MEDISCHE ETHIEK
HOOFDSTUK 1: KWETSBAARHEID, ZORG EN WAARDIGHEID ALS ETHISCHE
FUNDAMENTEN VAN GEZONDHEIDSZORG
ETHIEK VAN PRINCIPES
- Ethische discussies zijn geëvolueerd tot maatschappelijke debatten
o België: orgaandonatie, abortus en euthanasie
4 ethische principes die een arts moet respecteren
- Doe geen kwaad (nonmaleficence)
o Door medische interventie mag de patiënt er niet slechter aan toe zijn
o Oud principe vanuit de eed van Hippocrates (meer dan 2000 jaar oud) → enkel medische
deontologie
o Medische deontologie = medische plichtenleer
▪ Aantal afspraken die een arts moet respecteren in de omgang met een patiënt
▪ Bestaat al sinds Hippocrates
▪ Codes zijn onvoldoende om complexe ethische problemen op te lossen, geven geen
antwoord over hoe je moet omgaan met reproductieve geneeskunde, al dan niet
nog starten met een behandeling op het einde van een leven
▪ Gestoeld op een paternalistisch denken
• Arts wist het beste wat hij moest doen (werd in die tijd aangenomen) →
arts bepaalt wat er moet gebeuren
• Is oke in een tijd waarin er niet zoveel opties zijn
• Nu niet meer het geval dat de arts in de plaats van de patiënt de
beslissingen neemt
▪ Evolutie is gepaard gegaan met een democratisering
- Respect voor autonomie (van de patiënt)
o Toestemming vragen aan patiënt vooraleer een behandeling te starten
o Informed consent: patiënt altijd informeren over de behandeling die je voorstelt
- Goed doen (beneficence)
- Rechtvaardigheid
o Sociaal ethisch principe
o Institutionele en maatschappelijke context
o Bv Corona crisis: discussies:
▪ Wie heeft recht op toegang in de intensive care?
▪ Wie heeft recht op vaccinaties
o Hoe organiseren we de gezondheidszorg op maatschappelijk niveau?
o Hoe gaan we om met mensen uit ontwikkelingslanden die naar ons willen komen?
Ethisch probleem wanneer 2 principes met elkaar in conflict komen
- Elk ethisch probleem wordt opgevat als een conflict van rechten en plichten
- Bewusteloze patiënt die geen toestemming kan geven voor een operatie
o Autonomie van de patiënt: kan zijn autonomie niet uiten
o Goed doen: dringende operatie nodig
o Naaste geeft toestemming, voorafgaande toestemming gegeven, arts zal ingrijpen als die
ervan overtuigd is dat dit het beste is voor de patiënt
1
,- Abortus
o Doet kwaad aan het kindje
o Doen op vraag van de moeder → respect voor autonomie
o Bijkomende complicatie: 2 principes hebben betrekking op 2 verschillende personen:
beslissing autonomie van de moeder, maar wel gevolg voor het kind
- Euthanasie
o Doet kwaad aan de patiënt, leven beëindigen
o Doen op vraag van de patiënt → respect voor autonomie
o Wel betrekking op dezelfde patiënt
▪ In ethisch opzicht een lichter probleem dan abortus
- Casus Caroline
o Psychiatrie, 3e keer gezien
o Vraag naar euthanasie
▪ Niet gebaseerd op terminaal lichamelijk lijden, maar psychisch lijden
▪ Depressie en ernstige zelfmoordpoging
▪ Rustige en gedecideerde manier vraag naar euthanasie
o In de 50 jaar
o Burgerlijk ingenieur, telegeneeskunde
o Verdiept in paranormale wetenschappen met opleidingen
o Zoon van 14
o Man overleden
o Nieuwe partner
o Ethisch probleem?
▪ Autonome wens van Caroline (gedecideerd, rationeel, meerdere male gevraagd)
▪ Gezonde vrouw met nog een lange levensverwachting
▪ Zoon, partner
▪ Is deze euthanasie nu goed doen of kwaad doen? Naar haarzelf toe en ook naar haar
omgeving toe
▪ Psychiatrisch zieke vrouw → psychiaters zijn er nog niet uit of de wens voor
euthanasie te maken heeft met de pathologie of wel echt autonoom is?
