College 1, identificeren en beschrijven van veranderingen
Ontwikkeling is:
● Multidirectioneel: kan vooruit & achteruit gaan
● Multi-gedetermineerd: individu, directe omgeving, culturele + sociale + economische context
● Multidimensioneel: veranderingen op ene domein invloed op andere domein (fysiek, motorisch,
cognitief, sociaal, emotioneel)
- Vanaf 1/1,5 jaar leren lopen
Gebeurtenissen waardoor nieuwe omgeving wordt gemaakt:
● Normatief leeftijdsgebonden: biologische & sociale omgevingsinvloeden gebonden aan leeftijd →
dus voorspelbaar
● Normatief historische invloeden: biologische & sociale omgevingsinvloeden gebonden aan
geschiedenis → voorspelbaar
● Niet-normatieve invloeden: onregelmatige gebeurtenissen voor beperkt aantal mensen →
onvoorspelbaar
Nature = genen, biologische factoren
Nurture = omgeving
Continu = geleidelijk uitbreiden zelfde soort vaardigheden → kwantitatief, meer van zelfde
Discontinu = ontwikkeling in aparte fasen, elke fase kwalitatief anders dan eerdere fase
Kritieke periode = belangrijke periode voor ontwikkeling
Gevoelige periode = gevoelig voor omgevingsinvloeden, vroeg in het leven
Domein algemene = ontwikkelingsmechanismen kunnen een grote reeks aan vaardigheden beïnvloeden
Domein specifieke = ontwikkeling van uiteenlopende vaardigheden heeft weinig invloed in andere
domeinen
Theoretische perspectieven
Psychodynamisch perspectief: ontwikkeling van binnenuit gestuurd → nauwelijks bewust van
Freud: onbewuste krachten zijn bepalend voor persoonlijkheid & gedrag
5 fases:
1. Orale fase (0-1): Focus op eten en dingen in de mond stoppen
2. Anale fase (1-3): Nadruk op toilet-training, eerste ervaringen met discipline en autoriteit
3. Fallische fase (3-6): Toename van seksuele drang, wekt nieuwsgierigheid, attent op
genderverschillen, cruciaal voor vorming van genderidentiteit.
4. Latentieperiode (6-12): Seksuele drang wordt onderdrukt, nadruk op onderwijs en begin bezorgdheid
voor anderen.
5. Genitale fase (20-65): behoefte aan voortplanting
Erikson: zijn 8 stadia van conflicten door ons leven, hierbij oplossingen bedenken en dat wordt je
persoonlijkheid
,Behavioristisch perspectief: ontwikkeling van buitenaf gestuurd → gedrag is een onvermijdbare reactie
op een externe prikkel
- Klassieke conditionering: 2 stimuli worden vaker samen gepresenteerd, totdat ze op beide (neutrale
en bijbehorende stimulus) hetzelfde reageren
- Operante conditionering: leren van consequenties bij gedrag (positief of negatief) → sticker als
groente op bijv.
Herabiliteit = in welke mate genen bijdragen aan bepaalde omstandigheden
Sociaal-cognitieve leertheorie: gedrag wordt aangeleerd door gedrag van een ander (tussen bovenste 2
perspectieven in)
- Reproductie, aandacht, motivatie, Retentie (= kunt gedrag later nog herinneren)
Cognitief perspectief: theorieën over mensen in staat stellen de wereld te leren kennen & begrijpen & over
na te denken
- Piaget: kind bouwt kennis op door interactie met omgeving
Contextueel perspectief: brede visie op ontwikkeling, focus op invloed omgeving
❖ Bio-ecologisch model (Bronfen Benner): micro, meso, exo, macro, chrono (tijd)
❖ Sociaal-culturele theorie (Vygotsky): cognitieve ontwikkeling door sociale interacties tussen culturen
❖ Dynamische systeemtheorie: alles ontwikkelt zich tegelijk, niet-lineair, staat niet stil
Evolutionair perspectief: gedrag is resultaat van genetische erfenis voorouders
- Charles Darwin evolutietheorie
→ natuurlijke selectie: organismen met bepaalde eigenschappen kunnen beter overleven (‘Survival
of the fittest’)
Ethologie = invloed van biologische kenmerken op gedrag (van dieren)
Gedragsgenetica: onderzoekt hvl invloed genen hebben op verschillen in gedrag van mensen
Empirisch-wetenschappelijke methoden: onderzoeksvraag - hypothese - onderzoeksmethode - data
verzamelen - data analyseren - kritisch kijken naar onderzoek, data publiceren en repliceren
Onderzoekdesigns:
Longitudinaal onderzoek → gedrag van 1 of meerdere individuen door de tijd heen wordt gemeten
- Individuele veranderingen meten
Cross-sectioneel onderzoek → mensen van verschillende leeftijden op hetzelfde tijdstip vergelijken
- Kan geen uitspraak over veranderingen in individuen of groepen worden gedaan
Cross-sequentieel onderzoek → verschillende leeftijdsgroepen op verschillende tijdstippen bestuderen
- Combo van bovenste twee
College 2, begin van het leven, genen en ontwikkeling & prenatale periode
Zygote = bevruchte eicel
Chromosomen = structuren in kern van levende cellen → dragen DNA
- Elke cel heeft 46 chromosomen. Eicellen en zaadcellen hebben beide 23 chromosomen.
