Cultuurgeschiedenis
LES 0: INLEIDING
Wat is cultuurgeschiedenis?
Het geeft een samenhangend beeld van een historische periode of evolutie.
hier worden gegevens uit zeer diverse gebieden van de cultuur samengebracht.
Cultuurgeschiedenis, architectuur, ruimte en beeld en samenleving in context
Architectuur wordt ook voorgesteld in de kunst of in de literatuur en niet enkel de bebouwde ruimte.
Zowel de bebouwde ruimte als de voorstelling van de ruimte en architectuur (= imaginaire ruimte) kunnen
ons veel leren over het individu en de maatschappij in een welbepaalde historische context
- We bestuderen eerst de omgeving en ruimte in verband met het concrete individu in zijn
maatschappelijke context
- Bv: de manier waarop het burgerlijke interieur van de negentiende eeuw in elkaar zit en wordt
weergegeven in kunst
2 voorbeelden
de bebouwde ruimte: Otto Wagner, psychiatrische instelling Am Steinhof (1901-1909)
= een van de belangrijkste voorbeelden van de modernistische architectuur toegepast op de psychiatrische
instelling
Slaapzaal en ontspanningsruimte
Belangrijke elementen:
- Gebouw vormt een architecturale compositie die een panoptische (= alomvattende) blik en
optische transparantie verbergt
- Kijker controleert : zien = controle
- Het gebouw is geconstrueerd vanuit de fictie van een kijker die zo een volledig mogelijk overzicht
heeft
Deze architecturale compositie kan ons heel veel leren over:
- opvattingen over psychiatrie: psychiatrie gaat over hygiëne, controle, decriminalisering, ordening
(cfr. foto van de slaapzaal: orde, lucht, transparantie)
- opvattingen over de patiënt: geen ‘gevangene’ of misdadiger
- opvattingen over wat een ‘gezonde’ maatschappij is: een maatschappij die niet verborgen is:
hygiënisch en gecontroleerd = die gezien wordt.
1
,Cultuurgeschiedenis
de imaginaire ruimte: Antoine Watteau, Les plaisirs du bal (ca. 1715- 1717)
= zeer representatief voorbeeld van de rococo schilderkunst, aansluiting bij het thema van de zogenaamde
‘pastorale literatuur’ (=literatuur waarin herders en het geïdealiseerde boerenbestaan een centrale rol
spelen) die heel populair was in adelijke kringen.
Belangrijke elementen:
- voorstelling van architectuur als belichaming van kunst, verbeelding en fantasie.
Watteau geeft het verbeelde pastorale landschap weer zoals dat bestond in de literatuur.
Die verbeelde wereld verschijnt doorheen het fictieve gewelf.
- De manier waarop de architectuur hier wordt voorgesteld getuigt van een wereld die de projectie is
van verbeelding: de grenzen van het doek zijn de grenzen van de pastorale verbeelding/ het gewelf
geeft uit op is eigenlijk een weergave van de verbeelding 'kijkt uit op’.
2
,Cultuurgeschiedenis
LES 1: BAROK
Begin: 17e eeuw
16e & 17e eeuw
Turbulente eeuwen
- Opkomst protestantisme
- Godsdienstoorlogen tss katholieken & protestanten
- Religieuze fracties
- Ontdekkingsreizen
- Revolutionaire ontwikkelingen
o Wiskunde
o Wetenschap
o Architectuur
o Filosofie
o De kunsten
Politiek vlak
- Ontwikkeling wan het vorstelijk absolutisme (vorst heeft alle macht)
- Ontwikkeling burgerlijke cultuur (Noordelijke Nederlanden)
Kemerken Barok
- Illusie
o kunnen we de werkelijkheid wel kennen of worden we onvermijdelijk bedrogen door onze
zintuigen?
- Trompe-l’oeil
o Streven naar radicale natuurgetrouwheid
o Net echt artistieke voorstelling à overtuigen
- Verbeelding en subjectieve (persoonlijke, plychologische) ervaring
- Ervaringsruimte
Bouwkunst:
- rijk en weelderig materiaalgebruik
- tweezijdige symmetrie
- ingewikkelde patronen
- veelvuldig gebruik van versieringen
- goddelijke onderwerpe
- gebruik van concaaf en convex
Schilderkunst
- extreem realisme
- dramatische effecten
- sterke licht/donker contrasten (clair-obscur)
- veel emotie (op gezichten)
- veel vaart en beweging en druk kronkelende figuren
- berekende dieptebewerking
- diagonalen
- lichtbron niet zichtbaar
'Het leven is een droom' (La vida es sueño)
Door: Pedro Calderón de la Barca (1600 – 1681) (spaans) in 1635
- Toneelstuk
- Over werkelijkheid en droom
3
, Cultuurgeschiedenis
- Zinsbegoocheling en kennis
- Vraag of we onszelf wel kunnen kennen
- Geschreven tijdens de ‘Spaanse Gouden eeuw’
o 17e eeuw = bloeiperiode voor kunst, literatuur en toneel
- Dramaturg Lope de Vega, Tisro de Molina, Calderòn de la Barca (zie foto)
Verhaal
- Poolse prins (Segismundo)
- Opgesloten in kerker
- Vader (koning Basilion) houdt hem gevangen
- Vader had gelezen in de sterren dat zoon tiran zou worden
- Prins mag voor 1 dag koning zijn
- Wordt ingeslapen door slaapdrankje
- Wordt gebracht naar kasteel van vader
- Prins wordt wakker en gedraagt zichwreed en wordt weer opgesloten na gedrogeerd te worden
- In de kerker vertelt de bewaker & opvoeder (Clotaldo) dat alles wat gebeurd was een droom was.