- Principisme
o Principes in conflict
▪ Autonomie van Caroline
▪ Non-maleficence
o Oplossingsgericht
▪ Makkelijk de principes die in conflict zijn achterhalen en daaruit tot een oplossing
komen
• De 4 theoretische principes tegenover elkaar afwegen
▪ Meestal neemt respect voor autonomie de overhand
▪ Filosofen houden ervan om lang na te denken zonder tot een oplossing te komen en
een arts/ethicus doet dit niet, wil wel tot een oplossing komen
o Nadruk op bepaald principe
▪ Dan ligt de oplossing meer voor de hand, omdat deze dan de overhand heeft
▪ Respect voor autonomie neemt meestal de overhand
• Mensbeeld dat individu opvat als
o Rationeel denkend wezen
o Centrum van zingeving
o Onafhankelijk
o Quasi geïsoleerd van andere mensen
2
, • Mens is vrij zijn eigen leven te leiden zoals hij dat wil zolang:
o Geen schade berokkenen aan anderen (nonmaleficence)
o Rechtvaardige ordening van het samenleven respecteren
(rechtvaardigheid)
▪ De indruk dat er maar 1 principe meer bestaat (want de andere hoor je niet meer in
ethische debatten)
▪ Als dit extreem wordt benadrukt, dan negeer je eigenlijk het ethisch probleem, want
als er maar 1 principe is, dan is er geen probleem meer
• Dan is het een ethisch probleem als bv euthanasie en abortus niet wordt
uitgevoerd, omdat dan respect voor autonomie juist niet wordt toegepast
▪ Radicale kwestie, andere zijn randfenomenen en beïnvloeden de afweging
nauwelijks
• Beleving van andere betrokkenen
• Aard en kwaliteit van de menselijke relaties tussen betrokkenen
• Unieke levenscontext waarin het ethisch probleem zich manifesteert
o Nadruk op ‘wat moet ik doen?’
▪ Geïnteresseerd in het observeerbare gedrag/ handelen
▪ Concrete ethische principes respecteren
• Door het stellen van concrete handelingen
• Door het nemen van duidelijke beslissingen dat de concrete ethische
principes worden gerespecteerd
- Kritiek
o Morele houdingen
▪ Geen observeerbare handelingen, maar wijzen waarop je je gedraagt
▪ Zorgzaamheid, empathie, respect en vertrouwen is moeilijk te zien aan het abstracte
‘principe’ → principe toepassen zonder bv vriendelijk te zijn
▪ Bv verpleegkundige kan een patiënt wassen, maar moet daarvoor bepaalde
handelingen toepassen → HANDELING
2 verpleegkundigen kunnen daarbij respectvol de patiënt benaderen, behandelen of
juist niet, terwijl ze qua uitzicht wel hetzelfde doen
Dit is dan de HOUDING
o Hele zorgproces
▪ Ethische kwaliteit van het hele zorgproces dat wordt meegemaakt (door bv Caroline)
• Is geen thema
• Verdwijnt naar de achtergrond
• Door exclusieve focus op concrete handelingen
▪ Ethische appreciatie van deze zorgprocessen die zich doorheen de tijd ontvouwen,
ontbreekt
o Unieke zorgcontext
▪ Relaties tussen de verschillende betrokkenen binnen het zorgproces en de concrete
omstandigheden waarin de zorg gegeven wordt
▪ Micro-ethiek
• Focus op individuele arts-patiëntrelatie
• Nauwe interactie met zorgverleners, mantelzorgers en familieleden
3
, • Sfeer van ethische besluitvorming
o Onmacht
o Emotionele betrokkenheid
o Onverschilligheid
o Efficiëntie
o Kosteneffectiviteit
o Werkdruk
o (in)competentie
o Profileringsdrang
o Bepaalt welke morele overtuigingen naar voren gebracht worden
• Binnen institutionele verbanden
o Zorg thuis verleend, in woonzorgcentrum of in ziekenhuis?
o Welke infrastructuur is aanwezig in de zorginstelling?
