Naar eigen beeld en gelijkenis: Ras, religie, volk in nazi-Duitsland en het inquisitoriale Spanje
Woord vooraf
- Sociale cohesie = maatschappelijke uitdaging in etnisch gemengde samenleving
o Assimilatie: identiteitsverschillen uitwissen
o Segregatie: scheiding eigene vreemde
o Extreme vorm: Spanje v/d Inquisitie (assimilatiebeleid) + nazi-Duitsland (genocidaal
segregatiebeleid) Veel gelijkenissen, bv. etnisch narcisme; radicalisering
- Interetnisch samenleven: ook kijken naar de ‘Ander’
- Diversiteit in etnisch plurale samenleving
o Oproepen tot onverdraagzaamheid + ‘medicaliseren’ diversiteitsvraagstuk: terminologie
zoals bij vroegere radicalisering
o Trump: narcistisch & imperialistisch wereldbeeld
o IS: narcistische uitwas v. religie + genocidale praktijken = raison d’état (~ nazisme)
o Iraanse Republiek: instrument natieopbouw + zedenpolitie (disciplineert + controleert) (~
Inquisitie)
Historische context: 1492/1942
- Spanje, 1492
o Tot 1492: christenen, moslims, joden
Assimilatiebeleid: Inquisitie
Segregatiebeleid: Bloedzuiverheidsstatuten
- Duitsland, 1942
o Nationaalsocialisme, bloed-en-bodem ideaal, Arisch ras, Aktion T4, Lebensborntehuizen
Inleiding
De eigenaardigste grap uit de wereldgeschiedenis
- Beide gevalstudies: ideaal v. etnisch homogene samenleving staat centraal
o Universele dimensie
Constructief comparatisme
- Etnisch denkkader
o Staatsproject v. etnische zuivering, op juridische basis gelegitimeerd & ondersteund door
bureaucratisch apparaat
- Anti-judaïsme/antisemitisme ingebed in Europese context, maar Spanje & Duitsland hadden anti-
Joodse klimaat tot instrument gemaakt v. politieke natieopbouw & etnische zuivering
Het daderperspectief
- Spaanse historicus & inquisitiedeskundige José Antonio Escudero in zijn kritiek op Netanyahu:
Welk ras werd precies vervolgd door de zogeheten racistische inquisitie? Racistische karakter
v/d Inquisitie ontkennen. Redenering van Escudero zou neerkomen op de vraag hoe het racisme
v/d nazi’s ten opzichte v/d joden te rijmen valt met de vervolging v. asocialen, homo’s, Jehova’s
Getuigen, geesteszieken, communisten…, om vervolgens het racistische karakter v/h nazisme te
ontkennen.
o Maar anti-Joodse maatregelen zijn gevolg v. etnisch project, niet aanleiding/oorzaak
- Daderstaat: streven naar etnische zuiverheid
o Nazisme: Blut und Boden (vooral ras)
o Spaanse natie: ideaal v. religieus-etnische zuiverheid (oud-christenen); afstammelingen
v. joodse of moslimbekeerlingen = onzuiver
1
,- Vergelijk nazisme: enkel als we vertrekken v/d zelfdefinitie v/d dader-Staat komen we tot een
globale interpretatie waarin alle deelinterpretaties kunnen worden ingepast. Of zoals Hilberg zei:
enkel de daders overzien het geheel.
