Aantekeningen Staatsrecht
Hoorcollege professor: Wim Voermans
Week 1 – De eeuw van de grondwet
Constituties als basis voor de rechtsorde en leiderschapssystemen in modern samenlevingen;
de liberale democratie
Werkgroep
Enkele informatie over het vak:
- Onderwijsvormen
o Hoorcolleges
o Interactieve sessies & bescprekingsbijeenkomsten
Wat is het verschil? De inhoud is hetzelfde.
- Toetsing
o Tussentijdse opdracht: maandag 8 mei t/m vrijdag 12 mei (12:00)
o Tentamen: donderdag 8 juni (13:00-16:00)
Tijdens de aankomende weken behandelen we de volgende onderwerpen:
- Week 1: De eeuw van de grondwet; constituties als basis voor de rechtsorde en
leiderschapssystemen in moderne samenlevingen; de liberale democratie
- Week 2: Overheidsinstellingen en -functies en de aanvaardbaarheid van overheidsgezag
- Week 3: Rechtsvorming en publieke besluitvorming I
- Week 4: Rechtsvorming en publieke besluitvorming II
- Week 5: Grond- en mensenrechten
Dan over naar de opgaven. Allereerst over de inleveropgave over het partijverbod. De
staatscommissie parlementair stelsel deed, onder leiding van Minister Remkes, een wetsvoorstel voor
enkele oplossing voor een hoger democratisch gehalte, onder andere de Wet op de politieke partijen.
In deze wet is artikel 86 opgenomen, welke het partijverbod opneemt. Bij dit artikel zijn echter enkele
vragen te stellen:
- Veel gronden waarop een mogelijk verbod kan worden ingesteld.
- Er is al een grond waarop politieke partijen mogen worden verboden.
- De vrijheid van meningsuiting, welke ingeperkt wordt met het artikel, is ook een
grondbeginsel van de democratische rechtsstaat.
- Wie gaat beoordelen of aan de criteria van het artikel is voldaan?
- Er zijn ook strafrechtelijke gronden op grond waarmee leden van een partij kunnen worden
vervolgd.
o Discussievraag 1: of we het echt nodig hebben?
o Discussievraag 2: moet het rechterlijk apparaat de partijen
controleren/verbieden of moet dit aan de democratie (politieke spel) zelf
overgelaten worden?
Maar er zijn wel veel gronden voor partijverboden in Europa, een democratie
moet wel weerbaar zijn (Rijpkema)
,Dan over naar de discussievraag: we nemen aan dat de Wet op de politieke partijen is aangenomen.
Stel nu dat de fictieve partij PCN de kop opsteekt. Zij hebben de volgende acties ondernomen:
- Kopie van slides
Twee vragen:
1. Wat kunnen we precies doen op grond van artikel 86 Wpp?
o We kunnen de politieke partij door de hoge raad op verzoek van de procureur-
generaal bij de Hoge Raad verboden verklaarrd en ontbonden indien door haar
doelstelling of werkzaamheden een daadwerkelijke en ernstige bedreiging vormt
voor een of meer grondbeginselen van de democratische rechtsstaat.
2. Wat zijn de mogelijke wettelijke/grondwettelijke gronden om in te grijpen?
a. Je kunt strafrechtelijk ingrijpen tegen de persoon, door bijvoorbeeld aanzet tot
haat te benoemen. Eventueel kun je o.g.v. artikel 2:20 BW Je kunt er niet
grondwettelijk mee aan de slag, er is geen grond om een partij te verbieden op grond
van de grondwet. Je kunt wel de Wpp invullen met grondwettelijke begrippen.
o Als we dan proberen de criteria toe te passen op de CPN komen we voor een aantal
moeilijkheden te staan. Namelijk of er sprake is van een daadwerkelijke en ernstige
bedreiging is welke uit haar doelstelling of werkzaamheden voortkomt. Hoe groot
is de partij überhaupt? Kunnen we wel stellen dat CPN daadwerkelijk als doel heeft
om de democratie te ondermijnen? Het lijkt immers niet zo sterk uit hun
doelstellingen voort te komen. Hetzelfde geldt voor hun werkzaamheden, die zijn ook
niet in beton gegoten.
