1 - Psychodynamisch perspectief (PDp)
Overzicht
Inleiding tot de Psychodynamische benadering
1/ BEELD 1 Mensbeeld en uitgangspunten
2/ BEELD 2 constructie van ‘het onbewuste’
Levens- en doodsdrift
Constructie van de persoonlijkheid
Afweermechanismen zijn copingstrategieën
Soorten afweermechanisme
3/ BEELD 3 Persoonlijkheidstheorie
4/ Objectrelatietheorie
De 4 fasen van Mahler
De cirkel van veiligheid
De begeleidingsdriehoek
Intermezzo: Psychodynamisch perspectief samengevat
5/ Toepasbaarheid psychodynamisch perspectief in de praktijk
De begeleider als ‘hulp-ik’
Functies van het ik
De cognitieve functie
De machtsfunctie
De selectieve functie
De synthetische functie
3 pijlers
Basisrelatie aangaan
Hulp bieden bij het ontwikkelen van specifieke IK-taken
17 technieken van Redl & Wineman
Bieden van structuur
Hanteren van overdracht en tegenoverdracht
Overdracht
Tegenoverdracht
Relatiedefiniëring
Afstand en nabijheid
Uitingsvormen van overdracht
Uitdiepen van complexe overdrachten
Pagina 1 van 36
, 1 - Psychodynamisch perspectief (PDp)
Inleiding en situering psychodynamisch perspectief.
Gedrag begrijpen
Voortdurend stellen we ons de vraag waarom we handelen zoals we handelen of we zoeken de
beweegredenen achter het gedrag bij cliënten. We proberen gedrag te begrijpen zodat we het kunnen
voorspellen, of rekening kunnen houden met eventuele gevolgen va het gedrag.
Vaak merken we dat de wijze waarop we reageren niet altijd zo ‘verstandig’ of ‘redelijk’ is. En we merken
het veel te vaak te laat op. Nadat we de mist zijn ingegaan, nadat we brokken hebben gemaakt ,… Onze
impulsieve reacties hebben het gehaald van ons beredeneerde denken.
Soms is gedrag erg moeilijk te begrijpen. Meer zelfs: soms roept onvoorspelbaar gedrag van cliënten bij
ons angst of verwerping op.
Wat drijft een cliënt om zichzelf telkens opnieuw in de nesten te werken op school? Waarom voelen sommige
mensen de behoefte om te presteren? Wat zorgt ervoor dat iemand zichzelf uithongert? Hoe komt het dat je deze
opleiding gekozen hebt en niet een andere? …
Motivatie en gevoel
De psychodynamische benadering omvat de theorie die zich bezighoudt met wat ons drijft = met onze
motivatie en ons gevoel
Wat doen cliënten (emotioneel) met ons en hoe gaan we ermee om?
Motivatie en emotie zijn hierbij twee complementaire processen. Emotie zorgt er voor dat we alert zijn
en motivatie zet die om in actie. Het zijn alle twee processen die onze aandacht en ons gedrag sturen.
Emotionele betrokkenheid biedt zowel houvast als ruimte. Enerzijds om cliënten te ondersteunen
(‘Hulp-Ik’ zijn van cliënten), anderzijds om om te gaan met uiteenlopende dynamieken die in de
samenwerking met cliënten worden wakker gemaakt (overdracht en tegenoverdracht).
Belang voor OPB
In dit hoofdstuk staan we dus stil bij wat ons en andere mensen drijft, beweegt en motiveert. Soms
hebben we daar een goed zicht op, maar heel vaak ook niet of onvoldoende. En dat is nochtans echt
noodzakelijk willen we als orthopedagogisch begeleider mensen kunnen helpen. Zo hoeven we niet
langer te blijven steken in oplossingen op korte termijn. Deze helpen ons even, maar op lange termijn
werken ze destructief (afweermechanismen).
Grondlegger van PDp
Sigmund Freud: Psychoanalyse focust op het onbewuste als motor van ons gedrag (wat drijft mensen?)
Vertegenwoordigers die daar verder op hebben gewerkt en een eigen versie van zijn theorie hebben
uitgewerkt:
̵ Carl Gustav Jung: Persoonlijkheidstypes
̵ Wilhelm Reich: emotioneel lichaamswerk
̵ Jacques Lacan: taal
̵ Erik Erikson: Ontwikkelingspsychologie
̵ Paul Verhaeghe: Maatschappijkritiek
̵ Enz …
Pagina 2 van 36
, 1 - Psychodynamisch perspectief (PDp)
Essentie
We spreken dus niet van DE psychoanalyse, maar van verschillende varianten. De essentie van al deze
varianten = hoe mensen hun onbewuste wensen en verlangens vervullen in samenhang met de
mogelijkheden en beperkingen vanuit de omgeving.