• Binnen de specifieke maatschappelijke omstandigheden
o Bio-ethische wetten in België beïnvloeden de zorg aan levensbegin
en levenseinde
▪ Deze omstandigheden worden meestal niet benoemd waardoor hun invloed op de
ethische besluitvorming onzichtbaar blijft
o Vergeten randfenomenen bv euthanasie
▪ Arts van euthanasie is belangrijk, maar is ingebed in een volledig zorgproces
▪ Sinds 2002 goedkeuring euthanasiewet
▪ Niet te minimaliseren tot een moment, maar is echt een lang proces
▪ Niet alleen de vraag doe je euthanasie of niet?, maar ‘hoe ga je in dat volledige
proces met die patiënt om?’
▪ Niet meer dan 8 fases onderscheiden in euthanasieproces (zorgproces)
• Vooraleer de eerste vraag naar euthanasie
o Want voelen aan dat er iets niet goed gaat met de patiënt
• Moment dat de patiënt de euthanasievraag stelt
• Besluitvormingsproces
o Arts, verpleegkundigen, familie en patiënt gaan in dialoog en
vragen stellen
o Dagen, weken duren
o Uitklaring van de vraag
• Beslissing
• Verre voorbereiding van de euthanasie
o Datum plannen
o Vragen stellen hoe alles gebeurt, wie daar moet bij zijn, nog
iemand opbellen, speciale wensen?
• Directe voorbereiding
o ‘goeiemorgen’ zeggen, of iets anders?
o Vertellen over wat er gaat gebeuren of niet?
o Creëert een bepaalde sfeer
o Medicatie, kamer moet klaargemaakt worden
o Bezoek ontvangen
• Euthanasie uitvoeren
• Fase van de nazorg
o Voor de overleden patiënt
o Administratieve nazorg
o Psychologische nazorg voor de familie
4
HOOFDSTUK 1: KWETSBAARHEID, ZORG EN WAARDIGHEID ALS ETHISCHE
FUNDAMENTEN VAN GEZONDHEIDSZORG
ETHIEK VAN PRINCIPES
- Ethische discussies zijn geëvolueerd tot maatschappelijke debatten
o België: orgaandonatie, abortus en euthanasie
4 ethische principes die een arts moet respecteren
- Doe geen kwaad (nonmaleficence)
o Door medische interventie mag de patiënt er niet slechter aan toe zijn
o Oud principe vanuit de eed van Hippocrates (meer dan 2000 jaar oud) → enkel medische
deontologie
o Medische deontologie = medische plichtenleer
▪ Aantal afspraken die een arts moet respecteren in de omgang met een patiënt
▪ Bestaat al sinds Hippocrates
▪ Codes zijn onvoldoende om complexe ethische problemen op te lossen, geven geen
antwoord over hoe je moet omgaan met reproductieve geneeskunde, al dan niet
nog starten met een behandeling op het einde van een leven
▪ Gestoeld op een paternalistisch denken
• Arts wist het beste wat hij moest doen (werd in die tijd aangenomen) →
arts bepaalt wat er moet gebeuren
• Is oke in een tijd waarin er niet zoveel opties zijn
• Nu niet meer het geval dat de arts in de plaats van de patiënt de
beslissingen neemt
▪ Evolutie is gepaard gegaan met een democratisering
- Respect voor autonomie (van de patiënt)
o Toestemming vragen aan patiënt vooraleer een behandeling te starten
o Informed consent: patiënt altijd informeren over de behandeling die je voorstelt
- Goed doen (beneficence)
- Rechtvaardigheid
o Sociaal ethisch principe
o Institutionele en maatschappelijke context
o Bv Corona crisis: discussies:
▪ Wie heeft recht op toegang in de intensive care?