- Slachtofferperspectief = gefragmenteerd Primaire beweegreden v/h genocidale/etnocidale is
niet ‘haat voor de Ander’, maar een ziekelijke eigenliefde
De taal van het imperium
Ontluizing als eindoplossing
- “Joden zijn luizen die anderen besmetten en epidemieën veroorzaken”: Endlösung = ontluizing
o Uitwijzing werd hierdoor sociaal aanvaardbaar: uitsluitingsmechanisme zorgt ervoor dat
deze metafoor gewoon waarheid wordt, de lijn tussen figuurlijk & letterlijk taalgebruik
wordt overschreden
Van woord tot moord
- ‘Ausrotten’; ‘extirpar’: “joden zijn haatdragers en we mogen ze uitroeien” Uitsluitingsdiscours:
metaforisch taalgebruik construeert de werkelijkheid en verhult ze zelfs
o Bv. eufemismen zoals ‘Sonderbehandlung’ of ‘Gnadentod’
Onverdraagzaamheid als deugd
- ‘Fanatisme’ en ‘onverdraagzaamheid’ zijn een deugd voor wie voorstander is van het
inquisitoriale model
Morisken en Armeniërs
- Vergeten slachtoffers van regimes: historisch geheugenverlies
- Genocide: intentie om een bevolkingsgroep blijvende schade toe te brengen of te vernielen,
waarbij de slachtoffers geselecteerd worden o.b.v. hun behoren tot een bepaalde groep
o Juridische definitie is beperkend
Rwanda, homoseksuelen, mentaal zieke mensen
Criterium van ‘intentionaliteit’: ‘collateral damage’
Etnocide wordt niet in de definitie opgenomen
Semiotische fossielen
- Jaarlijks traditionele feesten waarbij herdenking v/d vervolging, uitdrijving of vernietiging v/d
Ander centraal staat Machtsverhoudingen op symbolische wijze geënsceneerd; collectieve
identiteitsopbouw Joden voorgesteld als ondergeschikte sociale groep met marginale positie
- Voor de slachtoffers is het een pijnlijke herinnering, voor de ‘daders’ is het niet meer dan een
folkloristisch gegeven als sociale cohesie v/d dorpsgemeenschap
- Dergelijke ‘semiotische fossielen’ getuigen v/e verleden v. etnisch conflict waarmee nooit
volledig in het reine is gekomen in Spanje Onvoorwaardelijke veroordeling nazisme
In naam van het bloed
- Naamkunde & genealogisch onderzoek = hoeksteen radicaal etnisch beleid
o Naam = meest doeltreffende + verraderlijke + bedrieglijke instrument om beleid uit te
voeren om bepaalde groepen uit te roeien
o In etnisch wereldbeeld vallen eigennaam & etnische identiteit samen. Twijfels over
authenticiteit v/d etnische naam Uitsluiting, etnisch onzuiver Naamkundige terreur
- Etnische socialisatie: familienamen leren onderscheiden om zo nieuw-christelijken te herkennen
- Assimilatiestrategie Spanje: gemeenschap laten verdwijnen: christelijke namen opleggen om
etnische gemeenschap v/d Morisken te vernietigen: geheugen v. die gemeenschap wissen,
‘memoricide’, verlies v. genealogische kennis, sociale structuur uiteen laten vallen
2
, o Je vergeet wat je oorsprong en oorspronkelijke naam ooit geweest zijn Geassimileerd
- Segregatiestrategie Duitsland: gemeenschap zichtbaar maken: zichtbaarheid etnische Andere
herstellen, totale uitsluiting, deportatie vergemakkelijken (herkenbaar, makkelijk op te sporen)
o Omdat Joden in de 19e E al sterk geassimileerd waren (en dus aan hun naam niet meer te
herkennen waren), moesten ze opnieuw etnisch-religieuze naam toevoegen in de jaren 30:
Israël & Sara als tweede naam. Ze wisten toen nog niet dat dit tot uitroeiingskampen zou
leiden.