- Reeks van 4 chemische basen (= subeenheden): G-C, A-T
Gen = reeks van basen, stukje DNA, heeft instructie voor productie van een bepaald eiwit. Code om
proteïne te maken.
, Meiose = celdeling geslachtscellen
Mitose = normale celdeling
Allel = variant van een gen (1 via moeder, 1 via vader)
Homozygous = 2 dezelfde allelen
Heterozygous = 2 verschillende allelen
Genotype = allel van moeder & allel van vader
Fenotype = eigenschap die we zien
→ Jouw genotype bepaald je fenotype
Dominant: komt altijd tot uiting in fenotype (in uiterlijk)
Recessief: komt alleen tot uiting in fenotype als er geen dominant allel is
X-linked traits: expressie van een allel dat maar op 1 vd geslachtschromosomen voorkomt (meestal X)
Chromosomale afwijkingen: er is een chromosoom teveel of te weinig:
- Syndroom van Down: chromosoom teveel op 21e paar
- Syndroom van Turner: is maar 1 geslachtschromosoom → kinderen zijn klein en onvruchtbaar
Epigenetica = manier waarop ons lichaam kan veranderen, zonder dat het DNA wijzigt
Gen-omgevingsinteractie: omgeving heeft vooral effect op individuen met een bepaald allel
- Bij trauma in vroege kindertijd grotere kans op depressie en PTSS, of bij bepaalde allelen
- PKU = overerving van recessief allel → persoon kan fenylalanine niet verwerken, anders
verminderde hersenontwikkeling
Gen-omgevingscorrelatie : gen & omgeving hangen samen → NIET ene veroorzaakt het ander!
Omgeving kan beïnvloed worden door genen:
- Passief: ouders creëren een omgeving die beïnvloed wordt door hun erfelijke eigenschappen
(intelligente ouders brengen hun kinderen veel in aanraking met boeken)
- Evocatief: geërfde kenmerken kind lokken gedrag uit van omgeving
- Actief: kinderen zoeken een omgeving die overeenkomt met hun genetische aanleg (niche picking)
Non-shared environmental effect: broers & zussen delen dezelfde thuisomgeving, maar worden hierdoor
anders beïnvloed, afhankelijk van kenmerken kind (bijv. Leeftijd & geslacht)
Epigenetic gene-regulatory processes: omgevingsinvloeden reguleren de timing & expressie van genen
- Bijvoorbeeld: moeder heeft tijdens zwangerschap cocaïne gebruikt, globale DNA-methylering bij
baby daalt eerst en stijgt daarna weer
DNA methylation = aan- en uitzetten van genen. → komt door veroudering, omgeving en leeftijd
(verandering van de activiteit van een DNA-segment)
Fasen in prenatale ontwikkeling
❖ Germinal /zygotic period (0-2 weken)
- Zygote = bevruchte eicel
- Blastocyst = bal van 100 cellen, hechten aan baarmoederwand
- Embryoblast: wordt straks embryo
- Trophoblast: wordt straks vruchtzak, placenta en navelstreng
❖ Embryonic period (3-8 weken)
- Cellen specialiseren, kans op miskraam het grootst
- Einde periode: alle belangrijke lichaamsdelen en organen aanwezig. 2,5 cm groot.
