Literatuurgeschiedenis cursus 8 Voorgeschiedenis en middeleeuwen
Voorgeschiedenis: literatuur van Mesopotamië tot Rome
In Mesopotamië waren steden ontstaan en hier werd voor het eerst het schrift gebruikt. Door de
tempeleconomie gingen ze spijkerschrift gebruiken voor de administratie. Het oudste schrift,
Gilgamesj, ging al langer rond in de orale cultuur. Dit verhaal is een epos (= over (mythologische)
held).
Na Mesopotamië kwam de bloei van Griekenland. Filosofie (inzicht, kennis, waarheid) verving
mythologie.
In het werk van Homerus spelen goden een belangrijke rol. Bekende teksten zijn de Ilias en de
Odyssee. Deze staan aan het einde van de orale traditie.
In Athene, de belangrijkste polis (= stadstaat), van Griekenland, ontstond Opbouw Griekse tragedie:
de tragedie die altijd in de open lucht (in theater) werd opgevoerd. Het • expositio (beschrijving
doel van een tragedie: de uitwerking (katharsis) op het publiek. vooraf)
Bekende auteurs: Aeschylus, Sophocles (→ koning Oedipus, • intrige (opvoeren spanning)
Antigone) en Euripides. • crisis
• peripeteia (beslissende
Na Griekenland werd het Romeinse rijk erg machtig. Door Augustus wending)
werd het een keizerrijk. Hij gebruikte kunst en literatuur als • verzoening of ondergang
propagandamiddel en waarschijnlijk gaf hij aan Vergilius de opdracht om (catastrofe) van
Aeneis (epos) te schrijven. Onder Augustus kwam er een Romeinse hoofdpersoon
bloeiperiode in literatuur: Ovidus (→ Metamorphosen) en Horatius (→ Ars Poetica).
Ontstaan Christendom
↳ tijdens Romeinse rijk
• Bijbel: oude en nieuwe testament 5e eeuw: val West-Romeinse rijk
• vier evangelisten ↲ ↳ begin Middeleeuwen!
Matteus, Marcus, Lucas en Johannes
over Jezus Christus
Literatuur van de middeleeuwen
1. Historische context
1.1 Val West-Romeinse rijk
De macht van het West-Romeinse rijk werd steeds minder en Latijn was niet meer de spreektaal. Het
Christendom ging uitbreiden (kerstening) en in West-Europa was de Rooms-Katholieke kerk de enige
erkende kerk.
Val West-Romeinse rijk → veel onrust → Karel de Grote → (na dood) invallen Vikingen → grotere
staten (FR & DU)
Ook ontstond door de profeet Mohammed de Islam. Met kruistochten probeerden de christenen de
macht van de islamitische Arabieren tegen te houden.
1.2 Lage Landen
In de middeleeuwen bestonden de Nederlanden/ Lage Landen uit gewesten en er waren allemaal
streekgebonden varianten van het Middelnederlands. Later begonnen de graven van Holland gebied
uit te breiden en in het oosten van Nederland sloten steden zich aan bij een Hanze.
, 1.3 Standentheorie
1.4 Geestelijkheid van Adalbero, de bisschop van Laon
• reguliere geestelijkheid (monniken, nonnen)
↳ volgens regels kloosterorde Bidden Strijden Werken
• seculiere geestelijkheid (paus, bisschoppen, pastoors), ↓ ↓ ↓
ook wel wereldlijke geestelijkheid → in steden en parochies geestelijkhei adel en boeren
d ridders en
1.5 Adel en ridders vissers
Kern van een leger in de middeleeuwen waren ridders; ↳ bij zijn standentheorie ontbreekt de
ruiters uitgerust met zwaard, lans, schild en maliënkolder. ‘burgerij in de steden’ → wordt later
Ook kwam de feodale maatschappij tot uiting. Kern bij belangrijk!
feodaliteit was dienstrelatie die vrije mannen hadden met hun
adellijke heer. → agrarische maatschappij. Later gingen niet
Trouw en bescherming
alleen koningen maar ook hertogen en graven zich als
Vazal → Leenheer
leenheren gedragen. ←
Raad en daad
De hertogen en graven konden met hun kastelen en ridder hun
gezag handhaven. Ridders waren belangrijk en daarom steeg het aanzien. Ze vormden een groep:
ridderschap. Ridders hoorden bij feodaliteit. Zo was een ridderopleiding en in huis nemen een plicht
voor de vazal. De feodale adel en ridders leefden volgens de eercultuur (de norm voor het individuele
gedrag in het aanzien of de waardering dat men van andere ontvangt). Eer drukte in de middeleeuwen
aanzien en waardering uit door de groep adel en ridders waartoe men behoorde. → hoge sociale
status. Eer kreeg je door dapperheid, strijdlust (in dienst van hoger doen).