3. Analyseer de casus vanuit zowel de idee van de rechtsstaat als vanuit het democratiebeginsel.
Presenteer argumenten voor en tegen een partijverbod vanuit beide invalshoeken?
a. De beginselen van de rechtsstaat (is de ‘nieuwe’ algemene bepaling in de Grondwet
hierbij relevant)
b. Het concrete Nederlandse constitutionele bestel (denk bijvoorbeeld aan de regels over
de totstandkoming van wetgeving en grondwetswijziging, de kiesdrempel, etc.)
c. De vraag of de Nederlandse democratie volgens deze casus in een ‘crisis’ verkeert en
wat dit betekent voor de
Meerkeuzevragen:
1. Onder ‘buitengrondwettelijk constitutioneel recht’ valt/vallen NIET:
a. Het statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden
b. Jurisprudentie
c. Organieke wetten
d. Wetten die een grondwettelijk voorschrift nader uitwerken
o Constitutioneel recht is staatsrecht. Buitengrondwettelijk zijn rechtsregels die niet in
de Grondwet staan:
Het statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden is een constitutionele
wet die niet in de grondwet staat, maar daar eigenlijk boven staat. Het valt
dus onder buitengrondwettelijke constitutioneel recht.
Organieke wetten zijn ook buitengrondwettelijk constitutioneel recht zijn
omdat ze uitwerking geven aan constitutioneel recht maar niet in de grondwet
zijn opgenomen
Wetten die ene grondwettelijk voorschrift nader uitwerken zijn ook
buitengrondwettelijk constitutioneel recht omdat ze niet in de grondwet staan
maar wel uitwerking geven aan constitutioneel recht.
, Jurisprudentie kan wel uitwerking geven aan constitutioneel recht maar is
dat niet. Het is dus geen buitengrondwettelijk constitutioneel recht en valt er
dus niet onder. Jurisprudentie is rechtersrecht en geen constitutioneel recht
o Juiste antwoord: B is wit, selecteer voor antwoord
2. Lees de volgende stellingen over de begrippen ‘formele’ en ‘materiële constitutie’:
i. De rechtsregels die openomen zijn in de Grondwet vormen de materiële constitutie
ii. De formele constitutie omvat de rechtsregels die ongeschreven zijn.
iii. De materiële constitutie wordt gevormd door alle geschreven constitutionele
rechtsregels
iv. De formele constitutie wordt gevormd door de regels over constitutionele procedures
o De formele constitutie zijn de regels zoals ze zijn opgenomen in de Grondwet. De
materiële constitutie omvatten ook alle buitengrondwettelijke constitutionele
rechtsregels (incl. rechtsregels etc.). Materiële constitutie is dus een iets breder
begrip.
Grondwettelijk constitutioneel recht (p. 54-55)
Buitengrondwettelijk constitutioneel recht
Hoorcollege 1
Wat is de bedoeling? Wat moet je kennen en kunnen na deze week?:
- Zich op de groei van grondwetten
- Begrijpen waar grondwetten – als constituionele systemene – vandaan komen en wat ze
betekenen (bronnen)?
- Inzicht in grondwetsbegrippen – kern van alle grondwetten
- Inzicht in de betekenis van grondwetten – wat doen ze?
- Juridische, politieke en economische effecten van grondwetten
- Leeftijd van grondwetten en effecten
- Staat, soevereiniteit, nationale identiteit
- Rechtsstaat
Eerst het verhaal van de grondwet:
- Nederland: onbekende, onbeminde grondwet (2008 – 94% Nederlanders vindt de Grondwet
belangrijk, maar 84% kent die niet – 94% minder dan 3 antwoorden goed van 6 vragen) •
- Meer dan 200 jaar oud: 29 maart 1814, zo’n 28 keer herzien
o bijvoorbeeld in 1815, 1848, 1917, 1983, maar ook in 2022/2023
- We hebben er niet zoveel mee
- Onze grondwet is de een na oudste van de wereld (na Amerika)
- Onze grondwet is een stuk kleiner dan de meeste grondwetten.
De eeuw van de grondwet:
- 2021
o 189 constituties op 193 landen (97,9%) – één-documentsgrondwetten
o Israël, Zweden, wel constituties, maar niet in één document
, o Twijfelgevallen, Nieuw Zeeland 1986, San
Marino, – zelfs VK?
o Zo bezien 99,4% van de landen van de wereld
een geschreven constitutie
- Recent verschijnsel
o 87% van al die grondwetten na 1950
o 74% van het totaal van na 1975
Dan over naar de bron van grondwetten (lees: hoofdstuk 2: Grondwetten overal). Is de menselijke
aard de bron?:
- I. Aangelegd voor samenwerking
o Mensen zijn sociale wezens
o Samenwerken om te overleven (rolverdeling – concurrentie – opschaling) – instinct
Het zit dus in ons instinct om regels te maken. De grondwet is dan misschien
een vreemde eend in de bijt, maar het is wel een uitwerksel van wat we
eerder al deden.
