PSYCHOLOGIE VOOR ARTSEN
2025 – 2026
Studiepunten 4
Prof V. Jelincic
Van Dienst
Vandenberghe
Examen SchriCelijk examen
40 à 45 meerkeuze vragen uit de 3 delen met giscorrecJe à 1 à 2 vragen per les op het
examen
Drie niveau’s
- Kennis van basisfeiten en -begrippen
- Inzicht en redeneervermogen rond begrippen en theoreJsche denkkaders
- Toepassen van denkkaders op concrete prakJjkvoorbeelden
Deel 3
- Een studie die we niet hebben gezien in de les, je krijgt data en je moet dit zelf
op basis van je kennis van de les en de studies die we gezien hebben
Je hoeC geen exacte jaartallen te kennen en al zeker niet wanneer iemand geboren of
gestorven was
De evaluaJe van de geschiedenis van de psychologie zal zich richten op
1) Of je de voorlopers en de psychologische scholen kan situeren in hun
historische/geografische context (bv: in europa of de vs, “begin van de 20e
eeuw” voor het funcJonalisme enzovoort)
2) Of je de verschillende scholen chronologisch kan orderen (bv: behaviorisme
kwam voor de cogniJeve psychologie
3) Of je begrijpt wat de betekenis was van elke voorloper of school voor de
ontwikkeling van psychologie
Aanpak Lesopnames beschikbaar op ultra na elke les
Slides + uitleg
Teksten: ad hoc teksten (wetenschappelijke arJkels) à extra !!
1
,Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Psychologie defini6e, geschiedenis en onderzoeksmethoden ..................................................... 6
1.1. Wat is psychologie? ................................................................................................................................. 6
1.2. Voorlopers ............................................................................................................................................... 7
1.2.1. Toenemend belang van wetenschap in de maatschappij ...................................................................... 7
1.2.2. Ontwikkeling in de filosofie ................................................................................................................... 8
1.2.3. Darwin en de evoluJetheorie ................................................................................................................ 9
1.3. De eerste scholen van de psychologie ................................................................................................... 10
1.3.1. Wundt en het structuralisme............................................................................................................... 10
1.3.2. Binet en de toegepaste psychologie .................................................................................................... 11
1.3.3. Freud en de psychoanalyse ................................................................................................................. 11
1.3.4. Het funcJonalisme .............................................................................................................................. 12
1.3.5. Het behaviorisme ................................................................................................................................ 12
1.3.6. CogniJeve psychologie ........................................................................................................................ 13
1.4. Biopsychosociale aanpak in de psychologie .......................................................................................... 14
1.4.1. Psychologische aspecten ..................................................................................................................... 14
1.4.2. Biologische aspecten ........................................................................................................................... 14
1.4.3. Sociaal-culturele aspecten ................................................................................................................... 14
1.5. Onderzoeksmethoden ................................................................................................................................. 15
1.5.1. Beschrijvend onderzoek ...................................................................................................................... 15
1.5.2. CorrelaJe-onderzoek ........................................................................................................................... 15
1.5.3. Experimenteel onderzoek.................................................................................................................... 17
Hoofdstuk 2: Ontwikkelingspsychologie ........................................................................................................ 18
2.1. Erikson’s model van levenslange psychosociale ontwikkeling .................................................................... 18
2.2. KinderIjd .................................................................................................................................................... 19
2.2.1. Ontwikkeling van gehechtheid ............................................................................................................ 19
2.2.2. CogniJeve ontwikkeling volgens Piaget............................................................................................... 21
2.2.3. Taalontwikkeling .................................................................................................................................. 23
2.3. AdolescenIe ............................................................................................................................................... 25
2.4. Volwassenheid ............................................................................................................................................ 25
2.5. Oudere leeNijd ............................................................................................................................................ 26
Hoofdstuk 3: Emo6es.................................................................................................................................... 28
3.1. Inleiding: historiek en definiIe ................................................................................................................... 28
3.2. Waarom hebben we emoIes nodig? .......................................................................................................... 28
3.3. Theorieën .................................................................................................................................................... 29
3.3.1. James-Lange theorie (1885) ................................................................................................................ 29
3.3.2. Onderzoek naar de universele (basis) emoJes.................................................................................... 30
3.3.3. Onderzoek naar de fysiologische component van emoJes ................................................................. 30
3.3.4. Feedback hypothese ............................................................................................................................ 32
3.3.5. TheoreJsch pluralisme ........................................................................................................................ 32
2
,Hoofdstuk 4: Geheugen ................................................................................................................................ 33
4.1. Inleiding ...................................................................................................................................................... 33
4.2. Geheugenmodel van Atkinson en Shiffrin ................................................................................................... 33
4.2.1. Zintuigelijk of sensorisch geheugen..................................................................................................... 33
4.2.2. Kortetermijngeheugen ........................................................................................................................ 34
4.2.3. Langetermijngeheugen ........................................................................................................................ 34
4.3. Werkgeheugen (Baddeley & Hitch) ............................................................................................................. 35
4.4. Modernere visie op langetermijngeheugen ................................................................................................ 36
