Samenvatting Algemene rechtsleer.
Deel 1 : Wat is recht?
Inleiding: een moeilijke vraag.
“ Noch suchen die Juristen eine Definition zu ihrem Begriffe vom Recht.”
Vele juristen hebben een poging ondernomen om het begrip recht te definiëren maar
een ultieme sluitende omschrijving is tot op heden niet gevonden.
Volgens Oliver Wendell Holmes Jr. (1841 – 1935) is recht de voorspelling van wat rechters in
de praktijk doen: “the prophecies of what the courts will do in fact, and nothing more
pretentious, are what I mean by the law”.
Volgens Hans Kelsen (1881 – 1973) is ‘dwang’ het onderscheidingscriterium bij uitstek.
Een hedendaagse definitie hoe recht omschreven wordt is “een geheel van gedragsregelen
en ermee samenhangende institutionele voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door
of krachtens het maatschappelijk gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en
rechtvaardige ordening van de maatschappij”. Maar het recht is niet overal een geheel van
gedragsregels.
Moeten we eigenlijk een definitie hebben voor recht? Kunnen we niet zonder? Rechters
(en andere juristen) hebben als taak om ‘het recht’ toe te passen, te interpreteren en
verder te ontwikkelen. Zonder een begripsomschrijving is het onduidelijk wat zij moeten
doen. Onderzoekers zijn ook geïnteresseerd in de rol die ‘het recht’ speelt in de
maatschappij en zonder een begripsomschrijving bestaat hert risico dat de
onderzoeksresultaten verkeerd worden begrepen doordat verschillende onderzoekers
het onbewust over iets anders kunnen hebben. Door deze problemen kan het leiden tot
meer verwarring dan inzicht krijgen en zo de doelstelling tegenwerkt.
De talrijke definities die men aan het recht geven overlappen elkaar soms en sluiten
elkaar soms ook gedeeltelijk uit. De definities zijn dus verwant aan elkaar maar ze
hebben daarom geen specifieke eigenschap gemeen. Definities kunnen 1 bepaalde
eigenschap voor ogen hebben en daar dan een geschikte omschrijving van geven. Maar
wanneer we die omschrijving dan op andere definties willen toepassen dan kan dat niet.
De onenigheid onder juristen om het recht te definiëren toont aan volgens sommige dat
recht geen essentiële kenmerken heeft die altijd en overal waar zijn.
Vergelijk recht met de definitie van een spel. Bij omschrijvingen van ‘recht’ hebben we
de neiging te veronderstellen dat alle spelen een harde kern met elkaar delen, die zou
dan definiëren wat een spel is. Maar deze kern is niet te vinden, ze worden allemaal
1
, anders gespeeld. Competitie is ook geen eigenschap can alle spelen aangezien sporten
competitief zijn maar vriendenkringspelen zijn ontspanning gericht.
Een belangrijke reden waarom juristen geen definitie kunnen geven van het recht is dat
het recht maatschappijafhankelijk is. Het antwoord op de vraag ‘wat is recht?’ hangt af
van de wijze waarop een bepaalde maatschappij naar het recht kijkt.
Voorbeeld: 2 denkbeeldige maatschappijen.
De ene maatschappij beschouwen alle leden iets maar als recht als het overeenstemt
met algemene gedeelde morele overtuigingen, die men kan achterhalen door
gezaghebbende leiders.
De andere maatschappij heeft geen belang aan overeenstemming met moraliteit en
geldt als recht enkel wat in overeenstemming met een grondwet is uitgevaardigd.
Als men dan aan beide vraagt om een criterium van het recht te geven dan zullen zij elk
een ander antwoord geven. Moesten ze vragen aan de ene maatschappij of ze ook het
recht oordelen zoals in de andere maatschappij dan zullen ze deze vraag bevestigen
indien zij vertrekken vanuit de visie die geldt in de andere maatschappij.