▪ Wie heeft recht op vaccinaties
o Hoe organiseren we de gezondheidszorg op maatschappelijk niveau?
o Hoe gaan we om met mensen uit ontwikkelingslanden die naar ons willen komen?
Ethisch probleem wanneer 2 principes met elkaar in conflict komen
- Elk ethisch probleem wordt opgevat als een conflict van rechten en plichten
- Bewusteloze patiënt die geen toestemming kan geven voor een operatie
o Autonomie van de patiënt: kan zijn autonomie niet uiten
o Goed doen: dringende operatie nodig
o Naaste geeft toestemming, voorafgaande toestemming gegeven, arts zal ingrijpen als die
ervan overtuigd is dat dit het beste is voor de patiënt
1
,- Abortus
o Doet kwaad aan het kindje
o Doen op vraag van de moeder → respect voor autonomie
o Bijkomende complicatie: 2 principes hebben betrekking op 2 verschillende personen:
beslissing autonomie van de moeder, maar wel gevolg voor het kind
- Euthanasie
o Doet kwaad aan de patiënt, leven beëindigen
o Doen op vraag van de patiënt → respect voor autonomie
o Wel betrekking op dezelfde patiënt
▪ In ethisch opzicht een lichter probleem dan abortus
- Casus Caroline
o Psychiatrie, 3e keer gezien
o Vraag naar euthanasie
▪ Niet gebaseerd op terminaal lichamelijk lijden, maar psychisch lijden
▪ Depressie en ernstige zelfmoordpoging
▪ Rustige en gedecideerde manier vraag naar euthanasie
o In de 50 jaar
o Burgerlijk ingenieur, telegeneeskunde
o Verdiept in paranormale wetenschappen met opleidingen
o Zoon van 14
o Man overleden
o Nieuwe partner
o Ethisch probleem?
▪ Autonome wens van Caroline (gedecideerd, rationeel, meerdere male gevraagd)
▪ Gezonde vrouw met nog een lange levensverwachting
▪ Zoon, partner
▪ Is deze euthanasie nu goed doen of kwaad doen? Naar haarzelf toe en ook naar haar
omgeving toe
▪ Psychiatrisch zieke vrouw → psychiaters zijn er nog niet uit of de wens voor
euthanasie te maken heeft met de pathologie of wel echt autonoom is?
- Principisme
o Principes in conflict
▪ Autonomie van Caroline
▪ Non-maleficence
o Oplossingsgericht
▪ Makkelijk de principes die in conflict zijn achterhalen en daaruit tot een oplossing
komen
• De 4 theoretische principes tegenover elkaar afwegen
▪ Meestal neemt respect voor autonomie de overhand
▪ Filosofen houden ervan om lang na te denken zonder tot een oplossing te komen en
een arts/ethicus doet dit niet, wil wel tot een oplossing komen
o Nadruk op bepaald principe
▪ Dan ligt de oplossing meer voor de hand, omdat deze dan de overhand heeft
▪ Respect voor autonomie neemt meestal de overhand
• Mensbeeld dat individu opvat als
o Rationeel denkend wezen
o Centrum van zingeving
o Onafhankelijk
o Quasi geïsoleerd van andere mensen
2
, • Mens is vrij zijn eigen leven te leiden zoals hij dat wil zolang:
o Geen schade berokkenen aan anderen (nonmaleficence)
o Rechtvaardige ordening van het samenleven respecteren
(rechtvaardigheid)
▪ De indruk dat er maar 1 principe meer bestaat (want de andere hoor je niet meer in
ethische debatten)
▪ Als dit extreem wordt benadrukt, dan negeer je eigenlijk het ethisch probleem, want
als er maar 1 principe is, dan is er geen probleem meer
• Dan is het een ethisch probleem als bv euthanasie en abortus niet wordt
uitgevoerd, omdat dan respect voor autonomie juist niet wordt toegepast
▪ Radicale kwestie, andere zijn randfenomenen en beïnvloeden de afweging
nauwelijks
• Beleving van andere betrokkenen
• Aard en kwaliteit van de menselijke relaties tussen betrokkenen
• Unieke levenscontext waarin het ethisch probleem zich manifesteert
o Nadruk op ‘wat moet ik doen?’
