Paragraaf 6.1
Kenmerkende aspect:
Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een
wereldeconomie
Kooplieden kwamen bijeen om een compagnie op te richten voor een ontdekkings- en
handelsreis naar Azië. Handelaren waren belangrijk geworden in de tijd van steden en
staten. Door de handel in luxeproducten was toen het kapitalisme ontstaan. In de 19e
eeuw werden fabriekseigenaren de belangrijkste kapitalisten. Maar tot die tijd waren
hadden de handelaren een leidende rol. Handelaren hielden zich bezig met handel en
nijverheid, maar handel was het belangrijkste. Daarom was dit handelskapitalisme. In de
tijd van 0ntdekkers en hervormers groeide het handelskapitalisme verder. Voor
ontdekkingsreizen en overzeese handelsreizen was veel kapitaal nodig. Rijke kooplieden
gingen daarom samenwerken. In de tijd van regenten en vorsten kwam het
handelskapitalisme tot bloei. Al snel na Nederland hun eigen ontdekking van Oost-Azië
werden ook zij in Azië actief. In 1602 gingen 8 compagnieën op in 1 groot bedrijf: de VOC.
De VOC kreeg van de Nederlandse overheid het recht als enige Nederlandse onderneming
in Azië handel te drijven. Naast dit monopolie kreeg de compagnie andere rechten:
verdragen met vorsten sluiten, oorlog voeren en gebieden besturen. De VOC verkocht
aandelen, papieren waarmee de kopers mede-eigenaar werden van het bedrijf. Zo kreeg
de VOC een kas waaruit ze alles kon betalen wat voor de handel nodig was. De VOC was
het 1ste bedrijf ter wereld met aandeelhouders die hun geld in de onderneming lieten
zitten. Nieuw was ook dat de aandeelhouders niet de leiding hadden. Het bedrijf werd
geleid door aparte bestuurders. In Azië stelden ze een gouverneur-generaal aan als
hoogste bestuurder.
Met geweld veroverde de VOC de Molukken en maakte een monopolie. Molukken mochten
alleen met VOC handelen. Na een opstand werd bijna de hele bevolking vermoord. Op deze
eilanden stichtte de VOC daarna landbouwbedrijven. Op deze plantages werden slaven
tewerkgesteld. Gouverneur-generaal Coen had bevel gegeven tot de uitroeiing van de
Bandanezen. Hij vernietigde de stad Jakarta op Java en bouwde Batavia. Dat werd het
hoofdkwartier van de gouverneur-generaal en de verzamelplek van alle VOC-schepen die
van en naar Europa voeren. De VOC werd een echte multinational. De compagnie nam
deel aan de bestaande handel tussen delen van Azië. Bij Kaap de Goede Hoop stichtte de
VOC een kolonie die als verversingspost diende voor de schepen tussen Batavia en
Amsterdam voeren. In Europa verdiende de VOC in de 17e eeuw het meest aan specerijen.
In de 18e eeuw werden thee en koffie belangrijk in Europa. Koffiestreken deden het goed
op Java en zo, met behulp van Javaanse vorsten, werden boeren gedwongen koffie te
verbouwen.
Rond 1600 werden Nederlandse kooplieden ook actief op de Atlantische Oceaan. In 1621
werd naar het voorbeeld van de VOC de WIC opgericht, die het monopolie kreeg op de
Nederlandse handel rond de Atlantische Oceaan. Maar de WIC hield zich de eerste jaren
meer bezig met de Nederlandse oorlog tegen Spanje. Ze moesten de aanvoer van goud en
, zilver uit de Spaanse koloniën hinderen. De WIC kreeg daarvoor van de overheid
kaperbrieven, toestemming om schepen te overvallen en plunderen, de kaapvaart. Het
handelsnetwerk van de WIC ging bestaan uit handelsposten, forten, eilanden en
kustgebieden.
De VOC was in de 17e eeuw de grootste Europese onderneming in Azië. In Afrika en
Amerika was de WIC veel minder machtig. De wereldwijde handelscontacten die de
handelskapitalisme compagnieën aanknoopten, vormden het begin van de
wereldeconomie. Gebieden over de hele wereld raakten door handel met elkaar
verbonden.