Maatschappijafhankelijkheid, vb. de chemische samenstelling van water is altijd
hetzelfde. Maar er is geen universeel en tijdloos criterium im uit te maken wat als recht
telt en wat niet.
Wat de ene maatschappij als essentieel kenmerk van recht beschouwt kan voor een
andere maatschappij totaal irrelevant zijn. Er zijn ook door de jaren heen diverse vormen
van recht ontstaan die continue wijzigen als gevolg van sociale, culturele, …
ontwikkelingen. Recht is een sociale constructie die haar bestaan te danken heeft aan
betekenisvolle handelingen van mensen en groepen en die een geschiedenis heeft
waardoor ze niet te definiëren is. Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) zei dit ook
“Definierbar ist nur das, was Keine Geschichte hat.”
Het is niet omdat het onmogelijk is om een algemene definitie te geven aan recht dat we
er niet moeten over praten. We moeten ons niet focussen op “het recht” in zijn geheel
maar op diverse kenmerken die ermee in verband worden gebracht. Op vele vragen
worden diverse antwoorden gegeven, wij moeten deze antwoorden verduidelijken en
aangeven waarom die antwoorden worden gegeven. Zo krijgen we een beter beeld van
het recht als maatschappelijk verschijnsel.
Wat is de maatschappelijke context waarin recht in de loop van de tijd vorm heeft
gekregen. We gaan in vogelvlucht een overzicht zien van enkele fundamentele
transformaties die de mensenmaatschappij sinds haar eerste dagen heeft doorgemaakt.
En we gaan ook dieper in op verschillende kenmerken van het rechtsbegrip.
Titel I: Fundamentele transformaties van de mensenmaatschappij.
Mensen zijn sociale wezens.
2
,De overdracht van ervaringen en inzichten van vroegere generaties vormt het grootste deel
van de kennis die we nodig hebben om de hedendaagse realiteit om te gaan. Ons leven krijgt
betekenis in relatie tot anderen.
Wanneer we met anderen interageren komen 2 soorten noodzakelijke facetten van ons
bestaan naar boven. De ene kant de materiële facetten vb. ecologische, technologische en
economische grondstoffen. De andere kant zijn er ideële facetten vb. kennis, overtuigingen,
waarden, …, deze sturen ons gedrag en vormen ons gedrag. Het samenspel van materiële en
ideële facetten met sociale instituten en praktijken maakt sociale ontwikkeling binnen een
gemeenschap mogelijk.
Hoe groter de gemeenschap, des te meer moet haar organisationele structuur uitgewerkt
moet zijn. Er moet een zekere hiërarchie bestaan binnen een gemeenschap voor alle
verschillende gedragingen van de leden, om zo beslissingen te nemen en die op een
georganiseerde wijze te implementeren. Leiders spelen hierin een belangrijke rol. In kleinere
en minder complexe gemeenschappen is het mogelijk dat een leider rechtsstreeks
zeggenschap heeft over alle leden van de gemeenschap. Het aantal individuen waarover een
leider zeggenschap heeft daalt vanaf de activiteiten in de gemeenschap een minder
voorspelbaar patroon volgt en er meer groepsbeslissingen nodig zijn. Dan moet een
gemeenschap ervoor zorgen dat leiders met tussenpersonen kunnen werken.
Raoul Naroli: “ groepen van meer dan 500 mensen leiders, en is vanaf 1000 mensen 1 of
andere gespecialiseerde organisatie van functionarissen nodig om de orde te handhaven.”
Elke gemeenschap neemt basisbehoeften voor haar rekening: transporten voedsel, … . In
complexere gemeenschappen wordt dat soort taken niet zozeer aan individuen toebedeeld
maar aan instituten die in functie van die basisbehoeften zijn georganiseerd. De
gemeenschappen zijn steeds meer gaan bestaan uit hiërarchisch en heterarchisch
georganiseerde instituten van samenwerkende gemeenschapsleden om op een
gecoördineerde wijze in die basisbehoeften te voorzien.