4.5. Het feilbare langetermijngeheugen ............................................................................................................ 37
4.5.1. DisJncJeve oproepingsaanwijzingen .................................................................................................. 37
4.5.2. Herinnering is reconstrucJe ................................................................................................................ 38
4.5.3. Amnesie ............................................................................................................................................... 40
4.5.4. EmoJonele herinneringen ................................................................................................................... 40
Hoofdstuk 5: Leren ....................................................................................................................................... 41
5.1. Klassieke condiIonering (KC) ...................................................................................................................... 41
5.1.1. Pavlov, principes en terminologie ........................................................................................................ 41
5.1.2. VerwachJngs versus evaluaJef leren .................................................................................................. 42
5.1.3. GeneralisaJe........................................................................................................................................ 43
5.1.4. ExJncJeleren ....................................................................................................................................... 43
5.1.5. RelevanJe medische sejng ................................................................................................................ 44
5.1.6. InterocepJeve angst ............................................................................................................................ 45
5.2. Operante condiIonering (OC)..................................................................................................................... 46
5.2.1. Historiek, principes en terminologie ................................................................................................... 46
5.2.2. Belangrijke fenomenen m.b.t. OC........................................................................................................ 48
5.3. ObservaIoneel leren (OBS) ......................................................................................................................... 52
Hoofdstuk 6: Psychotherapeu6sche oriënta6es ............................................................................................ 53
6.1. Psychologie: van labo naar de prakIjk ....................................................................................................... 53
6.2. Psychoanalyse en psychodynamische therapie .......................................................................................... 53
6.3. HumanisIsche georiënteerde en cliëntgerichte therapie ........................................................................... 54
6.4. CogniIeve gedragstherapie........................................................................................................................ 54
6.5. Mindfulness en acceptance ........................................................................................................................ 56
6.6. Andere therapeuIsche technieken ............................................................................................................. 56
DEEL 2: DE PSYCHOLOGIE VAN GEZONDHEID EN ZIEKTE ................................................................................ 57
Hoofdstuk 1: Stress en ziekte ........................................................................................................................ 57
1.1. De basics van stress .................................................................................................................................... 57
1.1.1. TransacJoneel model .......................................................................................................................... 57
1.1.2. Meten van stress ................................................................................................................................. 59
1.1.3. Fysiologie van stress ............................................................................................................................ 60
1.1.4. Dimensies van stress ........................................................................................................................... 68
3
, 1.2. Stress en gezondheid .................................................................................................................................. 70
1.2.1. Algemene modellen (Selye, McEwen) ................................................................................................. 70
1.2.2. Routes .................................................................................................................................................. 72
1.2.3. Buffers ................................................................................................................................................. 74
Hoofdstuk 2: Symptoompercep6e ................................................................................................................ 80
2.1. InterocepIe -symptoompercepIe of klacht-ziekterepresentaIe ................................................................ 80
2.2. Onverklaarde klachten................................................................................................................................ 81
2.2.1. PrevalenJe ........................................................................................................................................... 81
2.2.2. NegaJeve affecJviteit of neuroJcisme................................................................................................ 82
2.2.3. Ziekte versus klachtmodel ................................................................................................................... 83
2.3. Psychologische invloeden op symptoompercepIe ...................................................................................... 85
2.3.1. Stressfysiologie .................................................................................................................................... 85
2.3.2. Operant leren ...................................................................................................................................... 87
2.3.3. VerwachJngen ..................................................................................................................................... 88
2.3.4. NegaJeve emoJes ............................................................................................................................... 92
2.4. Conclusie experimentele klachteninducIes ................................................................................................ 97
Hoofdstuk 3: Psychologie van preven6e en gezondheidspromo6e ................................................................ 98
3.1. Sociale en gedragsdeterminanten van gezondheid .................................................................................... 98
3.1.1. Gezondheid, levensverwachJng en sociale economische status ........................................................ 98
3.1.2. Welvaartziekten en gedrag ................................................................................................................ 103
3.2. GezondheidspromoIe en prevenIe .......................................................................................................... 113
3.2.1. Wat en hoe? ...................................................................................................................................... 113
3.2.2. Evidence base voor prevenJe............................................................................................................ 115
3.2.3. PlanmaJg werken .............................................................................................................................. 117
Hoofdstuk 4: Roken .................................................................................................................................... 118