Visie van Freud op:
o Invloed van het onbewuste op ons handelen
o Persoonlijkheidstheorie
o Overdracht en tegenoverdracht
o Afweermechanismen
BEELD 1: Mensbeeld en uitgangspunten
Mensbeeld
De mens is geen rationeel wezen en geen baas over zichzelf en geeft weinig richting aan het eigen leven.
Menselijk gedrag sterk bepaald door krachten waar mens geen vat op heeft:
o Aangeboren factoren
o Omgevingsfactoren
Menselijk gedrag is een poging om een zo bevredigend mogelijk leven te hebben (QOL) binnen de
mogelijkheden beperkt door deze beide factoren.
Uitgangspunt PDp
Het gedrag dat we hier en nu stellen, is bepaald door het verleden, voornamelijk door ervaringen uit de
kindertijd.
We kunnen niet / moeilijk ontsnappen aan ons verleden en zeker niet aan onbewuste (= voor leeftijd
van 3 jaar) intrusieve (= traumatische) ervaringen!
We kunnen ons wel bewust worden van de gevolgen van deze ervaringen (= krachten) en zo ons eigen
leven meer in eigen handen nemen.
Om gedrag van mensen te begrijpen, moet we de werkzame onbewuste mentale processen
achterhalen.
Fatsoen vs. driften en instincten
Onbewuste mentale processen = wensen:
o Die niet werden geaccepteerd en onderdrukt door omgeving
o Die wel actief blijven
o Die geremd worden door normen en waarden vanuit de verschillende systemen
Waarneembaar gedrag wordt bepaald door de onbewuste wensen en door het verbod er op, en is het
resultaat van een conflict tussen een wens en een verbod = het conflictmodel
Pagina 3 van 36
, 1 - Psychodynamisch perspectief (PDp)
2 belangrijke gevolgen:
1. Wij bepalen ons gedrag niet, maar is sterk meebepaald door onbewuste krachten waar we geen
greep op hebben.
2. Elk gedrag heeft betekenis, beïnvloed door het resultaat tussen wens en verbod.
Normaal vs. gestoord gedrag
Beide gedragen ontstaan op dezelfde manier en zijn dus in wezen niet verschillend. Er is geen duidelijk
onderscheid tussen ‘ziek’ en ‘gezond’.
OPB = cliënt
Elk individu heeft zowel gestoorde als gezonde aspecten in zijn gedrag. De verschillende manier waarop
met lastige thema’s wordt omgegaan bepaalt voor een deel het verschil tussen ‘ziek’ en ‘gezond’.
Eigen nota’s les BEELD 1
PDp zegt:
1. Het klopt niet dat je heel bewust, rationeel in het leven staat, keuzes maakt.
2. Eigen gedrag steeds vanuit verleden benaderen = bewust van eigen geschiedenis.
Bv. wat is aan gedrag cliënt voorafgegaan? Gedrag vandaag = gebeurtenis verleden. PDp focust op
heel jong kind (<2,5). Gebeurtenis komt anders binnen (impact grootst) dan op een latere leeftijd
(volwassen)
3. Het kijken naar het verleden, als je een bepaald trauma hebt verwerkt, is dat steeds voorlopig. Er
vandaag van het probleem af zijn, morgen misschien niet… omdat dingen in leven kunnen gebeuren
die andere facetten van het trauma benaderen. Trauma terug aangewakkerd. = geen garantie dat
een trauma opgelost is voor altijd !
4. Normale mensen of cliënten, die nood hebben aan begeleiding, zijn eigenlijk zelfde. Verschillende
tools om met zaken om te gaan.
Bv. ochtendritueel verstoord, verstoord ons in ons functioneren, dag om zeep.
Rituelen helpen ons om ons leven te structureren, wat voor ons werkt.
Bij dwangneurose: ritueel helpt niet om ober te gaan naar volgende situatie, maar belemmert juist,
terwijl oorspronkelijk zelfde doel.
Wat uw cliënt typeert, typeert ons ook, in mindere mate, wat uiteindelijk tegen hen keert.
OPB > wat voor ons werkt, werkt niet voor een ander. Niet opleggen ! kijken wat werkt voor een
ander, nieuwsgierig zijn. > We kunnen veel leren van mensen die het op een ander manier doen,
verschillende benaderingen voor 1 probleem. Diversiteit. Sommige oplossingsstrategieën zijn meer
of zijn minder destructief.
5. IJsbergmodel: wat zichtbaar is, rationeel, controle over hebben, wat we doen en waarom we doen
= boven water. Er is veeeel meer onder water = verborgen. Als OPB ook op focussen.