o Zodra ze in de kampen waren, kregen ze gewoon een numerieke code getatoeëerd
- Spelling is ook van belang + zorgvuldige naamkeuze om etnische zuiverheid aan te tonen: naam
als instrument van overleving
- Etnisch maatschappijbeeld: naam is herleid tot spiegel v/h bloed, het bloed tot spiegel v/d ziel
naam is meer dan taalkundig teken
- Gevalstudie Saul Friedländer: naamwisselingen in functie v. identiteitsgevoel (Frans, katholiek,
Jezuïetenorde, Joods, mengvorm Frans-Joods)
Het narcisme van het kleine verschil
De rede(n) v/d redeloosheid
Etnisch navelstaren als politiek project
- Religieuze interpretatie geniet de voorkeur i.p.v. raciale interpretatie
o Stamboomonderzoek voor doeltreffend vervolgingsbeleid
o Veel gelijkenissen tussen het Iberische & Germaanse raciale antisemitisme
- Ontwikkeling nieuwe wetenschapstakken Verstrengeling wetenschap & politiek Medische
kijk op machtsstrategieën of biologische benadering v. sociale gedragingen
- Behoud etnische zuiverheid + collectief narcisme Uitsluiting v/d Ander door heersende
etnische groep
o Politiek-etnisch beleid: staatsgrens samenvallen met etnische grens
o Hitler noemt dit ‘recht op zelfverdediging’
Gevoel en rede
- Hitler: innerlijke strijd rede & gevoel Rede zegeviert, emotie onderworpen ‘Gevoelsmatige’
antisemitisme werd ‘raadgever’ van ‘rationeel’ antisemitisme (van het verstand); anti-Joods
planmatig beleid door Staat geregeld via juridische weg
- Maatschappelijke orde in Spanje en Duitsland is niet het product van passie/emotie, maar
zorgvuldig geconstrueerd door het intellect, door de rede
- Maatschappij als levend organisme; homogeen volkslichaam; collectieve rede (raison d’état)
Christendom als ‘raison d’état’
Inquisitie = juridisch-bureaucratisch apparaat, verbonden aan religie, om christelijke ‘raison d’état’ te
beschermen tegen interne vijanden Waken over nationale lichaam v. christelijk Spanje
(staatsbelang)
Het volkslichaam
- Organistische opvatting v. politieke gemeenschap
- Endogene onzuiverheid: v. binnenuit leven v/d natie bedreigen
- Ziek worden door exogene stoffen: externe elementen die lichaam v. buitenaf besmetten
- Medische metafoor als taalmiddel om volksnationale project te legitimeren
o Naziartsen ging volledig mee hierin: zorg voor de natie letterlijk toevertrouwd aan medisch
beroep (doden = medisch hulpmiddel)
- Nationaliseren v/h lichaam & rede + gemedicaliseerde opvatting Legitimeringsgrond voor
uitschakeling ‘volksvreemde’ elementen
3
Woord vooraf
- Sociale cohesie = maatschappelijke uitdaging in etnisch gemengde samenleving
o Assimilatie: identiteitsverschillen uitwissen
o Segregatie: scheiding eigene vreemde
o Extreme vorm: Spanje v/d Inquisitie (assimilatiebeleid) + nazi-Duitsland (genocidaal
segregatiebeleid) Veel gelijkenissen, bv. etnisch narcisme; radicalisering
- Interetnisch samenleven: ook kijken naar de ‘Ander’
- Diversiteit in etnisch plurale samenleving
o Oproepen tot onverdraagzaamheid + ‘medicaliseren’ diversiteitsvraagstuk: terminologie
zoals bij vroegere radicalisering
o Trump: narcistisch & imperialistisch wereldbeeld
o IS: narcistische uitwas v. religie + genocidale praktijken = raison d’état (~ nazisme)
o Iraanse Republiek: instrument natieopbouw + zedenpolitie (disciplineert + controleert) (~
Inquisitie)
Historische context: 1492/1942
- Spanje, 1492
o Tot 1492: christenen, moslims, joden
Assimilatiebeleid: Inquisitie
Segregatiebeleid: Bloedzuiverheidsstatuten
- Duitsland, 1942
o Nationaalsocialisme, bloed-en-bodem ideaal, Arisch ras, Aktion T4, Lebensborntehuizen
Inleiding
De eigenaardigste grap uit de wereldgeschiedenis
- Beide gevalstudies: ideaal v. etnisch homogene samenleving staat centraal
o Universele dimensie
Constructief comparatisme
- Etnisch denkkader
o Staatsproject v. etnische zuivering, op juridische basis gelegitimeerd & ondersteund door
bureaucratisch apparaat
- Anti-judaïsme/antisemitisme ingebed in Europese context, maar Spanje & Duitsland hadden anti-
Joodse klimaat tot instrument gemaakt v. politieke natieopbouw & etnische zuivering
Het daderperspectief
- Spaanse historicus & inquisitiedeskundige José Antonio Escudero in zijn kritiek op Netanyahu:
Welk ras werd precies vervolgd door de zogeheten racistische inquisitie? Racistische karakter
v/d Inquisitie ontkennen. Redenering van Escudero zou neerkomen op de vraag hoe het racisme
v/d nazi’s ten opzichte v/d joden te rijmen valt met de vervolging v. asocialen, homo’s, Jehova’s
Getuigen, geesteszieken, communisten…, om vervolgens het racistische karakter v/h nazisme te
ontkennen.