Paragraaf 6.2
kenmerkend aspect:
de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel
opzicht van de Nederlandse Republiek
Bijna overal in de Republiek der Zeven Verenigden Nederlanden had de bourgeoisie (rijke
burgerij) de leiding. Door de Opstand tegen Spanje hadden de gewesten en steden hun
zelfstandigheid behouden. De Republiek had in staatkundig opzicht een bijzondere plaats
in Europa. In andere landen groeide de macht van de koning, maar de Republiek had niet
eens een staatshoofd. De zeven gewesten werkten samen in de Staten-Generaal. Die
beslisten over het leger en de vloot, de gezamenlijke buitenlandse politiek en het bestuur
van de generaliteitslanden. Het hoogste bestuur in elk gewest waren de Staten, waarin
de steden en de adel van het gewest waren vertegenwoordigd. Binnen de gewesten
hadden de steden veel zelfstandigheid. De bestuurders in de Republiek werden regenten
genoemd. In Holland, veruit de rijkste en grootste gewest, werden de steden geleid door
de vroedschap, waarin enkele tientallen regenten zaten. De vroedschap benoemde onder
meer de burgemeesters. Ook stuurde de vroedschap vertegenwoordigers naar de Staten.
Dit overwicht van de burgerij betekende niet dat alle burgers invloed hadden. In deze
oligarchie benoemden regenten elkaar. Ze zorgden ervoor dat de regenten banen bleven in
een elite van rijke families, die rijk waren door handel. In andere gewesten waren in de
Staten burgers en adel ongeveer even sterk. Toch was de bourgeoisie ook daar veel
machtiger dan in andere landen.
De Republiek had geen staatshoofd, maar 1 regent leek wel op een vorst: de stadhouder.
Hij was de machtigste man in het Republiek: hij was opperbevelhebber van leger en vloot,
hield toezicht op de rechtspraak en had invloed op de benoeming van regenten op het
platteland. De stadhouder werd benoemd door de Staten, maar de functie was toch
erfelijk. De stadhouders gedroegen zich graag als vorst. De ambities van de stadhouder
leidden tot wantrouwen bij een deel van de regenten. Zij waren bang dat de stadhouder
hun vrijheid zou inperken. In de Republiek bestond altijd een tegenstelling tussen
‘prinsgezinde’ regenten, die een sterke stadhouder wilden, en ‘staatsgezinde’ regenten,
die liever helemaal geen stadhouder hadden. 2 keer leidde de strijd tussen staatsgezinde
regenten en de stadhouder tot de dood van de raadspensionaris, die zowel de
belangrijkste regent in de Hollandse Staten als in de Staten-Generaal was.
Kenmerkende aspect:
Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een
wereldeconomie
Kooplieden kwamen bijeen om een compagnie op te richten voor een ontdekkings- en
handelsreis naar Azië. Handelaren waren belangrijk geworden in de tijd van steden en
staten. Door de handel in luxeproducten was toen het kapitalisme ontstaan. In de 19e
eeuw werden fabriekseigenaren de belangrijkste kapitalisten. Maar tot die tijd waren
hadden de handelaren een leidende rol. Handelaren hielden zich bezig met handel en
nijverheid, maar handel was het belangrijkste. Daarom was dit handelskapitalisme. In de
tijd van 0ntdekkers en hervormers groeide het handelskapitalisme verder. Voor
ontdekkingsreizen en overzeese handelsreizen was veel kapitaal nodig. Rijke kooplieden
gingen daarom samenwerken. In de tijd van regenten en vorsten kwam het
handelskapitalisme tot bloei. Al snel na Nederland hun eigen ontdekking van Oost-Azië
werden ook zij in Azië actief. In 1602 gingen 8 compagnieën op in 1 groot bedrijf: de VOC.
De VOC kreeg van de Nederlandse overheid het recht als enige Nederlandse onderneming
in Azië handel te drijven. Naast dit monopolie kreeg de compagnie andere rechten:
verdragen met vorsten sluiten, oorlog voeren en gebieden besturen. De VOC verkocht
aandelen, papieren waarmee de kopers mede-eigenaar werden van het bedrijf. Zo kreeg
de VOC een kas waaruit ze alles kon betalen wat voor de handel nodig was. De VOC was
het 1ste bedrijf ter wereld met aandeelhouders die hun geld in de onderneming lieten
zitten. Nieuw was ook dat de aandeelhouders niet de leiding hadden. Het bedrijf werd
geleid door aparte bestuurders. In Azië stelden ze een gouverneur-generaal aan als
hoogste bestuurder.
