Samenvatting “groepsdynamica de basis”
Professioneel begeleiden van groepen
2020
Jan Remmerswaal en Bertus Leijenhorst
1
,Inhoud
Hoofdstuk 1 een eerste verkenning.........................................................................................6
1.1 het ontstaan van de groepsdynamica............................................................................6
1.3 De betekenis en kracht van groepen.............................................................................6
1.4 groepsdynamica als brug tussen individu en maatschappij?.........................................7
1.5 wat zijn groepen eigenlijk...............................................................................................7
1.6 wat kenmerkt een groep?..............................................................................................8
1.7 soorten groepen............................................................................................................. 9
1.8 een andere indeling: hoofd, hart, handen......................................................................9
Hoofdstuk 2 niveaus in groepen............................................................................................11
2.1 inhoud en betrekking...................................................................................................11
2.2 het inhoudsniveau – wat doet de groep?.....................................................................11
2.3 het procedureniveau – hoe werkt de groep aan de taak?............................................12
2.4 het interactieniveau – manier waarop men met elkaar omgaat....................................12
2.5 het bestaansniveau – wat speelt er af in het innerlijk van een deelnemer van een groep
.......................................................................................................................................... 13
2.6 het context niveau – context van de deelnemers zelf (sociale, culturele en historische
achtergronden)..................................................................................................................14
Hoofdstuk 3 groepsvorming en groepsontwikkeling..............................................................15
3.1 groepen en collectiviteit (Sarte)...................................................................................15
3.2 motieven voor groepsvorming......................................................................................15
3.3 visie op groespontwikkeling.........................................................................................15
1. het lineaire model.......................................................................................................16
2. Het spiraal model.......................................................................................................16
3. Het polariteitenmodel.................................................................................................16
3.4 waarde en beperking van deze modellen....................................................................16
3.5 theorieën van groepsontwikkeling................................................................................17
3.5.1 Lewin: veldtheorie.................................................................................................17
2
, 3.5.2 Tuckman............................................................................................................... 18
3.5.3 Schutz................................................................................................................... 18
3.5.4 remmerswaal: het 6fasenmodel............................................................................18
3.6 fasen van groepsontwikkeling......................................................................................18
Hoofdstuk 4 communicatie....................................................................................................21
4.1 het proces van communicatie......................................................................................21
4.2 gebrekkige communicatie............................................................................................21
4.3 interpunctie..................................................................................................................22
4.4 onderstroom en bovenstroom in communicatie...........................................................22
4.5 groepen met geheimen................................................................................................22
4.6 inhouds- en betrekkingsniveau....................................................................................22
4.7 de vier aspecten van Schultz von Thun.......................................................................23
4.8 erkennen en niet-erkennen..........................................................................................24
Hoofdstuk 5 communicatie in groepen..................................................................................25
5.1 observatie van communicatie......................................................................................25
5.2 interactieprocesanalyse...............................................................................................25
5.3 groepsgrootte............................................................................................................... 26
5.4 status en invloed..........................................................................................................27
5.5 communicatie en conformiteit......................................................................................27
5.5.5. non-participatie.....................................................................................................28
5.6 functionele rollen..........................................................................................................28
5.7 gedragsvormen en emotionele onderstromen (Bion)...................................................29
5.8 groepsnormen..............................................................................................................30
Groepsdruk tot conformiteit (conformeren aan groepsnormen)......................................30
5.9 besluitvorming.............................................................................................................. 30
Het BOB-model (de fuikmethode)..................................................................................31
5.10 conflictstijlen..............................................................................................................31