- II. Twee pijlers voor die samenwerking
o Vertrouwen: vertrouwen is erg belangrijk, dat geeft zekerheid en zorgt ervoor dat we
een grotere kans hebben op overleven.
o Erkenning: is weer van belang in de kwestie van vertrouwen. Vooral
- Zit in onze neurobiologische
- Wat weten we uit de cognitiewetenschappen?
o Antropologie, Neurobiologie, Sociale Psychologie, c.a. (Steven Pinker, How the
Mind Works – Frans de Waal, Tijd van empathie – Francis Fukuyama, Origins of
Political Order, e.a.).
Vertrouwen, het Dunbar getal:
- Wij kunnen samenwerken tot een groep van 150. Je ziet
dat dat in het oranje is gekleurd. 150 mensen zijn dus
maximaal, we zien dat in de natuur ook terug. Als je buiten
die band van 150 man valt, dan ben je de vijand.
o Ter voorbeeld: in Papua Nieuw-Guinea werden
groepen jagers en verzamelaars gevonden. Wat
bleek, vreemden, die buiten die groep vielen,
werden gezien als vijanden.
- Die 150 is dus het neurologisch plafond wat je maximaal aan kan.
- Maar wij zijn het neurologisch plafond ontsnapt.
Constituties spelen een belangrijke rol hierin. Ze richten de samenleving in.:
- Artefact (‘kruk’) om duurzaam grootschalige samenwerking mogelijk te maken
- Een grondwet roept een verbeelde orde uit, met artificieel:
o Vertrouwen
o Erkenning
Krijgt momentum door schaalvergrotingsdynamiek – strijd om
bestaansbronnen (groep, stam, chiefdom, koninkrijk, staat)
- In die zin is pesten een vorm van interactie die een enorme schade achterlaat bij mensen.
Omdat er dan geen erkenning is voor een persoon.
- De grondwet is dus een vorm om die erkenning en vertrouwen in de samenleving vorm te
geven.
Hoorcollege professor: Wim Voermans
Week 1 – De eeuw van de grondwet
Constituties als basis voor de rechtsorde en leiderschapssystemen in modern samenlevingen;
de liberale democratie
Werkgroep
Enkele informatie over het vak:
- Onderwijsvormen
o Hoorcolleges
o Interactieve sessies & bescprekingsbijeenkomsten
Wat is het verschil? De inhoud is hetzelfde.
- Toetsing
o Tussentijdse opdracht: maandag 8 mei t/m vrijdag 12 mei (12:00)
o Tentamen: donderdag 8 juni (13:00-16:00)
Tijdens de aankomende weken behandelen we de volgende onderwerpen:
- Week 1: De eeuw van de grondwet; constituties als basis voor de rechtsorde en
leiderschapssystemen in moderne samenlevingen; de liberale democratie
- Week 2: Overheidsinstellingen en -functies en de aanvaardbaarheid van overheidsgezag
- Week 3: Rechtsvorming en publieke besluitvorming I
- Week 4: Rechtsvorming en publieke besluitvorming II
- Week 5: Grond- en mensenrechten
Dan over naar de opgaven. Allereerst over de inleveropgave over het partijverbod. De
staatscommissie parlementair stelsel deed, onder leiding van Minister Remkes, een wetsvoorstel voor
enkele oplossing voor een hoger democratisch gehalte, onder andere de Wet op de politieke partijen.
In deze wet is artikel 86 opgenomen, welke het partijverbod opneemt. Bij dit artikel zijn echter enkele
vragen te stellen:
- Veel gronden waarop een mogelijk verbod kan worden ingesteld.
- Er is al een grond waarop politieke partijen mogen worden verboden.
- De vrijheid van meningsuiting, welke ingeperkt wordt met het artikel, is ook een
grondbeginsel van de democratische rechtsstaat.
- Wie gaat beoordelen of aan de criteria van het artikel is voldaan?
- Er zijn ook strafrechtelijke gronden op grond waarmee leden van een partij kunnen worden
vervolgd.
o Discussievraag 1: of we het echt nodig hebben?
o Discussievraag 2: moet het rechterlijk apparaat de partijen
controleren/verbieden of moet dit aan de democratie (politieke spel) zelf
overgelaten worden?