Literatuur en theater tijdens de barok
Niets is wat het lijkt
Centrale thema’s
- De mens wordt geregeerd door passies waaruit obsessie tot zelfkennis en controle volgt.
- ‘Kan ik mezelf wel echt “zien”, heb ik een eigen identiteit? Wie ben ik? ‘
- Een man zonder naam
o Gezeg door: Don Juan
o In: ‘De verleider van Sevilla’ (‘El burlador de Sevilla’)
o Toneelstuk van Tirso de Molina
- Niets is wat het lijkt op een barokke scène
- Alles is trompe-l’oeil
- Iedereen is vermomd/monsterlijk
- Wat natuurlijk lijkt is tegelijk artifiieel
- Alles is schijn
- Het leven en de wereld zijn een droom
Calderón de la Barca
Wat is ‘echt’ en wat is een illusie?
- Relatie tussen illusie en realiteit
- Geldigheid van de kennis van de wereld
- Mogelijkheid om iets anders te ontdekken dan de eigen subjectieve ervaring (vraag)
- Bestaan van een ‘externe’ en ‘echte’ realiteit.
- Kunnen we droom en realiteit onderscheiden? Is er iets buiten de droom?
- Vindt het individu zich niet slechts weerspiegeld in schijnbeelden, illusies, in trompe-l'oeil effecten?
Barok: chronologisch kader en voorbeelden
- Kunst & cultuur hebben veel te maken met de expressieve kracht die het beeld moest hebben
o Overweldigende karakter van de illusie van de realiteit
o Combinatie sensualiteit & spiritualiteit (publiek binden aan geloof & katholiek doctrine)
- Late renaissance
o Nadruk op dramatische kracht, bewegingen en chiaroscuro ( licht-schaduwcontrast)
- In katholieke landen:
4
LES 0: INLEIDING
Wat is cultuurgeschiedenis?
Het geeft een samenhangend beeld van een historische periode of evolutie.
hier worden gegevens uit zeer diverse gebieden van de cultuur samengebracht.
Cultuurgeschiedenis, architectuur, ruimte en beeld en samenleving in context
Architectuur wordt ook voorgesteld in de kunst of in de literatuur en niet enkel de bebouwde ruimte.
Zowel de bebouwde ruimte als de voorstelling van de ruimte en architectuur (= imaginaire ruimte) kunnen
ons veel leren over het individu en de maatschappij in een welbepaalde historische context
- We bestuderen eerst de omgeving en ruimte in verband met het concrete individu in zijn
maatschappelijke context
- Bv: de manier waarop het burgerlijke interieur van de negentiende eeuw in elkaar zit en wordt
weergegeven in kunst
2 voorbeelden
de bebouwde ruimte: Otto Wagner, psychiatrische instelling Am Steinhof (1901-1909)
= een van de belangrijkste voorbeelden van de modernistische architectuur toegepast op de psychiatrische
instelling
Slaapzaal en ontspanningsruimte
Belangrijke elementen:
- Gebouw vormt een architecturale compositie die een panoptische (= alomvattende) blik en
optische transparantie verbergt
- Kijker controleert : zien = controle
- Het gebouw is geconstrueerd vanuit de fictie van een kijker die zo een volledig mogelijk overzicht
heeft
Deze architecturale compositie kan ons heel veel leren over:
- opvattingen over psychiatrie: psychiatrie gaat over hygiëne, controle, decriminalisering, ordening
(cfr. foto van de slaapzaal: orde, lucht, transparantie)
- opvattingen over de patiënt: geen ‘gevangene’ of misdadiger
- opvattingen over wat een ‘gezonde’ maatschappij is: een maatschappij die niet verborgen is:
hygiënisch en gecontroleerd = die gezien wordt.
1
,Cultuurgeschiedenis
de imaginaire ruimte: Antoine Watteau, Les plaisirs du bal (ca. 1715- 1717)
= zeer representatief voorbeeld van de rococo schilderkunst, aansluiting bij het thema van de zogenaamde
‘pastorale literatuur’ (=literatuur waarin herders en het geïdealiseerde boerenbestaan een centrale rol
spelen) die heel populair was in adelijke kringen.
Belangrijke elementen:
- voorstelling van architectuur als belichaming van kunst, verbeelding en fantasie.