Ferguut is een Arthurroman die zich speelt in een adellijk, ridderlijk milieu. Het verhaal begint met een
hofdag (= de dag waarop een vorst zijn heren heeft om recht te spreken en belangrijke zaken af te
handelen).
1.6 Burgerij
Vanaf de 10e eeuw kwam de verstedelijking in West-Europa op gang. De
ligging van de stad was belangrijk voor handelsverkeer. De economische Grootste steden Europa:
basis van de stad waren handel en productie van goederen. Kenmerkend • Parijs
• Brugge
voor de stad was het belang dat de stedelingen hechtten aan een eigen • Gent
niet-feodaal recht. De burgerlijke mentaliteit ontstond → vrede belangrijk voor
handel, compromissen sluiten, leergierigheid, vergroting van winsten op dit
opnieuw te investeren.
1.7 Schrijfcultuur
Tot de 12e eeuw werd er voornamelijk geschreven door monniken in kloosters. Later kwam er meer
behoefte aan een schrijfcultuur en zo ontstonden er in de middeleeuwen 3 literaire milieus:
• wereldlijke, adellijke hoven
• wereldlijk publiek in steden
• geestelijk milieu van kloosterlingen, bisschoppelijke hoven en religieuze groepen
Tot de uitvinding van de boekdrukkunst zorgden kopiisten voor het overschrijven van teksten.
Manuscripten = handgeschreven boeken.
2. Culturele context
2.1 Theologie en kennis
Kerkelijke geleerden plaatste geloof en theologie boven kennis en filosofie. De geleerde Thomas van
Aquino zei dat theologie over goddelijk waarheden die het verstand te boven gaan ging. Theologie
stond volgens hem boven filosofie en wereldlijke kennis. Filosofie (aan de universiteiten gedoceerd)
was neoplatonistisch (= er is een diepere, hogere of ‘echtere’ werkelijkheid achter de zintuiglijk
waarneembare werkelijkheid). De wereldlijke kennis ging over de artes liberalis (zeven vrije kunsten):
grammatica, retorica, dialectiek (trivium), wiskunde, muziek, geometrie en astronomie (quadrivium).
Voorgeschiedenis: literatuur van Mesopotamië tot Rome
In Mesopotamië waren steden ontstaan en hier werd voor het eerst het schrift gebruikt. Door de
tempeleconomie gingen ze spijkerschrift gebruiken voor de administratie. Het oudste schrift,
Gilgamesj, ging al langer rond in de orale cultuur. Dit verhaal is een epos (= over (mythologische)
held).
Na Mesopotamië kwam de bloei van Griekenland. Filosofie (inzicht, kennis, waarheid) verving
mythologie.
In het werk van Homerus spelen goden een belangrijke rol. Bekende teksten zijn de Ilias en de
Odyssee. Deze staan aan het einde van de orale traditie.
In Athene, de belangrijkste polis (= stadstaat), van Griekenland, ontstond Opbouw Griekse tragedie:
de tragedie die altijd in de open lucht (in theater) werd opgevoerd. Het • expositio (beschrijving
doel van een tragedie: de uitwerking (katharsis) op het publiek. vooraf)
Bekende auteurs: Aeschylus, Sophocles (→ koning Oedipus, • intrige (opvoeren spanning)
Antigone) en Euripides. • crisis
• peripeteia (beslissende
Na Griekenland werd het Romeinse rijk erg machtig. Door Augustus wending)
werd het een keizerrijk. Hij gebruikte kunst en literatuur als • verzoening of ondergang
propagandamiddel en waarschijnlijk gaf hij aan Vergilius de opdracht om (catastrofe) van
Aeneis (epos) te schrijven. Onder Augustus kwam er een Romeinse hoofdpersoon
bloeiperiode in literatuur: Ovidus (→ Metamorphosen) en Horatius (→ Ars Poetica).
Ontstaan Christendom
↳ tijdens Romeinse rijk
• Bijbel: oude en nieuwe testament 5e eeuw: val West-Romeinse rijk
• vier evangelisten ↲ ↳ begin Middeleeuwen!
Matteus, Marcus, Lucas en Johannes
over Jezus Christus
Literatuur van de middeleeuwen
1. Historische context
1.1 Val West-Romeinse rijk
De macht van het West-Romeinse rijk werd steeds minder en Latijn was niet meer de spreektaal. Het
Christendom ging uitbreiden (kerstening) en in West-Europa was de Rooms-Katholieke kerk de enige
erkende kerk.
