GRONDWETTELIJK RECHT VOOR BESTUURSKUNDIGEN
Inhoud van de cursus:
- Inleiding: algemeen kader en begrippenmateriaal
ᵒ grondwet, scheiding der machten, kiesstelsels, staatssystemen, directe & representatieve democratie
ᵒ voorbeelden in de media
▪ bestorming Capitool VS: ‘aanval op de democratie’
▪ persvrijheid Polen: ‘zonder Poolse persvrijheid geen democratie’
! Europees Hof van Justitie oordeelt dat de EU sancties kan treffen tegen lidstaten van EU indien ze de
rechtstaat/democratie belemmeren
- De normenhiërarchie: belangrijk thema!
→ trapladder van verschillende normen (normen = rechtsregel van onpersoonlijke aard (algemeen geldt))
- De federale wetgevende en uitvoerende instellingen (Koning, parlement, regering):
ᵒ Bevoegdheden, werking en statuut
ᵒ Institutionele samenhang
ᵒ Functionele samenwerking
- De instellingen van de Gemeenschappen en Gewesten (idem)
- Bevoegdheidsverdeling in het federale België
- Rechtsbescherming van de burgers ten aanzien van de overheid: het Grondwettelijk Hof en de Raad van State
- De fundamentele rechten en vrijheden
HOOFDSTUK 1: INLEIDING: ALGEMEEN KADER EN BEGRIPPENMATERIAAL
1.1. ALGEMEEN
Wat is “recht”?
= Regels die ontstaan wanneer een groep mensen zich in een samenlevingsverband gaan organiseren en waaraan die
groep zichzelf onderwerpt
- Verplichting tot naleven van de regels/normen: beheersen sociaal leven
+ Niet-naleving wordt gesanctioneerd
- kunnen geschreven zijn (Wetboeken, Belgisch Staatsblad): rechtsregels -> geschreven
of ongeschreven (algemene beginselen van behoorlijk bestuur, scheiding d machten): beginselen -> ongeschreven
- samenlevingsverband: van kleinste (gezin) tot allergrootste (Staat of wereld: mensenrechtenverdragen)
1
,Tweedeling : privaatrecht / publiekrecht
- Privaatrecht: regels die alleen de verhoudingen tussen particulieren regelen
ᵒ particulieren: natuurlijke personen, privaatrechtelijke rechtspersonen (NV, BV, VZW)
ᵒ verbintenissenrecht: contracten (verkoop- of huurovereenkomst), dading (elke partij moet een toegeving doen
in een geschil: een overeenkomst), de totstandkoming van overeenkomsten (bv. geen dwang)
ᵒ personen- en familierecht: echtscheidingen, van wieg tot graf, afstamming,
Bv. verbintenissenrecht, personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht, erfrecht, vennootschapsrecht,
handelsrecht
- Publiekrecht: regels die het optreden van de overheid en de verhouding van de overheid tot de burgers beheersen
ᵒ regels die verhoudingen particulieren regel dat ook OH zou kunnen doen
= OH gebonden aan wetgeving op de overheidsopdrachten + rechten privaatrecht
→ regels inzake transparantie & gelijkheid respecteren
ᵒ verhouding: machtspositie van OH
Bv. grondwettelijk recht, bestuursrecht, strafrecht, fiscaal recht
1.2. DE GRONDWET
Grondwettelijk recht
= meest fundamentele onderdeel van publiekrecht
= recht dat handelt over de inrichting en de werking van de overheid
- Hoe is de staat georganiseerd?
- Welke instellingen zijn er?
- Wat zijn de bevoegdheden van die instellingen?
- Hoe verhouden die instellingen zich tot elkaar?
- Hoe verhouden die instellingen zich tot de burgers?