Een hiërarchie = een netwerk of organisatie met diverse lagen van gezag die uiteindelijk
verantwoording moeten afleggen aan 1 gezagsdrager.
Een heterarchie = een netwerk of organisatie die niet hiërarchisch gestructureerd is en
waarbinnen meerdere nevengeschikte gezagsdragers naast elkaar bestaan.
Maatschappelijke organisatie wordt gekenmerkt door 2 vormen van specialisatie:
Horizontale specialisatie = macht en bevoegdheden worden verdeeld onder functionele
eenheden die elk op hetzelfde niveau staan.
Verticale specialisatie = hiërarchisch verschillende niveaus de planning, inrichting en
uitvoering van activiteiten waarnemen.
Gemeenschappen zijn in omvang, dichtheid en complexiteit sterk toegenomen. Netwerken
zijn tussen gemeenschappen ontstaan en hechter geworden naar aanleiding van hun
toegenomen onderlinge interactie. Het recht neemt verschillende vormen aan en vervult
verschillende functies naargelang de structuur van een gemeenschap of maatschappij
3
, sterker is uitgebouwd. Recht is in alle samenlevingen aanwezig maar recht heeft niet overal
dezelfde betekenis.
Het is niet zo dat rijken en moderne staten evolutionair verder staan dan andere
samenlevingsvormen. Rijken en moderne staten zijn gewoon complexer qua organisatie dan
samenlevingsvormen zoals jager-voedselverzamelaars en chiefdoms. Kenmerkend is dat die
groepen niet op dezelfde manier naar het leven kijken.
Jager-voedselverzamelaars. = paleolithicum
Vanaf het ontstaan van de mensheid tot het moment waarop de landbouwsamenleving haar
intrede doet leven groepen van mensen samen in clans van jager-voedselverzamelaars.
Ergens anders in de wereld vindt die overgang naar een landbouwsamenleving op andere
ogenblikken plaats, als ze plaatsvindt. Er zijn vandaag nog steeds talrijke groepen mensen
die leven als jager-voedselverzamelaars.
De kenmerken die jager-voedselverzamelaars met elkaar delen:
- Ze leven in groepen van ongeveer 25 mensen die op familiebanden zijn gebaseerd.
- deze clans maken deel uit van een groter netwerk van naburige clans die samen voedsel
verzamelen maar zich afzonderlijk bewegen door het jaar.
- deze clans zijn egalitair behalve soms man en vrouw. Er is geen hiërarchie, enkel wanneer
de clan een bepaalde richting uit moet en erna terug verdwijnen.
- Leiderschap wordt op basis van persoonlijke kwaliteiten bepaald.
- Goederendeling en wederkerigheid binnen de clan is gebruikelijk. Vergaard voedsel wordt
gedeeld: wie meer heeft draagt ook meer bij.
Er zijn ook diverse regels en gebruiken voor jager-voedselverzamelaars. Ze kennen regels ivm
bezit en gebruik van goederen. Ze kunnen worden verdeeld in 5 categorieën, vooral regels
waarover bezit en gebruik geldt:
- land en waterbronnen
- roerende goederen
- geschoten wild, geoogst voedsel en dergelijke
- mensen (arbeid en seksuele en reproductieve capaciteiten)
- heilige kennis
Aanspraken op land en waterbronnen variëren naargelang de culturele opvattingen van de
stam en de ecologische omstandigheden waarin die zich bevindt. Clanleden kunnen
opbrengsten van land en water vergaren en verbruiken, met bepaalde beperkingen. Vb.
toegang tot heilige plekken is verboden voor vrouw en kind. Individu- of familiegebonden
aanspraken op land en waterbronnen bestaan maar zijn verbonden aan geconcentreerde
voorzieningen vb. fruitbomen. Als andere clans toegang vragen dan kan die toegang
verleend worden op voorwaarde dat de verzoekende stam de geldende regels respecteert
en wederkerig toegang verleent tot haar eigen land. Op de schending van de regels kan als
uiterste de doodstraf staan.