Met geweld veroverde de VOC de Molukken en maakte een monopolie. Molukken mochten
alleen met VOC handelen. Na een opstand werd bijna de hele bevolking vermoord. Op deze
eilanden stichtte de VOC daarna landbouwbedrijven. Op deze plantages werden slaven
tewerkgesteld. Gouverneur-generaal Coen had bevel gegeven tot de uitroeiing van de
Bandanezen. Hij vernietigde de stad Jakarta op Java en bouwde Batavia. Dat werd het
hoofdkwartier van de gouverneur-generaal en de verzamelplek van alle VOC-schepen die
van en naar Europa voeren. De VOC werd een echte multinational. De compagnie nam
deel aan de bestaande handel tussen delen van Azië. Bij Kaap de Goede Hoop stichtte de
VOC een kolonie die als verversingspost diende voor de schepen tussen Batavia en
Amsterdam voeren. In Europa verdiende de VOC in de 17e eeuw het meest aan specerijen.
In de 18e eeuw werden thee en koffie belangrijk in Europa. Koffiestreken deden het goed
op Java en zo, met behulp van Javaanse vorsten, werden boeren gedwongen koffie te
verbouwen.
Rond 1600 werden Nederlandse kooplieden ook actief op de Atlantische Oceaan. In 1621
werd naar het voorbeeld van de VOC de WIC opgericht, die het monopolie kreeg op de
Nederlandse handel rond de Atlantische Oceaan. Maar de WIC hield zich de eerste jaren
meer bezig met de Nederlandse oorlog tegen Spanje. Ze moesten de aanvoer van goud en
, zilver uit de Spaanse koloniën hinderen. De WIC kreeg daarvoor van de overheid
kaperbrieven, toestemming om schepen te overvallen en plunderen, de kaapvaart. Het
handelsnetwerk van de WIC ging bestaan uit handelsposten, forten, eilanden en
kustgebieden.
De VOC was in de 17e eeuw de grootste Europese onderneming in Azië. In Afrika en
Amerika was de WIC veel minder machtig. De wereldwijde handelscontacten die de
handelskapitalisme compagnieën aanknoopten, vormden het begin van de
wereldeconomie. Gebieden over de hele wereld raakten door handel met elkaar
verbonden.
Paragraaf 6.2
kenmerkend aspect:
de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel
opzicht van de Nederlandse Republiek
Bijna overal in de Republiek der Zeven Verenigden Nederlanden had de bourgeoisie (rijke
burgerij) de leiding. Door de Opstand tegen Spanje hadden de gewesten en steden hun
zelfstandigheid behouden. De Republiek had in staatkundig opzicht een bijzondere plaats
in Europa. In andere landen groeide de macht van de koning, maar de Republiek had niet
eens een staatshoofd. De zeven gewesten werkten samen in de Staten-Generaal. Die
beslisten over het leger en de vloot, de gezamenlijke buitenlandse politiek en het bestuur
van de generaliteitslanden. Het hoogste bestuur in elk gewest waren de Staten, waarin
de steden en de adel van het gewest waren vertegenwoordigd. Binnen de gewesten
hadden de steden veel zelfstandigheid. De bestuurders in de Republiek werden regenten
genoemd. In Holland, veruit de rijkste en grootste gewest, werden de steden geleid door
de vroedschap, waarin enkele tientallen regenten zaten. De vroedschap benoemde onder
meer de burgemeesters. Ook stuurde de vroedschap vertegenwoordigers naar de Staten.
Dit overwicht van de burgerij betekende niet dat alle burgers invloed hadden. In deze
oligarchie benoemden regenten elkaar. Ze zorgden ervoor dat de regenten banen bleven in
een elite van rijke families, die rijk waren door handel. In andere gewesten waren in de
Staten burgers en adel ongeveer even sterk. Toch was de bourgeoisie ook daar veel
machtiger dan in andere landen.
De Republiek had geen staatshoofd, maar 1 regent leek wel op een vorst: de stadhouder.
Hij was de machtigste man in het Republiek: hij was opperbevelhebber van leger en vloot,
hield toezicht op de rechtspraak en had invloed op de benoeming van regenten op het
platteland. De stadhouder werd benoemd door de Staten, maar de functie was toch
erfelijk. De stadhouders gedroegen zich graag als vorst. De ambities van de stadhouder
leidden tot wantrouwen bij een deel van de regenten. Zij waren bang dat de stadhouder
hun vrijheid zou inperken. In de Republiek bestond altijd een tegenstelling tussen
‘prinsgezinde’ regenten, die een sterke stadhouder wilden, en ‘staatsgezinde’ regenten,
die liever helemaal geen stadhouder hadden. 2 keer leidde de strijd tussen staatsgezinde
regenten en de stadhouder tot de dood van de raadspensionaris, die zowel de
belangrijkste regent in de Hollandse Staten als in de Staten-Generaal was.