Val West-Romeinse rijk → veel onrust → Karel de Grote → (na dood) invallen Vikingen → grotere
staten (FR & DU)
Ook ontstond door de profeet Mohammed de Islam. Met kruistochten probeerden de christenen de
macht van de islamitische Arabieren tegen te houden.
1.2 Lage Landen
In de middeleeuwen bestonden de Nederlanden/ Lage Landen uit gewesten en er waren allemaal
streekgebonden varianten van het Middelnederlands. Later begonnen de graven van Holland gebied
uit te breiden en in het oosten van Nederland sloten steden zich aan bij een Hanze.
, 1.3 Standentheorie
1.4 Geestelijkheid van Adalbero, de bisschop van Laon
• reguliere geestelijkheid (monniken, nonnen)
↳ volgens regels kloosterorde Bidden Strijden Werken
• seculiere geestelijkheid (paus, bisschoppen, pastoors), ↓ ↓ ↓
ook wel wereldlijke geestelijkheid → in steden en parochies geestelijkhei adel en boeren
d ridders en
1.5 Adel en ridders vissers
Kern van een leger in de middeleeuwen waren ridders; ↳ bij zijn standentheorie ontbreekt de
ruiters uitgerust met zwaard, lans, schild en maliënkolder. ‘burgerij in de steden’ → wordt later
Ook kwam de feodale maatschappij tot uiting. Kern bij belangrijk!
feodaliteit was dienstrelatie die vrije mannen hadden met hun
adellijke heer. → agrarische maatschappij. Later gingen niet
Trouw en bescherming
alleen koningen maar ook hertogen en graven zich als
Vazal → Leenheer
leenheren gedragen. ←
Raad en daad
De hertogen en graven konden met hun kastelen en ridder hun
gezag handhaven. Ridders waren belangrijk en daarom steeg het aanzien. Ze vormden een groep:
ridderschap. Ridders hoorden bij feodaliteit. Zo was een ridderopleiding en in huis nemen een plicht
voor de vazal. De feodale adel en ridders leefden volgens de eercultuur (de norm voor het individuele
gedrag in het aanzien of de waardering dat men van andere ontvangt). Eer drukte in de middeleeuwen
aanzien en waardering uit door de groep adel en ridders waartoe men behoorde. → hoge sociale
status. Eer kreeg je door dapperheid, strijdlust (in dienst van hoger doen).
Ferguut is een Arthurroman die zich speelt in een adellijk, ridderlijk milieu. Het verhaal begint met een
hofdag (= de dag waarop een vorst zijn heren heeft om recht te spreken en belangrijke zaken af te
handelen).
1.6 Burgerij
Vanaf de 10e eeuw kwam de verstedelijking in West-Europa op gang. De
ligging van de stad was belangrijk voor handelsverkeer. De economische Grootste steden Europa:
basis van de stad waren handel en productie van goederen. Kenmerkend • Parijs
• Brugge
voor de stad was het belang dat de stedelingen hechtten aan een eigen • Gent
niet-feodaal recht. De burgerlijke mentaliteit ontstond → vrede belangrijk voor
handel, compromissen sluiten, leergierigheid, vergroting van winsten op dit
opnieuw te investeren.
1.7 Schrijfcultuur
Tot de 12e eeuw werd er voornamelijk geschreven door monniken in kloosters. Later kwam er meer
behoefte aan een schrijfcultuur en zo ontstonden er in de middeleeuwen 3 literaire milieus:
• wereldlijke, adellijke hoven
• wereldlijk publiek in steden
• geestelijk milieu van kloosterlingen, bisschoppelijke hoven en religieuze groepen
Tot de uitvinding van de boekdrukkunst zorgden kopiisten voor het overschrijven van teksten.
Manuscripten = handgeschreven boeken.
2. Culturele context
2.1 Theologie en kennis
Kerkelijke geleerden plaatste geloof en theologie boven kennis en filosofie. De geleerde Thomas van
Aquino zei dat theologie over goddelijk waarheden die het verstand te boven gaan ging. Theologie
stond volgens hem boven filosofie en wereldlijke kennis. Filosofie (aan de universiteiten gedoceerd)
was neoplatonistisch (= er is een diepere, hogere of ‘echtere’ werkelijkheid achter de zintuiglijk
waarneembare werkelijkheid). De wereldlijke kennis ging over de artes liberalis (zeven vrije kunsten):
grammatica, retorica, dialectiek (trivium), wiskunde, muziek, geometrie en astronomie (quadrivium).