→ waarop kunnen de burgers aanspraak maken tav die instellingen,
welke rechten & vrijheden moet OH tav burgers beschermen (niet doen)
Grondwet
= het document waarin de meest fundamentele regels die de overheid moet eerbiedigen zijn samengebracht
= GRONDSLAG en GRENS voor iedere machtsuitoefening door de overheid
- fundament / basis van alle andere rechtstakken in een staatsbestel
- hogere status dan andere rechtsnormen in het rechtsbestel
ᵒ GW bepaalt hoe een Staat is ingericht: er moet dan bepaalde standvastigheid aan gegeven worden
! dus niet om de haverklap kunnen veranderen
ᵒ Gevolg: “Grondwettelijke verschansing”
= wijzigingen van GW enkel kunnen doorvoeren via ingewikkelde procedures
→ zorgen dat er niet zomaar iets kan veranderd worden
2
,Voorbeelden
- België: “hink-stap-sprong”-procedure
= GW-wijziging via 3-fasig systeem (art. 195 GW)
ᵒ verschansing van de Grondwet =
werken met verschillende stappen & afkoelingsperiode (verkiezingen)
+ omslachtige procedure
+ supermeerderheid: dubbele 2/3de meerderheid
▪ 2/3de van de leden Kamers moet aanwezig zijn om te kunnen beraadslagen
▪ 2/3de van de stemmen moet in het voordeel zijn van de wijziging
ᵒ 3-fasig systeem
fase 1:
▪ verklaring tot herziening van de GW: vanuit 2 federale kamers + 1 vanuit de Koning (fed regering)
→ ‘preconstituante’: aangeven welke bepalingen gewijzigd of toegevoegd moeten worden
▪ publicatie preconstituante in B-staatsblad: ontbinding Kamer & Senaat ontboden van rechtswege
fase 2: nieuwe verkiezingen voor Kamer + Senaat aangewezen
fase 3: nieuwe Kamer + Senaat gaat met gekwalificeerde meerderheid beslissen welke bepalingen (die al voor
herziening vatbaar waren) effectief gaan worden bekeken + hoe ze gaan worden gewijzigd
→ constituanten: grondwetgevende macht, de actoren die dit gaan bekijken
- Slovakije: supermeerderheid (3/5de meerderheid)
- Ierland, Ivoorkust: “gewone” parlementaire procedure + referendum
- India: “gewone” parl. procedure, maar… Kesavananda Bharati vs. Staat Kerala 24 april 1973
Regels in de grondwet houden juridische verplichtingen in
“Une constitution est un corps de lois obligatoires, ou ce n’est rien.” (E.J. Sieyès, 1794)
- normenhiërarchie: grondwet staat boven wetten staan
+ grondwetten moeten worden nageleefd: door OH (OH optreden organiseren)
- bv. Verenigde Naties: 193 leden
ᵒ 189 hebben een geschreven grondwet
ᵒ 3 hebben geschreven grondwettelijke regels in verschillende documenten: San Marino, Zweden, Israxl
ᵒ Alleen het VK heeft géén geschreven grondwet
Landen met een grondwet = of ≠ democratie?
- Duitsland: jaren 1930
- Polen & Hongarije: controlefuncties van uitvoerende macht ingeperkt
- Noord-Korea -> grondwet gewoon niet nageleefd
3
, + Law and Versteeg, “Sham Constitutions” (California Law Review, 2013)
= Top 10 “nepconstituties”: Nigeria, Eritrea, Myanmar, Soedan, Rusland, Sri Lanka, Ethiopië, Viëtnam,
Democratische Republiek Congo, Afghanistan, Pakistan
- kijken naar inhoud GW van land + hoe wordt er in de praktijk met deze vrijheden & rechten omgegaan
- score geven
Een democratische grondwet belichaamt een ideaal:
- Overheid die in dienst staat van de burgers en hun onvervreemdbare rechten en vrijheden
- Gekozen leiders die het recht eerbiedigen (!!)
- Overheidsmacht wordt verdeeld over verschillende instanties
→ risico als 1 instantie te veel macht krijgt / niet meer goed gecontroleerd kan worden
- Geschillen worden beslecht door een onafhankelijke rechter
Twee functies van de grondwet:
- De overheidsmacht op een democratische wijze organiseren
- De overheidsmacht beperken
1.2.1. DE OVERHEIDSMACHT OP EEN DEMOCRATISCHE WIJZE ORGANISEREN
- In de GRONDWET geeft de overheid zichzelf vorm
- CONSTITUTIE
= handeling waardoor een samenleving zich tot een staat vormt en de aard en vorm van het staatsbestel vastlegt
bv. staatshoofd: wie gaat dat zijn, welk soort staatssysteem?
- Staatsorganen creëren (constitueren)
- Bevoegdheden ervan vastleggen
bv. wat mag parlement doen, hoe komen verkiezingen tot stand, wat is de taak van regering
- Regels in verband met de totstandkoming van de rechtsnormen
1.2.2. DE OVERHEIDSMACHT BEPERKEN
- Machtsuitoefening is niet onbeperkt
onbeperktheid geeft aanleiding tot willekeur
geen garantie op fundamentele rechten of vrijheiden
- Machtsmisbruik / willekeur moet worden tegengegaan
Twee technieken:
- Overheidsmacht verdelen over verschillende instellingen / niet concentreren in één hand
= scheiding der machten
- Fundamentele rechten en vrijheden verankeren in de grondwet
→ OH moet extra maatregelen nemen om te verzekeren dat er niemand aan de FV komt
bv. recht op vrije meningsuiting
4
Inhoud van de cursus:
- Inleiding: algemeen kader en begrippenmateriaal
ᵒ grondwet, scheiding der machten, kiesstelsels, staatssystemen, directe & representatieve democratie
ᵒ voorbeelden in de media
▪ bestorming Capitool VS: ‘aanval op de democratie’
▪ persvrijheid Polen: ‘zonder Poolse persvrijheid geen democratie’
! Europees Hof van Justitie oordeelt dat de EU sancties kan treffen tegen lidstaten van EU indien ze de
rechtstaat/democratie belemmeren
- De normenhiërarchie: belangrijk thema!