4.1. Inleiding .................................................................................................................................................... 118
4.2. Gedragsepidemiologie .............................................................................................................................. 118
4.3. Beginnen ................................................................................................................................................... 122
4.3.1. Dynamische ontwikkeling van rookgedrag ........................................................................................ 122
4.3.2. Aangrijpingspunten ........................................................................................................................... 123
4.3.3. Sensibilisering en educaJe ................................................................................................................ 124
4.4. ConInueren .............................................................................................................................................. 124
4.4.1. Verslavingsmechanismen .................................................................................................................. 124
4.4. Stoppen..................................................................................................................................................... 130
4.5. TerugvalprevenIe ..................................................................................................................................... 132
DEEL 3: DE PSYCHOLOGIE VAN GEZONDHEID-ZIEKTE EN DE PSYCHOLOGIE EN MEDISCHE PRAKTIJKVOERING
................................................................................................................................................................... 133
Inleiding ..................................................................................................................................................... 133
Van biomedisch naar biopsychosociaal model ................................................................................................ 133
4
, MulIfactorieel model en balansmodel ............................................................................................................ 133
MulJfactorieel ............................................................................................................................................. 133
Balansmodel of stress-kwetsbaarheidsmodel ............................................................................................. 133
EvoluIes in de geneeskunde ............................................................................................................................ 134
Herstel als doel van medische intervenJe ................................................................................................... 135
Hoofdstuk 1: Het belang van gedrag van de pa6ënt in de geneeskunde ...................................................... 136
1.1. Gezondheidsgedrag ............................................................................................................................. 136
1.2. Therapietrouw ..................................................................................................................................... 136
1.2.1. Het begrip therapietrouw .................................................................................................................. 136
1.2.2. Meten van therapietrouw ................................................................................................................. 136
Hoofdstuk 2: De kracht van de psyche......................................................................................................... 141
2.1. Psychologie van (chronisch) lichamelijk ziek zijn ...................................................................................... 141
2.1.1. Chronisch ziek zijn ............................................................................................................................. 141
2.1.2. Gevolgen van chronische ziekte ........................................................................................................ 141
2.1.3. Impact van chronische ziekte ............................................................................................................ 142
2.1.4. Psychologische intervenJes bij chronische ziekte ............................................................................. 143
2.2. Mind-body interacIes aan de hand van capita selecta ............................................................................ 144
2.2.1. Stress en het hart .............................................................................................................................. 144
2.2.2. Stress en de hersenen ....................................................................................................................... 150
2.2.3. Prenatale stress ................................................................................................................................. 151
2.2.4. Allergie............................................................................................................................................... 152
2.3. Pijn en nocebo of placebo ......................................................................................................................... 153
Hoofdstuk 3: De kracht van arts-pa6ënt communica6e en rela6e ............................................................... 158
3.1. Arts-paIënt communicaIe en relaIe ....................................................................................................... 158
3.1.1. Doel ................................................................................................................................................... 158
3.1.2. Belang ................................................................................................................................................ 159
3.1.3. Wat is goede communicaJe? ............................................................................................................ 159
3.2. Modellen voor gespreksvoering................................................................................................................ 161
3.2.1. Twee-agendamodel ........................................................................................................................... 161
3.2.2. Calgary-Cambridge model ................................................................................................................. 161
3.3. Arts-paIëntcommunicaIe in specifieke situaIes ..................................................................................... 162
3.3.1. Gesprek met de kwade paJënt ......................................................................................................... 162
3.3.2. Gesprek met de angsJge paJënt....................................................................................................... 162
3.3.3. Gesprek met de paJënt in crisis ........................................................................................................ 163
3.3.4. Slechtnieuwsgesprek ......................................................................................................................... 163
Hoofdstuk 4: De psychologie van de arts zelf .............................................................................................. 164
4.1. Bias of vertekeningen in ons denken......................................................................................................... 164
Soorten bias................................................................................................................................................. 167
Omgaan met bias......................................................................................................................................... 170
4.2. Gedeelde kwetsbaarheid, de arts als potenIële paIënt en zelfzorg ........................................................ 171
5
,DEEL 1: BASISBEGRIPPEN EN PROCESSEN UIT DE PSYCHOLOGIE
Hoofdstuk 1: Psychologie definiEe, geschiedenis en
onderzoeksmethoden
1.1. Wat is psychologie?
Psychologie is een wetenschappelijke discipline die mentale processen en gedrag bij zowel mensen als dieren
bestudeert.