Bv. verschillende relaties mislukken > hoe komt dat? Wat is mijn aandeel ? bepaalde zaken zicht op
(boven water), andere zaken geen zicht op (onder water)
Pagina 4 van 36
Overzicht
Inleiding tot de Psychodynamische benadering
1/ BEELD 1 Mensbeeld en uitgangspunten
2/ BEELD 2 constructie van ‘het onbewuste’
Levens- en doodsdrift
Constructie van de persoonlijkheid
Afweermechanismen zijn copingstrategieën
Soorten afweermechanisme
3/ BEELD 3 Persoonlijkheidstheorie
4/ Objectrelatietheorie
De 4 fasen van Mahler
De cirkel van veiligheid
De begeleidingsdriehoek
Intermezzo: Psychodynamisch perspectief samengevat
5/ Toepasbaarheid psychodynamisch perspectief in de praktijk
De begeleider als ‘hulp-ik’
Functies van het ik
De cognitieve functie
De machtsfunctie
De selectieve functie
De synthetische functie
3 pijlers
Basisrelatie aangaan
Hulp bieden bij het ontwikkelen van specifieke IK-taken
17 technieken van Redl & Wineman
Bieden van structuur
Hanteren van overdracht en tegenoverdracht
Overdracht
Tegenoverdracht
Relatiedefiniëring
Afstand en nabijheid
Uitingsvormen van overdracht
Uitdiepen van complexe overdrachten
Pagina 1 van 36
, 1 - Psychodynamisch perspectief (PDp)
Inleiding en situering psychodynamisch perspectief.
Gedrag begrijpen
Voortdurend stellen we ons de vraag waarom we handelen zoals we handelen of we zoeken de
beweegredenen achter het gedrag bij cliënten. We proberen gedrag te begrijpen zodat we het kunnen
voorspellen, of rekening kunnen houden met eventuele gevolgen va het gedrag.
Vaak merken we dat de wijze waarop we reageren niet altijd zo ‘verstandig’ of ‘redelijk’ is. En we merken
het veel te vaak te laat op. Nadat we de mist zijn ingegaan, nadat we brokken hebben gemaakt ,… Onze
impulsieve reacties hebben het gehaald van ons beredeneerde denken.
Soms is gedrag erg moeilijk te begrijpen. Meer zelfs: soms roept onvoorspelbaar gedrag van cliënten bij
ons angst of verwerping op.
Wat drijft een cliënt om zichzelf telkens opnieuw in de nesten te werken op school? Waarom voelen sommige
mensen de behoefte om te presteren? Wat zorgt ervoor dat iemand zichzelf uithongert? Hoe komt het dat je deze
opleiding gekozen hebt en niet een andere? …
Motivatie en gevoel
De psychodynamische benadering omvat de theorie die zich bezighoudt met wat ons drijft = met onze
motivatie en ons gevoel
Wat doen cliënten (emotioneel) met ons en hoe gaan we ermee om?
Motivatie en emotie zijn hierbij twee complementaire processen. Emotie zorgt er voor dat we alert zijn
en motivatie zet die om in actie. Het zijn alle twee processen die onze aandacht en ons gedrag sturen.
Emotionele betrokkenheid biedt zowel houvast als ruimte. Enerzijds om cliënten te ondersteunen
(‘Hulp-Ik’ zijn van cliënten), anderzijds om om te gaan met uiteenlopende dynamieken die in de
samenwerking met cliënten worden wakker gemaakt (overdracht en tegenoverdracht).
Belang voor OPB
In dit hoofdstuk staan we dus stil bij wat ons en andere mensen drijft, beweegt en motiveert. Soms
hebben we daar een goed zicht op, maar heel vaak ook niet of onvoldoende. En dat is nochtans echt
noodzakelijk willen we als orthopedagogisch begeleider mensen kunnen helpen. Zo hoeven we niet
langer te blijven steken in oplossingen op korte termijn. Deze helpen ons even, maar op lange termijn
werken ze destructief (afweermechanismen).
Grondlegger van PDp
Sigmund Freud: Psychoanalyse focust op het onbewuste als motor van ons gedrag (wat drijft mensen?)
Vertegenwoordigers die daar verder op hebben gewerkt en een eigen versie van zijn theorie hebben
uitgewerkt:
̵ Carl Gustav Jung: Persoonlijkheidstypes
̵ Wilhelm Reich: emotioneel lichaamswerk
̵ Jacques Lacan: taal
̵ Erik Erikson: Ontwikkelingspsychologie
̵ Paul Verhaeghe: Maatschappijkritiek
̵ Enz …
Pagina 2 van 36
, 1 - Psychodynamisch perspectief (PDp)
Essentie
We spreken dus niet van DE psychoanalyse, maar van verschillende varianten. De essentie van al deze
varianten = hoe mensen hun onbewuste wensen en verlangens vervullen in samenhang met de
mogelijkheden en beperkingen vanuit de omgeving.