Ontwikkeling is:
● Multidirectioneel: kan vooruit & achteruit gaan
● Multi-gedetermineerd: individu, directe omgeving, culturele + sociale + economische context
● Multidimensioneel: veranderingen op ene domein invloed op andere domein (fysiek, motorisch,
cognitief, sociaal, emotioneel)
- Vanaf 1/1,5 jaar leren lopen
Gebeurtenissen waardoor nieuwe omgeving wordt gemaakt:
● Normatief leeftijdsgebonden: biologische & sociale omgevingsinvloeden gebonden aan leeftijd →
dus voorspelbaar
● Normatief historische invloeden: biologische & sociale omgevingsinvloeden gebonden aan
geschiedenis → voorspelbaar
● Niet-normatieve invloeden: onregelmatige gebeurtenissen voor beperkt aantal mensen →
onvoorspelbaar
Nature = genen, biologische factoren
Nurture = omgeving
Continu = geleidelijk uitbreiden zelfde soort vaardigheden → kwantitatief, meer van zelfde
Discontinu = ontwikkeling in aparte fasen, elke fase kwalitatief anders dan eerdere fase
Kritieke periode = belangrijke periode voor ontwikkeling
Gevoelige periode = gevoelig voor omgevingsinvloeden, vroeg in het leven
Domein algemene = ontwikkelingsmechanismen kunnen een grote reeks aan vaardigheden beïnvloeden
Domein specifieke = ontwikkeling van uiteenlopende vaardigheden heeft weinig invloed in andere
domeinen
Theoretische perspectieven
Psychodynamisch perspectief: ontwikkeling van binnenuit gestuurd → nauwelijks bewust van
Freud: onbewuste krachten zijn bepalend voor persoonlijkheid & gedrag
5 fases:
1. Orale fase (0-1): Focus op eten en dingen in de mond stoppen
2. Anale fase (1-3): Nadruk op toilet-training, eerste ervaringen met discipline en autoriteit
3. Fallische fase (3-6): Toename van seksuele drang, wekt nieuwsgierigheid, attent op
genderverschillen, cruciaal voor vorming van genderidentiteit.
4. Latentieperiode (6-12): Seksuele drang wordt onderdrukt, nadruk op onderwijs en begin bezorgdheid
voor anderen.
5. Genitale fase (20-65): behoefte aan voortplanting
Erikson: zijn 8 stadia van conflicten door ons leven, hierbij oplossingen bedenken en dat wordt je
persoonlijkheid
,Behavioristisch perspectief: ontwikkeling van buitenaf gestuurd → gedrag is een onvermijdbare reactie
op een externe prikkel
- Klassieke conditionering: 2 stimuli worden vaker samen gepresenteerd, totdat ze op beide (neutrale
en bijbehorende stimulus) hetzelfde reageren
- Operante conditionering: leren van consequenties bij gedrag (positief of negatief) → sticker als
groente op bijv.
Herabiliteit = in welke mate genen bijdragen aan bepaalde omstandigheden
Sociaal-cognitieve leertheorie: gedrag wordt aangeleerd door gedrag van een ander (tussen bovenste 2
perspectieven in)
- Reproductie, aandacht, motivatie, Retentie (= kunt gedrag later nog herinneren)
Cognitief perspectief: theorieën over mensen in staat stellen de wereld te leren kennen & begrijpen & over
na te denken
- Piaget: kind bouwt kennis op door interactie met omgeving
Contextueel perspectief: brede visie op ontwikkeling, focus op invloed omgeving
❖ Bio-ecologisch model (Bronfen Benner): micro, meso, exo, macro, chrono (tijd)
❖ Sociaal-culturele theorie (Vygotsky): cognitieve ontwikkeling door sociale interacties tussen culturen
❖ Dynamische systeemtheorie: alles ontwikkelt zich tegelijk, niet-lineair, staat niet stil
Evolutionair perspectief: gedrag is resultaat van genetische erfenis voorouders
- Charles Darwin evolutietheorie
→ natuurlijke selectie: organismen met bepaalde eigenschappen kunnen beter overleven (‘Survival
of the fittest’)
Ethologie = invloed van biologische kenmerken op gedrag (van dieren)
Gedragsgenetica: onderzoekt hvl invloed genen hebben op verschillen in gedrag van mensen
Empirisch-wetenschappelijke methoden: onderzoeksvraag - hypothese - onderzoeksmethode - data
verzamelen - data analyseren - kritisch kijken naar onderzoek, data publiceren en repliceren
Onderzoekdesigns:
Longitudinaal onderzoek → gedrag van 1 of meerdere individuen door de tijd heen wordt gemeten
- Individuele veranderingen meten
Cross-sectioneel onderzoek → mensen van verschillende leeftijden op hetzelfde tijdstip vergelijken
- Kan geen uitspraak over veranderingen in individuen of groepen worden gedaan
Cross-sequentieel onderzoek → verschillende leeftijdsgroepen op verschillende tijdstippen bestuderen
- Combo van bovenste twee
College 2, begin van het leven, genen en ontwikkeling & prenatale periode
Zygote = bevruchte eicel
Chromosomen = structuren in kern van levende cellen → dragen DNA
- Elke cel heeft 46 chromosomen. Eicellen en zaadcellen hebben beide 23 chromosomen.
