uitlegger van de heilige schift’ was
Bijbel stond boven elk menselijk gezag
o Grote scheuring: 1/3e stapte over naar het protestantisme
Protestantisme zorgde niet voor een verandering van houding tov
ketters,heksen,…
Hun uitgangspunt is: ALLEEN wat er in het schrift staat is van belang.
Dit leidde ook tot absurde zaken (geweld & doodslag)
o Godsdienstoorlogen
2
, o 30jarige oorlog, 1648 Westfalen
o Goedkeuring Slavernij
Onder invloed van de Verlichting kwam er een beweging op gang om medemensen met een andere
huidskleur, andere traditie en een ander geloof niet langer te onderdrukken en als beesten te
behandelen, terwijl de Kerk de slavernij ondersteunde.
Cruciale omwenteling = Franse revolutie, 1789:
Robespierre
o Geen atheïst, had het wel vaak over een “opperwezen”
o Aan het hoofd vh Schrikbewind
Maar ondanks opkomst democratische gedachtegoed, bleven de christelijke Kerk hun claim
behouden. Sterker nog, ze verzetten zich tegen de Verlichtingsidealen.
Pius IX (1846-1878)
o Veroordeelde het Indifferentisme, Protestantisme, Liberalisme, Democratie,
Socialisme, Communisme, Dwalingen & Onfeilbaarheid van de paus (1870)
o Onfeilbaarheid vd paus: Telkens wanneer de paus iets zegt is dat waar, want is
weerlegd door God.
Sl wordt hierdoor verschrikkelijk
Laatste keer: 15 augustus, Maria wordt geëerd
Pius XI (1922-1938)
o Verwierp de democratie en sloot concordaten met Nazies
o Concordaat met Mussolini, waarbij de Kerk Italië officieel erkende, waardoor de
Paus gezag kreeg over een eigen staat: Vaticaanstad.
Gruweldaden van de 20e eeuw enkel mogelijk omwille van het atheïsme
o Vermeersch: Er waren nazi’s die atheïstisch waren, maar is geen doctrine
Hitler had het over een Voorzienigheid (= soort God)
Paus Pius XII veroordeelde het regime van Hitler niet
Overeenkomsten religie en totalitaire systemen
Morele normen zijn het product van een menselijke samenleving. De beste voorbeelden zijn:
Universele Verklaring vd Rechten van de Mens (1948)
Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele
Vrijheden (1950)
Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989)
Deze bevatten alle drie geen goddelijke oorsprong maar zijn mensenwerken. Bevatten geen
intrinsieke dwang, en dat is waarvoor ethiek staat om een menselijke samenleving mogelijk te
maken.
Morele normen zijn dus het product van mensen die de samenhorigheid van de groep willen
beschermen en versterken
Dit principe is heel efficiënt binnenin de groep zelf, maar nadelig voor diegene die er niet toe
behoorden
Naarmate de morele kring groter werd, groeide het besef van de noodzaak om normen die
aanvaard werden door mensen met uiteenlopende meningen
Ethiek is dus nooit statisch, maar is dynamisch
In de 1e fase bestond de morele kring enkel uit de leden van de eigen familie of stam, afhankelijk van
onze ‘naasten’
Dit begrip kreeg een uitbreiding door de eeuwen heen
3
, o ‘vroeger de stam, de stad, de natie, later het geloof, nu de hele mensheid, zelfs de
levende wezens’
o Maar het begrip naaste in de Bijbel, legde rechten op aan bepaalde volkeren en niet
aan anderen
Hierdoor kan het geen grondslag vormen voor moraal
Mensen hadden in het begin geen greep op zijn eigen lot, want afhankelijk
van “God”
= ontkenning van het recht op zelfbeschikking
o Individualisme is één van de motoren van de geschiedenis:
Recht op zelfbeschikking is vrij nieuw (midden 20e eeuw) & is een van de
belangrijkste ethische principes
Pico della Mirandola: “Een mens kan zich verheffen tot het meest
goddelijke, maar kan zich ook verlagen tot het meest dierlijke.”
o Geeft hij aan dat mensen hun lot in eigen handen kan
nemen
Immanuel Kant (1784)
o ‘Sapere Aude’
‘Durf je van je eigen verstand te bedienen’
John Stuart Mill
o “Elke mens mag geloven en denken wat hij of zij wil
o Universele seculiere moralen ondanks multireligieuze samenleving
Is dat mogelijk?
Bestaan er universele normen?
o Natuurwetenschappen: zwaartekracht
o Moraalwetenschappen: pijn
Verzet tegen ‘onvrijwillig ondergane pijn’
Dus geen sadomasochisten
In alle culturen
Bewijs: endorfines (pijnonderdrukkend) (bij
bevallingen)
Ook bij duursporters
Voorbeelden:
o Vrijheid van meningsuiting
o Scheiding kerk en staat
o Gelijkwaardigheid van elke mens
o Recht op zelfbeschikking
Verhaal Abraham
o “doodt uw zoon, wilt het doen maar dan komt een engel
naar beneden die zegt “ge zijt gehoorzaam”
Ook in medialandschap?
Principes zoals plicht om medemens te informeren,
waarheidsgetrouwdheid, onafhankelijkheid en bescherming van de
privacy
Door opkomende world wide web geen grenzen meer & dan is de
vraag of deze principes overal gelden?
4