→ trapladder van verschillende normen (normen = rechtsregel van onpersoonlijke aard (algemeen geldt))
- De federale wetgevende en uitvoerende instellingen (Koning, parlement, regering):
ᵒ Bevoegdheden, werking en statuut
ᵒ Institutionele samenhang
ᵒ Functionele samenwerking
- De instellingen van de Gemeenschappen en Gewesten (idem)
- Bevoegdheidsverdeling in het federale België
- Rechtsbescherming van de burgers ten aanzien van de overheid: het Grondwettelijk Hof en de Raad van State
- De fundamentele rechten en vrijheden
HOOFDSTUK 1: INLEIDING: ALGEMEEN KADER EN BEGRIPPENMATERIAAL
1.1. ALGEMEEN
Wat is “recht”?
= Regels die ontstaan wanneer een groep mensen zich in een samenlevingsverband gaan organiseren en waaraan die
groep zichzelf onderwerpt
- Verplichting tot naleven van de regels/normen: beheersen sociaal leven
+ Niet-naleving wordt gesanctioneerd
- kunnen geschreven zijn (Wetboeken, Belgisch Staatsblad): rechtsregels -> geschreven
of ongeschreven (algemene beginselen van behoorlijk bestuur, scheiding d machten): beginselen -> ongeschreven
- samenlevingsverband: van kleinste (gezin) tot allergrootste (Staat of wereld: mensenrechtenverdragen)
1
,Tweedeling : privaatrecht / publiekrecht
- Privaatrecht: regels die alleen de verhoudingen tussen particulieren regelen
ᵒ particulieren: natuurlijke personen, privaatrechtelijke rechtspersonen (NV, BV, VZW)
ᵒ verbintenissenrecht: contracten (verkoop- of huurovereenkomst), dading (elke partij moet een toegeving doen
in een geschil: een overeenkomst), de totstandkoming van overeenkomsten (bv. geen dwang)
ᵒ personen- en familierecht: echtscheidingen, van wieg tot graf, afstamming,
Bv. verbintenissenrecht, personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht, erfrecht, vennootschapsrecht,
handelsrecht
- Publiekrecht: regels die het optreden van de overheid en de verhouding van de overheid tot de burgers beheersen
ᵒ regels die verhoudingen particulieren regel dat ook OH zou kunnen doen
= OH gebonden aan wetgeving op de overheidsopdrachten + rechten privaatrecht
→ regels inzake transparantie & gelijkheid respecteren
ᵒ verhouding: machtspositie van OH
Bv. grondwettelijk recht, bestuursrecht, strafrecht, fiscaal recht
1.2. DE GRONDWET
Grondwettelijk recht
= meest fundamentele onderdeel van publiekrecht
= recht dat handelt over de inrichting en de werking van de overheid
- Hoe is de staat georganiseerd?
- Welke instellingen zijn er?
- Wat zijn de bevoegdheden van die instellingen?
- Hoe verhouden die instellingen zich tot elkaar?
- Hoe verhouden die instellingen zich tot de burgers?