Hoofdstuk 6 de Roos van Leary............................................................................................32
3
, 6.2 de opbouw van de Roos van Leary..............................................................................32
In de roos:...................................................................................................................... 32
6.3 de posities uit de roos van Leary.................................................................................33
6.3.1 boven-naast (BN): leidend gedrag.........................................................................33
6.3.2 Naast-boven (NB): helpend gedrag.......................................................................33
6.3.3 Naast-onder (NO): meewerkend gedrag...............................................................34
6.3.4. Onder-naast (ON) afhankelijk gedrag...................................................................34
6.3.5. Onder-tegen (OT): teruggetrokken gedrag...........................................................34
6.3.6. Tegen-onder (TO): opstandig gedrag...................................................................35
6.3.7. Tegen-boven (TB): agressief gedrag....................................................................35
6.3.8. Boven-tegen (BT): competitief gedrag..................................................................35
6.4. Bespreking van het model..........................................................................................36
6.5. De roos van Leary en groepsontwikkeling..................................................................36
6.6. Methodisch gebruik van de roos.................................................................................36
Hoofdstuk 7 Leiderschap.......................................................................................................37
7.1. Leiderschapsstijlen in traditionele zin..........................................................................37
7.1.1. De autoritaire leiderschapsstijl..............................................................................37
7.1.2. democratische leiderschapsstijl (collegiale leiderschapsstijl)................................38
7.1.3. De laissez-faire (laat maar gaan) leiderschapsstijl...............................................38
7.2. Leiderschap en groepsfuncties...................................................................................39
7.3. De complementaire rol van de volger.........................................................................40
7.4. Situationeel leiderschap..............................................................................................40
7.5. De vier basisstijlen in situationeel leiderschap............................................................41
7.5.1. De directieve stijl..................................................................................................41
7.5.2. De overtuigende stijl.............................................................................................41
7.5.3. De participerende stijl...........................................................................................42
7.5.4. De delegerende stijl..............................................................................................42
7.5.5. Tot slot................................................................................................................. 42
4
, 7.6. Leiderschap en onderstroom......................................................................................43
Irrationeel gedrag........................................................................................................... 43
Diepe angsten................................................................................................................ 43
7.7. Leiderschapsstijl en groepsontwikkeling.....................................................................44
Oriëntatiefase.................................................................................................................44
Machtsfase..................................................................................................................... 44
Affectiefase.................................................................................................................... 44
Autonome fase...............................................................................................................45
Afscheidsfase.................................................................................................................45
Hoofdstuk 8 Feedback in groepen.........................................................................................46
8.1. Het begrip feedback....................................................................................................46
8.2. De positieve werking van feedback.............................................................................46
8.3. Hoe verloopt feedback?..............................................................................................46
8.4. Feedback en de onderstroom.....................................................................................47
8.5. Regels voor feedback.................................................................................................47
8.6. Het Johari-venster......................................................................................................48
8.7. Positieve en negatieve feedback?..............................................................................49
5
,Hoofdstuk 1 een eerste verkenning
1.1 het ontstaan van de groepsdynamica
Er zijn verschillende benaderingen bij het verklaren van groepsgedrag;
1. Psychologische benadering: gedrag wordt benaderd als een individueel
verschijnsel. Het gedrag komt vanuit de persoon zelf. Denk aan persoonlijke
motieven, gevoelens en gedachten.
2. Latere inzichten: het gedrag wordt op meerdere manieren sterk beïnvloedt door
omgevingsfactoren (sociale omgeving).
Door groepen waartoe hij vroeger behoorde (denk aan het gezin of
opvoedsituatie)
Socialisatieproces: vindt plaats in zogenoemde primaire groepen. De vroegere en huidige
groepslidmaatschappen bepalen in belangrijke mate ieders identiteit.
De eigen manier van denken, waarnemen, voelen en reageren, en de eigen
waardenopvattingen en normen zijn niet zo individueel en uniek als we denken. De sociale
invloeden op elk individu zijn sterk medebepalend door maatschappelijke omstandigheden.
Antropocentrisme: neiging tot het centraal stellen van zichzelf en eigen positie. Dit kan een
hindernis vormen voor zicht op groepsprocessen.