Maar er zijn wel veel gronden voor partijverboden in Europa, een democratie
moet wel weerbaar zijn (Rijpkema)
,Dan over naar de discussievraag: we nemen aan dat de Wet op de politieke partijen is aangenomen.
Stel nu dat de fictieve partij PCN de kop opsteekt. Zij hebben de volgende acties ondernomen:
- Kopie van slides
Twee vragen:
1. Wat kunnen we precies doen op grond van artikel 86 Wpp?
o We kunnen de politieke partij door de hoge raad op verzoek van de procureur-
generaal bij de Hoge Raad verboden verklaarrd en ontbonden indien door haar
doelstelling of werkzaamheden een daadwerkelijke en ernstige bedreiging vormt
voor een of meer grondbeginselen van de democratische rechtsstaat.
2. Wat zijn de mogelijke wettelijke/grondwettelijke gronden om in te grijpen?
a. Je kunt strafrechtelijk ingrijpen tegen de persoon, door bijvoorbeeld aanzet tot
haat te benoemen. Eventueel kun je o.g.v. artikel 2:20 BW Je kunt er niet
grondwettelijk mee aan de slag, er is geen grond om een partij te verbieden op grond
van de grondwet. Je kunt wel de Wpp invullen met grondwettelijke begrippen.
o Als we dan proberen de criteria toe te passen op de CPN komen we voor een aantal
moeilijkheden te staan. Namelijk of er sprake is van een daadwerkelijke en ernstige
bedreiging is welke uit haar doelstelling of werkzaamheden voortkomt. Hoe groot
is de partij überhaupt? Kunnen we wel stellen dat CPN daadwerkelijk als doel heeft
om de democratie te ondermijnen? Het lijkt immers niet zo sterk uit hun
doelstellingen voort te komen. Hetzelfde geldt voor hun werkzaamheden, die zijn ook
niet in beton gegoten.
3. Analyseer de casus vanuit zowel de idee van de rechtsstaat als vanuit het democratiebeginsel.
Presenteer argumenten voor en tegen een partijverbod vanuit beide invalshoeken?
a. De beginselen van de rechtsstaat (is de ‘nieuwe’ algemene bepaling in de Grondwet
hierbij relevant)
b. Het concrete Nederlandse constitutionele bestel (denk bijvoorbeeld aan de regels over
de totstandkoming van wetgeving en grondwetswijziging, de kiesdrempel, etc.)
c. De vraag of de Nederlandse democratie volgens deze casus in een ‘crisis’ verkeert en
wat dit betekent voor de
Meerkeuzevragen:
1. Onder ‘buitengrondwettelijk constitutioneel recht’ valt/vallen NIET:
a. Het statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden
b. Jurisprudentie
c. Organieke wetten
d. Wetten die een grondwettelijk voorschrift nader uitwerken
o Constitutioneel recht is staatsrecht. Buitengrondwettelijk zijn rechtsregels die niet in
de Grondwet staan:
Het statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden is een constitutionele
wet die niet in de grondwet staat, maar daar eigenlijk boven staat. Het valt
dus onder buitengrondwettelijke constitutioneel recht.
Organieke wetten zijn ook buitengrondwettelijk constitutioneel recht zijn
omdat ze uitwerking geven aan constitutioneel recht maar niet in de grondwet
zijn opgenomen
Wetten die ene grondwettelijk voorschrift nader uitwerken zijn ook
buitengrondwettelijk constitutioneel recht omdat ze niet in de grondwet staan
maar wel uitwerking geven aan constitutioneel recht.
, Jurisprudentie kan wel uitwerking geven aan constitutioneel recht maar is
dat niet. Het is dus geen buitengrondwettelijk constitutioneel recht en valt er
dus niet onder. Jurisprudentie is rechtersrecht en geen constitutioneel recht
o Juiste antwoord: B is wit, selecteer voor antwoord
2. Lees de volgende stellingen over de begrippen ‘formele’ en ‘materiële constitutie’:
i. De rechtsregels die openomen zijn in de Grondwet vormen de materiële constitutie
ii. De formele constitutie omvat de rechtsregels die ongeschreven zijn.
iii. De materiële constitutie wordt gevormd door alle geschreven constitutionele
rechtsregels
iv. De formele constitutie wordt gevormd door de regels over constitutionele procedures
o De formele constitutie zijn de regels zoals ze zijn opgenomen in de Grondwet. De
materiële constitutie omvatten ook alle buitengrondwettelijke constitutionele
rechtsregels (incl. rechtsregels etc.). Materiële constitutie is dus een iets breder
begrip.