Watteau geeft het verbeelde pastorale landschap weer zoals dat bestond in de literatuur.
Die verbeelde wereld verschijnt doorheen het fictieve gewelf.
- De manier waarop de architectuur hier wordt voorgesteld getuigt van een wereld die de projectie is
van verbeelding: de grenzen van het doek zijn de grenzen van de pastorale verbeelding/ het gewelf
geeft uit op is eigenlijk een weergave van de verbeelding 'kijkt uit op’.
2
,Cultuurgeschiedenis
LES 1: BAROK
Begin: 17e eeuw
16e & 17e eeuw
Turbulente eeuwen
- Opkomst protestantisme
- Godsdienstoorlogen tss katholieken & protestanten
- Religieuze fracties
- Ontdekkingsreizen
- Revolutionaire ontwikkelingen
o Wiskunde
o Wetenschap
o Architectuur
o Filosofie
o De kunsten
Politiek vlak
- Ontwikkeling wan het vorstelijk absolutisme (vorst heeft alle macht)
- Ontwikkeling burgerlijke cultuur (Noordelijke Nederlanden)
Kemerken Barok
- Illusie
o kunnen we de werkelijkheid wel kennen of worden we onvermijdelijk bedrogen door onze
zintuigen?
- Trompe-l’oeil
o Streven naar radicale natuurgetrouwheid
o Net echt artistieke voorstelling à overtuigen
- Verbeelding en subjectieve (persoonlijke, plychologische) ervaring
- Ervaringsruimte
Bouwkunst:
- rijk en weelderig materiaalgebruik
- tweezijdige symmetrie
- ingewikkelde patronen
- veelvuldig gebruik van versieringen
- goddelijke onderwerpe
- gebruik van concaaf en convex
Schilderkunst
- extreem realisme
- dramatische effecten
- sterke licht/donker contrasten (clair-obscur)
- veel emotie (op gezichten)
- veel vaart en beweging en druk kronkelende figuren
- berekende dieptebewerking
- diagonalen
- lichtbron niet zichtbaar
'Het leven is een droom' (La vida es sueño)
Door: Pedro Calderón de la Barca (1600 – 1681) (spaans) in 1635
- Toneelstuk
- Over werkelijkheid en droom
3
, Cultuurgeschiedenis
- Zinsbegoocheling en kennis
- Vraag of we onszelf wel kunnen kennen
- Geschreven tijdens de ‘Spaanse Gouden eeuw’
o 17e eeuw = bloeiperiode voor kunst, literatuur en toneel
- Dramaturg Lope de Vega, Tisro de Molina, Calderòn de la Barca (zie foto)
Verhaal
- Poolse prins (Segismundo)
- Opgesloten in kerker
- Vader (koning Basilion) houdt hem gevangen
- Vader had gelezen in de sterren dat zoon tiran zou worden
- Prins mag voor 1 dag koning zijn
- Wordt ingeslapen door slaapdrankje
- Wordt gebracht naar kasteel van vader
- Prins wordt wakker en gedraagt zichwreed en wordt weer opgesloten na gedrogeerd te worden
- In de kerker vertelt de bewaker & opvoeder (Clotaldo) dat alles wat gebeurd was een droom was.
Literatuur en theater tijdens de barok
Niets is wat het lijkt
Centrale thema’s
- De mens wordt geregeerd door passies waaruit obsessie tot zelfkennis en controle volgt.
- ‘Kan ik mezelf wel echt “zien”, heb ik een eigen identiteit? Wie ben ik? ‘
- Een man zonder naam
o Gezeg door: Don Juan
o In: ‘De verleider van Sevilla’ (‘El burlador de Sevilla’)
o Toneelstuk van Tirso de Molina
- Niets is wat het lijkt op een barokke scène
- Alles is trompe-l’oeil
- Iedereen is vermomd/monsterlijk
- Wat natuurlijk lijkt is tegelijk artifiieel
- Alles is schijn
- Het leven en de wereld zijn een droom
Calderón de la Barca
Wat is ‘echt’ en wat is een illusie?
- Relatie tussen illusie en realiteit
- Geldigheid van de kennis van de wereld
- Mogelijkheid om iets anders te ontdekken dan de eigen subjectieve ervaring (vraag)
- Bestaan van een ‘externe’ en ‘echte’ realiteit.
- Kunnen we droom en realiteit onderscheiden? Is er iets buiten de droom?
- Vindt het individu zich niet slechts weerspiegeld in schijnbeelden, illusies, in trompe-l'oeil effecten?
Barok: chronologisch kader en voorbeelden
- Kunst & cultuur hebben veel te maken met de expressieve kracht die het beeld moest hebben
o Overweldigende karakter van de illusie van de realiteit
o Combinatie sensualiteit & spiritualiteit (publiek binden aan geloof & katholiek doctrine)
- Late renaissance
o Nadruk op dramatische kracht, bewegingen en chiaroscuro ( licht-schaduwcontrast)
- In katholieke landen:
4