o Maar anti-Joodse maatregelen zijn gevolg v. etnisch project, niet aanleiding/oorzaak
- Daderstaat: streven naar etnische zuiverheid
o Nazisme: Blut und Boden (vooral ras)
o Spaanse natie: ideaal v. religieus-etnische zuiverheid (oud-christenen); afstammelingen
v. joodse of moslimbekeerlingen = onzuiver
1
,- Vergelijk nazisme: enkel als we vertrekken v/d zelfdefinitie v/d dader-Staat komen we tot een
globale interpretatie waarin alle deelinterpretaties kunnen worden ingepast. Of zoals Hilberg zei:
enkel de daders overzien het geheel.
- Slachtofferperspectief = gefragmenteerd Primaire beweegreden v/h genocidale/etnocidale is
niet ‘haat voor de Ander’, maar een ziekelijke eigenliefde
De taal van het imperium
Ontluizing als eindoplossing
- “Joden zijn luizen die anderen besmetten en epidemieën veroorzaken”: Endlösung = ontluizing
o Uitwijzing werd hierdoor sociaal aanvaardbaar: uitsluitingsmechanisme zorgt ervoor dat
deze metafoor gewoon waarheid wordt, de lijn tussen figuurlijk & letterlijk taalgebruik
wordt overschreden
Van woord tot moord
- ‘Ausrotten’; ‘extirpar’: “joden zijn haatdragers en we mogen ze uitroeien” Uitsluitingsdiscours:
metaforisch taalgebruik construeert de werkelijkheid en verhult ze zelfs
o Bv. eufemismen zoals ‘Sonderbehandlung’ of ‘Gnadentod’
Onverdraagzaamheid als deugd
- ‘Fanatisme’ en ‘onverdraagzaamheid’ zijn een deugd voor wie voorstander is van het
inquisitoriale model
Morisken en Armeniërs
- Vergeten slachtoffers van regimes: historisch geheugenverlies
- Genocide: intentie om een bevolkingsgroep blijvende schade toe te brengen of te vernielen,
waarbij de slachtoffers geselecteerd worden o.b.v. hun behoren tot een bepaalde groep
o Juridische definitie is beperkend
Rwanda, homoseksuelen, mentaal zieke mensen
Criterium van ‘intentionaliteit’: ‘collateral damage’
Etnocide wordt niet in de definitie opgenomen
Semiotische fossielen
- Jaarlijks traditionele feesten waarbij herdenking v/d vervolging, uitdrijving of vernietiging v/d
Ander centraal staat Machtsverhoudingen op symbolische wijze geënsceneerd; collectieve
identiteitsopbouw Joden voorgesteld als ondergeschikte sociale groep met marginale positie
- Voor de slachtoffers is het een pijnlijke herinnering, voor de ‘daders’ is het niet meer dan een
folkloristisch gegeven als sociale cohesie v/d dorpsgemeenschap
- Dergelijke ‘semiotische fossielen’ getuigen v/e verleden v. etnisch conflict waarmee nooit
volledig in het reine is gekomen in Spanje Onvoorwaardelijke veroordeling nazisme
In naam van het bloed
- Naamkunde & genealogisch onderzoek = hoeksteen radicaal etnisch beleid
o Naam = meest doeltreffende + verraderlijke + bedrieglijke instrument om beleid uit te
voeren om bepaalde groepen uit te roeien
o In etnisch wereldbeeld vallen eigennaam & etnische identiteit samen. Twijfels over
authenticiteit v/d etnische naam Uitsluiting, etnisch onzuiver Naamkundige terreur
- Etnische socialisatie: familienamen leren onderscheiden om zo nieuw-christelijken te herkennen
- Assimilatiestrategie Spanje: gemeenschap laten verdwijnen: christelijke namen opleggen om
etnische gemeenschap v/d Morisken te vernietigen: geheugen v. die gemeenschap wissen,
‘memoricide’, verlies v. genealogische kennis, sociale structuur uiteen laten vallen
2
, o Je vergeet wat je oorsprong en oorspronkelijke naam ooit geweest zijn Geassimileerd
- Segregatiestrategie Duitsland: gemeenschap zichtbaar maken: zichtbaarheid etnische Andere
herstellen, totale uitsluiting, deportatie vergemakkelijken (herkenbaar, makkelijk op te sporen)
o Omdat Joden in de 19e E al sterk geassimileerd waren (en dus aan hun naam niet meer te
herkennen waren), moesten ze opnieuw etnisch-religieuze naam toevoegen in de jaren 30:
Israël & Sara als tweede naam. Ze wisten toen nog niet dat dit tot uitroeiingskampen zou
leiden.