4
Deel 1 : Wat is recht?
Inleiding: een moeilijke vraag.
“ Noch suchen die Juristen eine Definition zu ihrem Begriffe vom Recht.”
Vele juristen hebben een poging ondernomen om het begrip recht te definiëren maar
een ultieme sluitende omschrijving is tot op heden niet gevonden.
Volgens Oliver Wendell Holmes Jr. (1841 – 1935) is recht de voorspelling van wat rechters in
de praktijk doen: “the prophecies of what the courts will do in fact, and nothing more
pretentious, are what I mean by the law”.
Volgens Hans Kelsen (1881 – 1973) is ‘dwang’ het onderscheidingscriterium bij uitstek.
Een hedendaagse definitie hoe recht omschreven wordt is “een geheel van gedragsregelen
en ermee samenhangende institutionele voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door
of krachtens het maatschappelijk gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en
rechtvaardige ordening van de maatschappij”. Maar het recht is niet overal een geheel van
gedragsregels.
Moeten we eigenlijk een definitie hebben voor recht? Kunnen we niet zonder? Rechters
(en andere juristen) hebben als taak om ‘het recht’ toe te passen, te interpreteren en
verder te ontwikkelen. Zonder een begripsomschrijving is het onduidelijk wat zij moeten
doen. Onderzoekers zijn ook geïnteresseerd in de rol die ‘het recht’ speelt in de
maatschappij en zonder een begripsomschrijving bestaat hert risico dat de
onderzoeksresultaten verkeerd worden begrepen doordat verschillende onderzoekers
het onbewust over iets anders kunnen hebben. Door deze problemen kan het leiden tot
meer verwarring dan inzicht krijgen en zo de doelstelling tegenwerkt.
De talrijke definities die men aan het recht geven overlappen elkaar soms en sluiten
elkaar soms ook gedeeltelijk uit. De definities zijn dus verwant aan elkaar maar ze
hebben daarom geen specifieke eigenschap gemeen. Definities kunnen 1 bepaalde
eigenschap voor ogen hebben en daar dan een geschikte omschrijving van geven. Maar
wanneer we die omschrijving dan op andere definties willen toepassen dan kan dat niet.
De onenigheid onder juristen om het recht te definiëren toont aan volgens sommige dat
recht geen essentiële kenmerken heeft die altijd en overal waar zijn.
Vergelijk recht met de definitie van een spel. Bij omschrijvingen van ‘recht’ hebben we
de neiging te veronderstellen dat alle spelen een harde kern met elkaar delen, die zou
dan definiëren wat een spel is. Maar deze kern is niet te vinden, ze worden allemaal
1
, anders gespeeld. Competitie is ook geen eigenschap can alle spelen aangezien sporten
competitief zijn maar vriendenkringspelen zijn ontspanning gericht.
Een belangrijke reden waarom juristen geen definitie kunnen geven van het recht is dat
het recht maatschappijafhankelijk is. Het antwoord op de vraag ‘wat is recht?’ hangt af
van de wijze waarop een bepaalde maatschappij naar het recht kijkt.
Voorbeeld: 2 denkbeeldige maatschappijen.
De ene maatschappij beschouwen alle leden iets maar als recht als het overeenstemt
met algemene gedeelde morele overtuigingen, die men kan achterhalen door
gezaghebbende leiders.
De andere maatschappij heeft geen belang aan overeenstemming met moraliteit en
geldt als recht enkel wat in overeenstemming met een grondwet is uitgevaardigd.
Als men dan aan beide vraagt om een criterium van het recht te geven dan zullen zij elk
een ander antwoord geven. Moesten ze vragen aan de ene maatschappij of ze ook het
recht oordelen zoals in de andere maatschappij dan zullen ze deze vraag bevestigen
indien zij vertrekken vanuit de visie die geldt in de andere maatschappij.
Maatschappijafhankelijkheid, vb. de chemische samenstelling van water is altijd
hetzelfde. Maar er is geen universeel en tijdloos criterium im uit te maken wat als recht
telt en wat niet.