▪ Geïnteresseerd in het observeerbare gedrag/ handelen
▪ Concrete ethische principes respecteren
• Door het stellen van concrete handelingen
• Door het nemen van duidelijke beslissingen dat de concrete ethische
principes worden gerespecteerd
- Kritiek
o Morele houdingen
▪ Geen observeerbare handelingen, maar wijzen waarop je je gedraagt
▪ Zorgzaamheid, empathie, respect en vertrouwen is moeilijk te zien aan het abstracte
‘principe’ → principe toepassen zonder bv vriendelijk te zijn
▪ Bv verpleegkundige kan een patiënt wassen, maar moet daarvoor bepaalde
handelingen toepassen → HANDELING
2 verpleegkundigen kunnen daarbij respectvol de patiënt benaderen, behandelen of
juist niet, terwijl ze qua uitzicht wel hetzelfde doen
Dit is dan de HOUDING
o Hele zorgproces
▪ Ethische kwaliteit van het hele zorgproces dat wordt meegemaakt (door bv Caroline)
• Is geen thema
• Verdwijnt naar de achtergrond
• Door exclusieve focus op concrete handelingen
▪ Ethische appreciatie van deze zorgprocessen die zich doorheen de tijd ontvouwen,
ontbreekt
o Unieke zorgcontext
▪ Relaties tussen de verschillende betrokkenen binnen het zorgproces en de concrete
omstandigheden waarin de zorg gegeven wordt
▪ Micro-ethiek
• Focus op individuele arts-patiëntrelatie
• Nauwe interactie met zorgverleners, mantelzorgers en familieleden
3
, • Sfeer van ethische besluitvorming
o Onmacht
o Emotionele betrokkenheid
o Onverschilligheid
o Efficiëntie
o Kosteneffectiviteit
o Werkdruk
o (in)competentie
o Profileringsdrang
o Bepaalt welke morele overtuigingen naar voren gebracht worden
• Binnen institutionele verbanden
o Zorg thuis verleend, in woonzorgcentrum of in ziekenhuis?
o Welke infrastructuur is aanwezig in de zorginstelling?
• Binnen de specifieke maatschappelijke omstandigheden
o Bio-ethische wetten in België beïnvloeden de zorg aan levensbegin
en levenseinde
▪ Deze omstandigheden worden meestal niet benoemd waardoor hun invloed op de
ethische besluitvorming onzichtbaar blijft
o Vergeten randfenomenen bv euthanasie
▪ Arts van euthanasie is belangrijk, maar is ingebed in een volledig zorgproces
▪ Sinds 2002 goedkeuring euthanasiewet
▪ Niet te minimaliseren tot een moment, maar is echt een lang proces
▪ Niet alleen de vraag doe je euthanasie of niet?, maar ‘hoe ga je in dat volledige
proces met die patiënt om?’
▪ Niet meer dan 8 fases onderscheiden in euthanasieproces (zorgproces)
• Vooraleer de eerste vraag naar euthanasie
o Want voelen aan dat er iets niet goed gaat met de patiënt
• Moment dat de patiënt de euthanasievraag stelt
• Besluitvormingsproces
o Arts, verpleegkundigen, familie en patiënt gaan in dialoog en
vragen stellen
o Dagen, weken duren
o Uitklaring van de vraag
• Beslissing
• Verre voorbereiding van de euthanasie
o Datum plannen
o Vragen stellen hoe alles gebeurt, wie daar moet bij zijn, nog
iemand opbellen, speciale wensen?
• Directe voorbereiding
o ‘goeiemorgen’ zeggen, of iets anders?
o Vertellen over wat er gaat gebeuren of niet?
o Creëert een bepaalde sfeer
o Medicatie, kamer moet klaargemaakt worden
o Bezoek ontvangen
• Euthanasie uitvoeren
• Fase van de nazorg
o Voor de overleden patiënt
o Administratieve nazorg
o Psychologische nazorg voor de familie
4