Kijken met een dubbele bril: aandacht voor de individuele, interne processen en aandacht
voor de bewegingen in de groep waarin dat gedrag plaatsvindt en de context van de groep.
1.3 De betekenis en kracht van groepen
Betekenis van groepen (positief):
- Steun aan elkaar
- Binding (erbij horen)
- Een gezamenlijk doel nastreven
- Verantwoordelijkheden delen etc.
6
,Groepen kunnen destructief zijn: negatieve kracht
- Pesten
- Machtsmisbruik
- Emotionele chantage
- Besluiteloosheid etc.
1.4 groepsdynamica als brug tussen individu en maatschappij?
Norbert Elias (1982): typeerde het mensbeeld als de ‘homo clausus’ (gesloten
persoonlijkheid):
In dit individualistische mensbeeld wordt de mens opgevat als een gesloten persoonlijkheid.
Zijn eigen zelf ofwel zijn ‘ware ik’. Op deze manier lijkt het individu buiten de maatschappij te
bestaan.
Sinds de renaissance:
Het denken in termen van de individualisering is sterk toegenomen. De westerse wereld
ontwikkelde zich tot een ik-gerichte cultuur: persoonlijk geluk, zelfontplooiing en succes.
Wij-cultuur (het mediterrane gebied en daarbuiten): opvoeding is sterk groepsgericht en het
kind leert zich te gedragen naar de sociale situaties en de rollen die het in zijn groep moet
vervullen. Waarden als: respect, plicht, eergevoel en beleefdheid.
1.5 wat zijn groepen eigenlijk
groepen zijn er in verschillende soorten:
- primaire groepen: groepen die onze sociaal-emotionele behoeften bevredigen
(gezin en vriendengroepen)
- secundaire groepen: groepen die tegemoetkomen aan onze belangen en rationele
behoeften (taakgroepen en werkgroepen)
7
, 1.6 wat kenmerkt een groep?
Een kleine groep: minder dan 20 personen
Wat kenmerkt een groep?
1. Directe contactsituatie: een groep als een verzameling individuen die in een
bepaalde context meer interactie met elkaar hebben dan met anderen daarbuiten.
Bijv. binnen een bedrijf vormen de mensen die aan een bepaalde taak samenwerken
een groep om dat ze meer met elkaar gemeen hebben.
2. Groepsbewustzijn: een groep wordt gedefinieerd als een aantal mensen dat zichzelf
als eenheid waarneemt en die macht heeft om gezamenlijk tegenover de omgeving te
handelen. De leden zijn bewust van hun lidmaatschap (deel van hun identiteit).
3. Motivatie: mensen worden lid van een groep vanuit een bepaald belang of
persoonlijke behoefte.
Bijv. een leerling zit op school in een klas om een diploma te halen.
4. Doelstelling: houdt verband met motivatie. Individuen worden lid van een groep om
een gemeenschappelijk doel te bereiken. groepen zijn eenheden van twee of meer
personen, die met een bepaalde bedoeling met elkaar omgaan en die dit contact
zinvol vinden.
5. Structuur: Mensen hebben groepswaarden en groepsnormen zodat het gedrag van
de individuele deelnemers gereguleerd wordt in het belang van de groep.
Groepsleden staat ten opzichte van elkaar, in bepaalde rol- en statusrelaties en
hebben groepswaarden en normen, waarmee het gedrag van de leden gereguleerd
wordt in zaken die van belang zijn voor de groep.
6. Interdependentie: Mensen in een groep zijn verbonden met elkaar omdat ze
samenhangen met elkaar. Wederzijdse betrokkenheid.
7. Interactie: bepaalde vorm van wederzijdse betrokkenheid. Een aantal personen die
over een bepaalde periode regelmatig contact heeft met elkaar. de groep moet klein
genoeg zijn om elk individu ervan in staat te stellen. Vormen van interactie:
o Verbale interactie
o Lichamelijke interactie
o Emotionele interactie etc.