Wat de ene maatschappij als essentieel kenmerk van recht beschouwt kan voor een
andere maatschappij totaal irrelevant zijn. Er zijn ook door de jaren heen diverse vormen
van recht ontstaan die continue wijzigen als gevolg van sociale, culturele, …
ontwikkelingen. Recht is een sociale constructie die haar bestaan te danken heeft aan
betekenisvolle handelingen van mensen en groepen en die een geschiedenis heeft
waardoor ze niet te definiëren is. Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) zei dit ook
“Definierbar ist nur das, was Keine Geschichte hat.”
Het is niet omdat het onmogelijk is om een algemene definitie te geven aan recht dat we
er niet moeten over praten. We moeten ons niet focussen op “het recht” in zijn geheel
maar op diverse kenmerken die ermee in verband worden gebracht. Op vele vragen
worden diverse antwoorden gegeven, wij moeten deze antwoorden verduidelijken en
aangeven waarom die antwoorden worden gegeven. Zo krijgen we een beter beeld van
het recht als maatschappelijk verschijnsel.
Wat is de maatschappelijke context waarin recht in de loop van de tijd vorm heeft
gekregen. We gaan in vogelvlucht een overzicht zien van enkele fundamentele
transformaties die de mensenmaatschappij sinds haar eerste dagen heeft doorgemaakt.
En we gaan ook dieper in op verschillende kenmerken van het rechtsbegrip.
Titel I: Fundamentele transformaties van de mensenmaatschappij.
Mensen zijn sociale wezens.
2
,De overdracht van ervaringen en inzichten van vroegere generaties vormt het grootste deel
van de kennis die we nodig hebben om de hedendaagse realiteit om te gaan. Ons leven krijgt
betekenis in relatie tot anderen.
Wanneer we met anderen interageren komen 2 soorten noodzakelijke facetten van ons
bestaan naar boven. De ene kant de materiële facetten vb. ecologische, technologische en
economische grondstoffen. De andere kant zijn er ideële facetten vb. kennis, overtuigingen,
waarden, …, deze sturen ons gedrag en vormen ons gedrag. Het samenspel van materiële en
ideële facetten met sociale instituten en praktijken maakt sociale ontwikkeling binnen een
gemeenschap mogelijk.
Hoe groter de gemeenschap, des te meer moet haar organisationele structuur uitgewerkt
moet zijn. Er moet een zekere hiërarchie bestaan binnen een gemeenschap voor alle
verschillende gedragingen van de leden, om zo beslissingen te nemen en die op een
georganiseerde wijze te implementeren. Leiders spelen hierin een belangrijke rol. In kleinere
en minder complexe gemeenschappen is het mogelijk dat een leider rechtsstreeks
zeggenschap heeft over alle leden van de gemeenschap. Het aantal individuen waarover een
leider zeggenschap heeft daalt vanaf de activiteiten in de gemeenschap een minder
voorspelbaar patroon volgt en er meer groepsbeslissingen nodig zijn. Dan moet een
gemeenschap ervoor zorgen dat leiders met tussenpersonen kunnen werken.
Raoul Naroli: “ groepen van meer dan 500 mensen leiders, en is vanaf 1000 mensen 1 of
andere gespecialiseerde organisatie van functionarissen nodig om de orde te handhaven.”
Elke gemeenschap neemt basisbehoeften voor haar rekening: transporten voedsel, … . In
complexere gemeenschappen wordt dat soort taken niet zozeer aan individuen toebedeeld
maar aan instituten die in functie van die basisbehoeften zijn georganiseerd. De
gemeenschappen zijn steeds meer gaan bestaan uit hiërarchisch en heterarchisch
georganiseerde instituten van samenwerkende gemeenschapsleden om op een
gecoördineerde wijze in die basisbehoeften te voorzien.