→ waarop kunnen de burgers aanspraak maken tav die instellingen,
welke rechten & vrijheden moet OH tav burgers beschermen (niet doen)
Grondwet
= het document waarin de meest fundamentele regels die de overheid moet eerbiedigen zijn samengebracht
= GRONDSLAG en GRENS voor iedere machtsuitoefening door de overheid
- fundament / basis van alle andere rechtstakken in een staatsbestel
- hogere status dan andere rechtsnormen in het rechtsbestel
ᵒ GW bepaalt hoe een Staat is ingericht: er moet dan bepaalde standvastigheid aan gegeven worden
! dus niet om de haverklap kunnen veranderen
ᵒ Gevolg: “Grondwettelijke verschansing”
= wijzigingen van GW enkel kunnen doorvoeren via ingewikkelde procedures
→ zorgen dat er niet zomaar iets kan veranderd worden
2
,Voorbeelden
- België: “hink-stap-sprong”-procedure
= GW-wijziging via 3-fasig systeem (art. 195 GW)
ᵒ verschansing van de Grondwet =
werken met verschillende stappen & afkoelingsperiode (verkiezingen)
+ omslachtige procedure
+ supermeerderheid: dubbele 2/3de meerderheid
▪ 2/3de van de leden Kamers moet aanwezig zijn om te kunnen beraadslagen
▪ 2/3de van de stemmen moet in het voordeel zijn van de wijziging
ᵒ 3-fasig systeem
fase 1:
▪ verklaring tot herziening van de GW: vanuit 2 federale kamers + 1 vanuit de Koning (fed regering)
→ ‘preconstituante’: aangeven welke bepalingen gewijzigd of toegevoegd moeten worden
▪ publicatie preconstituante in B-staatsblad: ontbinding Kamer & Senaat ontboden van rechtswege
fase 2: nieuwe verkiezingen voor Kamer + Senaat aangewezen
fase 3: nieuwe Kamer + Senaat gaat met gekwalificeerde meerderheid beslissen welke bepalingen (die al voor
herziening vatbaar waren) effectief gaan worden bekeken + hoe ze gaan worden gewijzigd
→ constituanten: grondwetgevende macht, de actoren die dit gaan bekijken
- Slovakije: supermeerderheid (3/5de meerderheid)
- Ierland, Ivoorkust: “gewone” parlementaire procedure + referendum
- India: “gewone” parl. procedure, maar… Kesavananda Bharati vs. Staat Kerala 24 april 1973
Regels in de grondwet houden juridische verplichtingen in
“Une constitution est un corps de lois obligatoires, ou ce n’est rien.” (E.J. Sieyès, 1794)
- normenhiërarchie: grondwet staat boven wetten staan
+ grondwetten moeten worden nageleefd: door OH (OH optreden organiseren)
- bv. Verenigde Naties: 193 leden
ᵒ 189 hebben een geschreven grondwet
ᵒ 3 hebben geschreven grondwettelijke regels in verschillende documenten: San Marino, Zweden, Israxl
ᵒ Alleen het VK heeft géén geschreven grondwet
Landen met een grondwet = of ≠ democratie?
- Duitsland: jaren 1930
- Polen & Hongarije: controlefuncties van uitvoerende macht ingeperkt
- Noord-Korea -> grondwet gewoon niet nageleefd
3
, + Law and Versteeg, “Sham Constitutions” (California Law Review, 2013)
= Top 10 “nepconstituties”: Nigeria, Eritrea, Myanmar, Soedan, Rusland, Sri Lanka, Ethiopië, Viëtnam,
Democratische Republiek Congo, Afghanistan, Pakistan
- kijken naar inhoud GW van land + hoe wordt er in de praktijk met deze vrijheden & rechten omgegaan
- score geven
Een democratische grondwet belichaamt een ideaal:
- Overheid die in dienst staat van de burgers en hun onvervreemdbare rechten en vrijheden
- Gekozen leiders die het recht eerbiedigen (!!)
- Overheidsmacht wordt verdeeld over verschillende instanties
→ risico als 1 instantie te veel macht krijgt / niet meer goed gecontroleerd kan worden
- Geschillen worden beslecht door een onafhankelijke rechter
Twee functies van de grondwet:
- De overheidsmacht op een democratische wijze organiseren
- De overheidsmacht beperken
1.2.1. DE OVERHEIDSMACHT OP EEN DEMOCRATISCHE WIJZE ORGANISEREN
- In de GRONDWET geeft de overheid zichzelf vorm
- CONSTITUTIE
= handeling waardoor een samenleving zich tot een staat vormt en de aard en vorm van het staatsbestel vastlegt
bv. staatshoofd: wie gaat dat zijn, welk soort staatssysteem?
- Staatsorganen creëren (constitueren)
- Bevoegdheden ervan vastleggen
bv. wat mag parlement doen, hoe komen verkiezingen tot stand, wat is de taak van regering
- Regels in verband met de totstandkoming van de rechtsnormen
1.2.2. DE OVERHEIDSMACHT BEPERKEN
- Machtsuitoefening is niet onbeperkt
onbeperktheid geeft aanleiding tot willekeur
geen garantie op fundamentele rechten of vrijheiden
- Machtsmisbruik / willekeur moet worden tegengegaan
Twee technieken:
- Overheidsmacht verdelen over verschillende instellingen / niet concentreren in één hand
= scheiding der machten
- Fundamentele rechten en vrijheden verankeren in de grondwet
→ OH moet extra maatregelen nemen om te verzekeren dat er niemand aan de FV komt
bv. recht op vrije meningsuiting
4