- Reeks van 4 chemische basen (= subeenheden): G-C, A-T
Gen = reeks van basen, stukje DNA, heeft instructie voor productie van een bepaald eiwit. Code om
proteïne te maken.
, Meiose = celdeling geslachtscellen
Mitose = normale celdeling
Allel = variant van een gen (1 via moeder, 1 via vader)
Homozygous = 2 dezelfde allelen
Heterozygous = 2 verschillende allelen
Genotype = allel van moeder & allel van vader
Fenotype = eigenschap die we zien
→ Jouw genotype bepaald je fenotype
Dominant: komt altijd tot uiting in fenotype (in uiterlijk)
Recessief: komt alleen tot uiting in fenotype als er geen dominant allel is
X-linked traits: expressie van een allel dat maar op 1 vd geslachtschromosomen voorkomt (meestal X)
Chromosomale afwijkingen: er is een chromosoom teveel of te weinig:
- Syndroom van Down: chromosoom teveel op 21e paar
- Syndroom van Turner: is maar 1 geslachtschromosoom → kinderen zijn klein en onvruchtbaar
Epigenetica = manier waarop ons lichaam kan veranderen, zonder dat het DNA wijzigt
Gen-omgevingsinteractie: omgeving heeft vooral effect op individuen met een bepaald allel
- Bij trauma in vroege kindertijd grotere kans op depressie en PTSS, of bij bepaalde allelen
- PKU = overerving van recessief allel → persoon kan fenylalanine niet verwerken, anders
verminderde hersenontwikkeling
Gen-omgevingscorrelatie : gen & omgeving hangen samen → NIET ene veroorzaakt het ander!
Omgeving kan beïnvloed worden door genen:
- Passief: ouders creëren een omgeving die beïnvloed wordt door hun erfelijke eigenschappen
(intelligente ouders brengen hun kinderen veel in aanraking met boeken)
- Evocatief: geërfde kenmerken kind lokken gedrag uit van omgeving
- Actief: kinderen zoeken een omgeving die overeenkomt met hun genetische aanleg (niche picking)
Non-shared environmental effect: broers & zussen delen dezelfde thuisomgeving, maar worden hierdoor
anders beïnvloed, afhankelijk van kenmerken kind (bijv. Leeftijd & geslacht)
Epigenetic gene-regulatory processes: omgevingsinvloeden reguleren de timing & expressie van genen
- Bijvoorbeeld: moeder heeft tijdens zwangerschap cocaïne gebruikt, globale DNA-methylering bij
baby daalt eerst en stijgt daarna weer
DNA methylation = aan- en uitzetten van genen. → komt door veroudering, omgeving en leeftijd
(verandering van de activiteit van een DNA-segment)
Fasen in prenatale ontwikkeling
❖ Germinal /zygotic period (0-2 weken)
- Zygote = bevruchte eicel
- Blastocyst = bal van 100 cellen, hechten aan baarmoederwand
- Embryoblast: wordt straks embryo
- Trophoblast: wordt straks vruchtzak, placenta en navelstreng
❖ Embryonic period (3-8 weken)
- Cellen specialiseren, kans op miskraam het grootst
- Einde periode: alle belangrijke lichaamsdelen en organen aanwezig. 2,5 cm groot.