Een hiërarchie = een netwerk of organisatie met diverse lagen van gezag die uiteindelijk
verantwoording moeten afleggen aan 1 gezagsdrager.
Een heterarchie = een netwerk of organisatie die niet hiërarchisch gestructureerd is en
waarbinnen meerdere nevengeschikte gezagsdragers naast elkaar bestaan.
Maatschappelijke organisatie wordt gekenmerkt door 2 vormen van specialisatie:
Horizontale specialisatie = macht en bevoegdheden worden verdeeld onder functionele
eenheden die elk op hetzelfde niveau staan.
Verticale specialisatie = hiërarchisch verschillende niveaus de planning, inrichting en
uitvoering van activiteiten waarnemen.
Gemeenschappen zijn in omvang, dichtheid en complexiteit sterk toegenomen. Netwerken
zijn tussen gemeenschappen ontstaan en hechter geworden naar aanleiding van hun
toegenomen onderlinge interactie. Het recht neemt verschillende vormen aan en vervult
verschillende functies naargelang de structuur van een gemeenschap of maatschappij
3
, sterker is uitgebouwd. Recht is in alle samenlevingen aanwezig maar recht heeft niet overal
dezelfde betekenis.
Het is niet zo dat rijken en moderne staten evolutionair verder staan dan andere
samenlevingsvormen. Rijken en moderne staten zijn gewoon complexer qua organisatie dan
samenlevingsvormen zoals jager-voedselverzamelaars en chiefdoms. Kenmerkend is dat die
groepen niet op dezelfde manier naar het leven kijken.
Jager-voedselverzamelaars. = paleolithicum
Vanaf het ontstaan van de mensheid tot het moment waarop de landbouwsamenleving haar
intrede doet leven groepen van mensen samen in clans van jager-voedselverzamelaars.
Ergens anders in de wereld vindt die overgang naar een landbouwsamenleving op andere
ogenblikken plaats, als ze plaatsvindt. Er zijn vandaag nog steeds talrijke groepen mensen
die leven als jager-voedselverzamelaars.
De kenmerken die jager-voedselverzamelaars met elkaar delen:
- Ze leven in groepen van ongeveer 25 mensen die op familiebanden zijn gebaseerd.
- deze clans maken deel uit van een groter netwerk van naburige clans die samen voedsel
verzamelen maar zich afzonderlijk bewegen door het jaar.
- deze clans zijn egalitair behalve soms man en vrouw. Er is geen hiërarchie, enkel wanneer
de clan een bepaalde richting uit moet en erna terug verdwijnen.
- Leiderschap wordt op basis van persoonlijke kwaliteiten bepaald.
- Goederendeling en wederkerigheid binnen de clan is gebruikelijk. Vergaard voedsel wordt
gedeeld: wie meer heeft draagt ook meer bij.
Er zijn ook diverse regels en gebruiken voor jager-voedselverzamelaars. Ze kennen regels ivm
bezit en gebruik van goederen. Ze kunnen worden verdeeld in 5 categorieën, vooral regels
waarover bezit en gebruik geldt:
- land en waterbronnen
- roerende goederen
- geschoten wild, geoogst voedsel en dergelijke
- mensen (arbeid en seksuele en reproductieve capaciteiten)
- heilige kennis
Aanspraken op land en waterbronnen variëren naargelang de culturele opvattingen van de
stam en de ecologische omstandigheden waarin die zich bevindt. Clanleden kunnen
opbrengsten van land en water vergaren en verbruiken, met bepaalde beperkingen. Vb.
toegang tot heilige plekken is verboden voor vrouw en kind. Individu- of familiegebonden
aanspraken op land en waterbronnen bestaan maar zijn verbonden aan geconcentreerde
voorzieningen vb. fruitbomen. Als andere clans toegang vragen dan kan die toegang
verleend worden op voorwaarde dat de verzoekende stam de geldende regels respecteert
en wederkerig toegang verleent tot haar eigen land. Op de schending van de regels kan als
uiterste de doodstraf staan.
4