8
Professioneel begeleiden van groepen
2020
Jan Remmerswaal en Bertus Leijenhorst
1
,Inhoud
Hoofdstuk 1 een eerste verkenning.........................................................................................6
1.1 het ontstaan van de groepsdynamica............................................................................6
1.3 De betekenis en kracht van groepen.............................................................................6
1.4 groepsdynamica als brug tussen individu en maatschappij?.........................................7
1.5 wat zijn groepen eigenlijk...............................................................................................7
1.6 wat kenmerkt een groep?..............................................................................................8
1.7 soorten groepen............................................................................................................. 9
1.8 een andere indeling: hoofd, hart, handen......................................................................9
Hoofdstuk 2 niveaus in groepen............................................................................................11
2.1 inhoud en betrekking...................................................................................................11
2.2 het inhoudsniveau – wat doet de groep?.....................................................................11
2.3 het procedureniveau – hoe werkt de groep aan de taak?............................................12
2.4 het interactieniveau – manier waarop men met elkaar omgaat....................................12
2.5 het bestaansniveau – wat speelt er af in het innerlijk van een deelnemer van een groep
.......................................................................................................................................... 13
2.6 het context niveau – context van de deelnemers zelf (sociale, culturele en historische
achtergronden)..................................................................................................................14
Hoofdstuk 3 groepsvorming en groepsontwikkeling..............................................................15
3.1 groepen en collectiviteit (Sarte)...................................................................................15
3.2 motieven voor groepsvorming......................................................................................15
3.3 visie op groespontwikkeling.........................................................................................15
1. het lineaire model.......................................................................................................16
2. Het spiraal model.......................................................................................................16
3. Het polariteitenmodel.................................................................................................16
3.4 waarde en beperking van deze modellen....................................................................16
3.5 theorieën van groepsontwikkeling................................................................................17
3.5.1 Lewin: veldtheorie.................................................................................................17
2
, 3.5.2 Tuckman............................................................................................................... 18
3.5.3 Schutz................................................................................................................... 18
3.5.4 remmerswaal: het 6fasenmodel............................................................................18
3.6 fasen van groepsontwikkeling......................................................................................18
Hoofdstuk 4 communicatie....................................................................................................21
4.1 het proces van communicatie......................................................................................21
4.2 gebrekkige communicatie............................................................................................21
4.3 interpunctie..................................................................................................................22
4.4 onderstroom en bovenstroom in communicatie...........................................................22
4.5 groepen met geheimen................................................................................................22
4.6 inhouds- en betrekkingsniveau....................................................................................22
4.7 de vier aspecten van Schultz von Thun.......................................................................23
4.8 erkennen en niet-erkennen..........................................................................................24
Hoofdstuk 5 communicatie in groepen..................................................................................25
5.1 observatie van communicatie......................................................................................25
5.2 interactieprocesanalyse...............................................................................................25
5.3 groepsgrootte............................................................................................................... 26
5.4 status en invloed..........................................................................................................27
5.5 communicatie en conformiteit......................................................................................27
5.5.5. non-participatie.....................................................................................................28
5.6 functionele rollen..........................................................................................................28
5.7 gedragsvormen en emotionele onderstromen (Bion)...................................................29
5.8 groepsnormen..............................................................................................................30
Groepsdruk tot conformiteit (conformeren aan groepsnormen)......................................30
5.9 besluitvorming.............................................................................................................. 30
Het BOB-model (de fuikmethode)..................................................................................31
5.10 conflictstijlen..............................................................................................................31