Visie van Freud op:
o Invloed van het onbewuste op ons handelen
o Persoonlijkheidstheorie
o Overdracht en tegenoverdracht
o Afweermechanismen
BEELD 1: Mensbeeld en uitgangspunten
Mensbeeld
De mens is geen rationeel wezen en geen baas over zichzelf en geeft weinig richting aan het eigen leven.
Menselijk gedrag sterk bepaald door krachten waar mens geen vat op heeft:
o Aangeboren factoren
o Omgevingsfactoren
Menselijk gedrag is een poging om een zo bevredigend mogelijk leven te hebben (QOL) binnen de
mogelijkheden beperkt door deze beide factoren.
Uitgangspunt PDp
Het gedrag dat we hier en nu stellen, is bepaald door het verleden, voornamelijk door ervaringen uit de
kindertijd.
We kunnen niet / moeilijk ontsnappen aan ons verleden en zeker niet aan onbewuste (= voor leeftijd
van 3 jaar) intrusieve (= traumatische) ervaringen!
We kunnen ons wel bewust worden van de gevolgen van deze ervaringen (= krachten) en zo ons eigen
leven meer in eigen handen nemen.
Om gedrag van mensen te begrijpen, moet we de werkzame onbewuste mentale processen
achterhalen.
Fatsoen vs. driften en instincten
Onbewuste mentale processen = wensen:
o Die niet werden geaccepteerd en onderdrukt door omgeving
o Die wel actief blijven
o Die geremd worden door normen en waarden vanuit de verschillende systemen
Waarneembaar gedrag wordt bepaald door de onbewuste wensen en door het verbod er op, en is het
resultaat van een conflict tussen een wens en een verbod = het conflictmodel
Pagina 3 van 36
, 1 - Psychodynamisch perspectief (PDp)
2 belangrijke gevolgen:
1. Wij bepalen ons gedrag niet, maar is sterk meebepaald door onbewuste krachten waar we geen
greep op hebben.
2. Elk gedrag heeft betekenis, beïnvloed door het resultaat tussen wens en verbod.
Normaal vs. gestoord gedrag
Beide gedragen ontstaan op dezelfde manier en zijn dus in wezen niet verschillend. Er is geen duidelijk
onderscheid tussen ‘ziek’ en ‘gezond’.
OPB = cliënt
Elk individu heeft zowel gestoorde als gezonde aspecten in zijn gedrag. De verschillende manier waarop
met lastige thema’s wordt omgegaan bepaalt voor een deel het verschil tussen ‘ziek’ en ‘gezond’.
Eigen nota’s les BEELD 1
PDp zegt:
1. Het klopt niet dat je heel bewust, rationeel in het leven staat, keuzes maakt.
2. Eigen gedrag steeds vanuit verleden benaderen = bewust van eigen geschiedenis.
Bv. wat is aan gedrag cliënt voorafgegaan? Gedrag vandaag = gebeurtenis verleden. PDp focust op
heel jong kind (<2,5). Gebeurtenis komt anders binnen (impact grootst) dan op een latere leeftijd
(volwassen)
3. Het kijken naar het verleden, als je een bepaald trauma hebt verwerkt, is dat steeds voorlopig. Er
vandaag van het probleem af zijn, morgen misschien niet… omdat dingen in leven kunnen gebeuren
die andere facetten van het trauma benaderen. Trauma terug aangewakkerd. = geen garantie dat
een trauma opgelost is voor altijd !
4. Normale mensen of cliënten, die nood hebben aan begeleiding, zijn eigenlijk zelfde. Verschillende
tools om met zaken om te gaan.
Bv. ochtendritueel verstoord, verstoord ons in ons functioneren, dag om zeep.
Rituelen helpen ons om ons leven te structureren, wat voor ons werkt.
Bij dwangneurose: ritueel helpt niet om ober te gaan naar volgende situatie, maar belemmert juist,
terwijl oorspronkelijk zelfde doel.
Wat uw cliënt typeert, typeert ons ook, in mindere mate, wat uiteindelijk tegen hen keert.
OPB > wat voor ons werkt, werkt niet voor een ander. Niet opleggen ! kijken wat werkt voor een
ander, nieuwsgierig zijn. > We kunnen veel leren van mensen die het op een ander manier doen,
verschillende benaderingen voor 1 probleem. Diversiteit. Sommige oplossingsstrategieën zijn meer
of zijn minder destructief.
5. IJsbergmodel: wat zichtbaar is, rationeel, controle over hebben, wat we doen en waarom we doen
= boven water. Er is veeeel meer onder water = verborgen. Als OPB ook op focussen.
Bv. verschillende relaties mislukken > hoe komt dat? Wat is mijn aandeel ? bepaalde zaken zicht op
(boven water), andere zaken geen zicht op (onder water)
Pagina 4 van 36