Grondwettelijk constitutioneel recht (p. 54-55)
Buitengrondwettelijk constitutioneel recht
Hoorcollege 1
Wat is de bedoeling? Wat moet je kennen en kunnen na deze week?:
- Zich op de groei van grondwetten
- Begrijpen waar grondwetten – als constituionele systemene – vandaan komen en wat ze
betekenen (bronnen)?
- Inzicht in grondwetsbegrippen – kern van alle grondwetten
- Inzicht in de betekenis van grondwetten – wat doen ze?
- Juridische, politieke en economische effecten van grondwetten
- Leeftijd van grondwetten en effecten
- Staat, soevereiniteit, nationale identiteit
- Rechtsstaat
Eerst het verhaal van de grondwet:
- Nederland: onbekende, onbeminde grondwet (2008 – 94% Nederlanders vindt de Grondwet
belangrijk, maar 84% kent die niet – 94% minder dan 3 antwoorden goed van 6 vragen) •
- Meer dan 200 jaar oud: 29 maart 1814, zo’n 28 keer herzien
o bijvoorbeeld in 1815, 1848, 1917, 1983, maar ook in 2022/2023
- We hebben er niet zoveel mee
- Onze grondwet is de een na oudste van de wereld (na Amerika)
- Onze grondwet is een stuk kleiner dan de meeste grondwetten.
De eeuw van de grondwet:
- 2021
o 189 constituties op 193 landen (97,9%) – één-documentsgrondwetten
o Israël, Zweden, wel constituties, maar niet in één document
, o Twijfelgevallen, Nieuw Zeeland 1986, San
Marino, – zelfs VK?
o Zo bezien 99,4% van de landen van de wereld
een geschreven constitutie
- Recent verschijnsel
o 87% van al die grondwetten na 1950
o 74% van het totaal van na 1975
Dan over naar de bron van grondwetten (lees: hoofdstuk 2: Grondwetten overal). Is de menselijke
aard de bron?:
- I. Aangelegd voor samenwerking
o Mensen zijn sociale wezens
o Samenwerken om te overleven (rolverdeling – concurrentie – opschaling) – instinct
Het zit dus in ons instinct om regels te maken. De grondwet is dan misschien
een vreemde eend in de bijt, maar het is wel een uitwerksel van wat we
eerder al deden.
- II. Twee pijlers voor die samenwerking
o Vertrouwen: vertrouwen is erg belangrijk, dat geeft zekerheid en zorgt ervoor dat we
een grotere kans hebben op overleven.
o Erkenning: is weer van belang in de kwestie van vertrouwen. Vooral
- Zit in onze neurobiologische
- Wat weten we uit de cognitiewetenschappen?
o Antropologie, Neurobiologie, Sociale Psychologie, c.a. (Steven Pinker, How the
Mind Works – Frans de Waal, Tijd van empathie – Francis Fukuyama, Origins of
Political Order, e.a.).
Vertrouwen, het Dunbar getal:
- Wij kunnen samenwerken tot een groep van 150. Je ziet
dat dat in het oranje is gekleurd. 150 mensen zijn dus
maximaal, we zien dat in de natuur ook terug. Als je buiten
die band van 150 man valt, dan ben je de vijand.
o Ter voorbeeld: in Papua Nieuw-Guinea werden
groepen jagers en verzamelaars gevonden. Wat
bleek, vreemden, die buiten die groep vielen,
werden gezien als vijanden.
- Die 150 is dus het neurologisch plafond wat je maximaal aan kan.
- Maar wij zijn het neurologisch plafond ontsnapt.
Constituties spelen een belangrijke rol hierin. Ze richten de samenleving in.:
- Artefact (‘kruk’) om duurzaam grootschalige samenwerking mogelijk te maken
- Een grondwet roept een verbeelde orde uit, met artificieel:
o Vertrouwen
o Erkenning
Krijgt momentum door schaalvergrotingsdynamiek – strijd om
bestaansbronnen (groep, stam, chiefdom, koninkrijk, staat)
- In die zin is pesten een vorm van interactie die een enorme schade achterlaat bij mensen.
Omdat er dan geen erkenning is voor een persoon.
- De grondwet is dus een vorm om die erkenning en vertrouwen in de samenleving vorm te
geven.