Hoofdstuk 6 de Roos van Leary............................................................................................32
3
, 6.2 de opbouw van de Roos van Leary..............................................................................32
In de roos:...................................................................................................................... 32
6.3 de posities uit de roos van Leary.................................................................................33
6.3.1 boven-naast (BN): leidend gedrag.........................................................................33
6.3.2 Naast-boven (NB): helpend gedrag.......................................................................33
6.3.3 Naast-onder (NO): meewerkend gedrag...............................................................34
6.3.4. Onder-naast (ON) afhankelijk gedrag...................................................................34
6.3.5. Onder-tegen (OT): teruggetrokken gedrag...........................................................34
6.3.6. Tegen-onder (TO): opstandig gedrag...................................................................35
6.3.7. Tegen-boven (TB): agressief gedrag....................................................................35
6.3.8. Boven-tegen (BT): competitief gedrag..................................................................35
6.4. Bespreking van het model..........................................................................................36
6.5. De roos van Leary en groepsontwikkeling..................................................................36
6.6. Methodisch gebruik van de roos.................................................................................36
Hoofdstuk 7 Leiderschap.......................................................................................................37
7.1. Leiderschapsstijlen in traditionele zin..........................................................................37
7.1.1. De autoritaire leiderschapsstijl..............................................................................37
7.1.2. democratische leiderschapsstijl (collegiale leiderschapsstijl)................................38
7.1.3. De laissez-faire (laat maar gaan) leiderschapsstijl...............................................38
7.2. Leiderschap en groepsfuncties...................................................................................39
7.3. De complementaire rol van de volger.........................................................................40
7.4. Situationeel leiderschap..............................................................................................40
7.5. De vier basisstijlen in situationeel leiderschap............................................................41
7.5.1. De directieve stijl..................................................................................................41
7.5.2. De overtuigende stijl.............................................................................................41
7.5.3. De participerende stijl...........................................................................................42
7.5.4. De delegerende stijl..............................................................................................42
7.5.5. Tot slot................................................................................................................. 42
4
, 7.6. Leiderschap en onderstroom......................................................................................43
Irrationeel gedrag........................................................................................................... 43
Diepe angsten................................................................................................................ 43
7.7. Leiderschapsstijl en groepsontwikkeling.....................................................................44
Oriëntatiefase.................................................................................................................44
Machtsfase..................................................................................................................... 44
Affectiefase.................................................................................................................... 44
Autonome fase...............................................................................................................45
Afscheidsfase.................................................................................................................45
Hoofdstuk 8 Feedback in groepen.........................................................................................46
8.1. Het begrip feedback....................................................................................................46
8.2. De positieve werking van feedback.............................................................................46
8.3. Hoe verloopt feedback?..............................................................................................46
8.4. Feedback en de onderstroom.....................................................................................47
8.5. Regels voor feedback.................................................................................................47
8.6. Het Johari-venster......................................................................................................48
8.7. Positieve en negatieve feedback?..............................................................................49
5
,Hoofdstuk 1 een eerste verkenning
1.1 het ontstaan van de groepsdynamica
Er zijn verschillende benaderingen bij het verklaren van groepsgedrag;
1. Psychologische benadering: gedrag wordt benaderd als een individueel
verschijnsel. Het gedrag komt vanuit de persoon zelf. Denk aan persoonlijke
motieven, gevoelens en gedachten.
2. Latere inzichten: het gedrag wordt op meerdere manieren sterk beïnvloedt door
omgevingsfactoren (sociale omgeving).
Door groepen waartoe hij vroeger behoorde (denk aan het gezin of
opvoedsituatie)
Socialisatieproces: vindt plaats in zogenoemde primaire groepen. De vroegere en huidige
groepslidmaatschappen bepalen in belangrijke mate ieders identiteit.
De eigen manier van denken, waarnemen, voelen en reageren, en de eigen
waardenopvattingen en normen zijn niet zo individueel en uniek als we denken. De sociale
invloeden op elk individu zijn sterk medebepalend door maatschappelijke omstandigheden.
Antropocentrisme: neiging tot het centraal stellen van zichzelf en eigen positie. Dit kan een
hindernis vormen voor zicht op groepsprocessen.