o Zodra ze in de kampen waren, kregen ze gewoon een numerieke code getatoeëerd
- Spelling is ook van belang + zorgvuldige naamkeuze om etnische zuiverheid aan te tonen: naam
als instrument van overleving
- Etnisch maatschappijbeeld: naam is herleid tot spiegel v/h bloed, het bloed tot spiegel v/d ziel
naam is meer dan taalkundig teken
- Gevalstudie Saul Friedländer: naamwisselingen in functie v. identiteitsgevoel (Frans, katholiek,
Jezuïetenorde, Joods, mengvorm Frans-Joods)
Het narcisme van het kleine verschil
De rede(n) v/d redeloosheid
Etnisch navelstaren als politiek project
- Religieuze interpretatie geniet de voorkeur i.p.v. raciale interpretatie
o Stamboomonderzoek voor doeltreffend vervolgingsbeleid
o Veel gelijkenissen tussen het Iberische & Germaanse raciale antisemitisme
- Ontwikkeling nieuwe wetenschapstakken Verstrengeling wetenschap & politiek Medische
kijk op machtsstrategieën of biologische benadering v. sociale gedragingen
- Behoud etnische zuiverheid + collectief narcisme Uitsluiting v/d Ander door heersende
etnische groep
o Politiek-etnisch beleid: staatsgrens samenvallen met etnische grens
o Hitler noemt dit ‘recht op zelfverdediging’
Gevoel en rede
- Hitler: innerlijke strijd rede & gevoel Rede zegeviert, emotie onderworpen ‘Gevoelsmatige’
antisemitisme werd ‘raadgever’ van ‘rationeel’ antisemitisme (van het verstand); anti-Joods
planmatig beleid door Staat geregeld via juridische weg
- Maatschappelijke orde in Spanje en Duitsland is niet het product van passie/emotie, maar
zorgvuldig geconstrueerd door het intellect, door de rede
- Maatschappij als levend organisme; homogeen volkslichaam; collectieve rede (raison d’état)
Christendom als ‘raison d’état’
Inquisitie = juridisch-bureaucratisch apparaat, verbonden aan religie, om christelijke ‘raison d’état’ te
beschermen tegen interne vijanden Waken over nationale lichaam v. christelijk Spanje
(staatsbelang)
Het volkslichaam
- Organistische opvatting v. politieke gemeenschap
- Endogene onzuiverheid: v. binnenuit leven v/d natie bedreigen
- Ziek worden door exogene stoffen: externe elementen die lichaam v. buitenaf besmetten
- Medische metafoor als taalmiddel om volksnationale project te legitimeren
o Naziartsen ging volledig mee hierin: zorg voor de natie letterlijk toevertrouwd aan medisch
beroep (doden = medisch hulpmiddel)
- Nationaliseren v/h lichaam & rede + gemedicaliseerde opvatting Legitimeringsgrond voor
uitschakeling ‘volksvreemde’ elementen
3