Kijken met een dubbele bril: aandacht voor de individuele, interne processen en aandacht
voor de bewegingen in de groep waarin dat gedrag plaatsvindt en de context van de groep.
1.3 De betekenis en kracht van groepen
Betekenis van groepen (positief):
- Steun aan elkaar
- Binding (erbij horen)
- Een gezamenlijk doel nastreven
- Verantwoordelijkheden delen etc.
6
,Groepen kunnen destructief zijn: negatieve kracht
- Pesten
- Machtsmisbruik
- Emotionele chantage
- Besluiteloosheid etc.
1.4 groepsdynamica als brug tussen individu en maatschappij?
Norbert Elias (1982): typeerde het mensbeeld als de ‘homo clausus’ (gesloten
persoonlijkheid):
In dit individualistische mensbeeld wordt de mens opgevat als een gesloten persoonlijkheid.
Zijn eigen zelf ofwel zijn ‘ware ik’. Op deze manier lijkt het individu buiten de maatschappij te
bestaan.
Sinds de renaissance:
Het denken in termen van de individualisering is sterk toegenomen. De westerse wereld
ontwikkelde zich tot een ik-gerichte cultuur: persoonlijk geluk, zelfontplooiing en succes.
Wij-cultuur (het mediterrane gebied en daarbuiten): opvoeding is sterk groepsgericht en het
kind leert zich te gedragen naar de sociale situaties en de rollen die het in zijn groep moet
vervullen. Waarden als: respect, plicht, eergevoel en beleefdheid.
1.5 wat zijn groepen eigenlijk
groepen zijn er in verschillende soorten:
- primaire groepen: groepen die onze sociaal-emotionele behoeften bevredigen
(gezin en vriendengroepen)
- secundaire groepen: groepen die tegemoetkomen aan onze belangen en rationele
behoeften (taakgroepen en werkgroepen)
7
, 1.6 wat kenmerkt een groep?
Een kleine groep: minder dan 20 personen
Wat kenmerkt een groep?
1. Directe contactsituatie: een groep als een verzameling individuen die in een
bepaalde context meer interactie met elkaar hebben dan met anderen daarbuiten.
Bijv. binnen een bedrijf vormen de mensen die aan een bepaalde taak samenwerken
een groep om dat ze meer met elkaar gemeen hebben.
2. Groepsbewustzijn: een groep wordt gedefinieerd als een aantal mensen dat zichzelf
als eenheid waarneemt en die macht heeft om gezamenlijk tegenover de omgeving te
handelen. De leden zijn bewust van hun lidmaatschap (deel van hun identiteit).
3. Motivatie: mensen worden lid van een groep vanuit een bepaald belang of
persoonlijke behoefte.
Bijv. een leerling zit op school in een klas om een diploma te halen.
4. Doelstelling: houdt verband met motivatie. Individuen worden lid van een groep om
een gemeenschappelijk doel te bereiken. groepen zijn eenheden van twee of meer
personen, die met een bepaalde bedoeling met elkaar omgaan en die dit contact
zinvol vinden.
5. Structuur: Mensen hebben groepswaarden en groepsnormen zodat het gedrag van
de individuele deelnemers gereguleerd wordt in het belang van de groep.
Groepsleden staat ten opzichte van elkaar, in bepaalde rol- en statusrelaties en
hebben groepswaarden en normen, waarmee het gedrag van de leden gereguleerd
wordt in zaken die van belang zijn voor de groep.
6. Interdependentie: Mensen in een groep zijn verbonden met elkaar omdat ze
samenhangen met elkaar. Wederzijdse betrokkenheid.
7. Interactie: bepaalde vorm van wederzijdse betrokkenheid. Een aantal personen die
over een bepaalde periode regelmatig contact heeft met elkaar. de groep moet klein
genoeg zijn om elk individu ervan in staat te stellen. Vormen van interactie:
o Verbale interactie
o Lichamelijke interactie
o Emotionele interactie etc.
8