Mentale processen Gedrag
Wat we uit een bepaald gedrag kunnen afleiden Wat we meten en bestuderen
(wat we niet kunnen meten) (wat we kunnen meten)
Bv: leren, redeneren, geheugen Bv: antwoorden op een vragenlijst, reacJeJjd,
neutrale respons in MRI of EEG
Cogni6eve psychologie en neuropsychologie Compara6eve psychologie
Proeven doen op mensen en dieren Bestuderen van dieren
Conclusies trekken over menselijk gedrag Conclusies trekken over de evoluJe van dierlijk en
menselijk gedrag
Wetenschappelijke psychologie
Pop psychologie (psycho-praat) ≠ wetenschappelijke psychologie
Toetsbare en falsifieerbare theorieën
SystemaJsche observaJes
Openbaar maken van bevindingen en data
6
,Concreet voorbeeld
Doel van onderzoek = bestuderen van agressief gedrag
Wat beïnvloed hoe vaak mensen in een gevecht terechtkomen?
- Biologische factoren
- Sociale of culturele omgeving
- Individuele geschiedenis
Dit kan op een wetenschappelijke manier worden bestudeerd
Bv:
- Gestructureerde interviews (field onderzoek)
- Online vragenlijsten
- Biologisch materiaal verzamelen
1.2. Voorlopers
Psychologie = lang verleden, korte geschiedenis
Filosofen in de oudheid dachten al na over psychologie
- Plato à de mens is een tabula rasa (leren)
- Socrates à elke ziel is een vogelkooi (geheugen, kennis)
IntuïJeve manier (niet-wetenschappelijk) à rede > observaJe
Waarom duurde het zo lang? à complexiteit van psychologie en visie op mens, religie en ziel (men dacht een
hele lange Jjd dat de ziel van God komt en daardoor kan het niet bestudeerd worden)
1.2.1. Toenemend belang van wetenschap in de maatschappij
Centrale rol Kerk in de Middeleeuwen
Na de val van het Romeinse rijk was de Katholieke Kerk de enige instanJe die onderwijs sJmuleerde
Gevolg à geloofwaarden primair à ziel is niet aards
Dit duurde tot de reformaJe in de 16e eeuw
Protestan6sme
Wetenschappelijke revoluJe op hetzelfde moment als de reformaJe
7
,Copernicus
Van geocentrisme naar heliocentrisme
De aarde en dus mensen zijn niet langer het centrum van het heelal
De mens is ook onderworpen en kan en mag ook het voorwerp van studie zijn
Galilei en Newton
Eerste wetenschappelijke wetmaJgheden
Wetenschappen en techniek kenden een enorme groei vanaf de 18e eeuw
De methoden binnen de wetenschappen en techniek hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de
psychologie als exacte wetenschap
1.2.2. Ontwikkeling in de filosofie
Plato
Katholieke kerk
Dualisme = lichaam en geest gescheiden (geest is geen voorwerp van studie)
Descartes
1596-1650
RaJonalisme = de waarheid kan afgeleid worden via de reden, door na te denken en observaJe is niet nodig
NaJvisme = sommige kennis is aangeboren
DualisJsch interacJonalisme = geest en lichaam kunnen intergareren en het lichaam is niet louter de slaaf van
de geest (pijnappelklier = hypofyse is de enige unieke structuur in de hersenen en daarom het centrum van
onze ziel)
Menselijke lichaam is een machine en kan wetenschappelijk bestudeerd worden
8
,Empirisme
Engeland
Staat recht tegenover raJonalisme = observaJe is noodzakelijk
Geest komt tot stand via sensorische processen en is niet aangeboren (tabula rasa en ook de geest kan
bestudeerd worden)
Hobbes 1588-1679
Theorie verspreid door Locke 1632-1704
AssociaJsme = hogere orde van kennis komt tot stand via associaJes van eenvoudige ideeën, als twee
concepten of gebeurtenissen tegelijk worden ervaren dan worden die meestal mentaal geassocieerd (bv: hond
en beet, dokter en verpleegster, friet en mayonaise)
Lichaam en geest zijn machines en volgen de natuurweuen
1.2.3. Darwin en de evolu?etheorie
The origin of species 1859
Mens is avomsJg uit vroegere levensvormen
Belang van toevallige omstandigheden
GeneJsche variaJe en natuurlijke selecJe
Survival of the fiuest = soorten die zich best aanpassen hebben meer successen
Belangrijk voor de psychologie
Mens ontstaat uit dieren dus door dieren te bestuderen kunnen we iets leren over de mens
Start van comparaJeve psychologie = gedrag van dieren en mensen als studieobject
Mens onderhevig aan natuurweuen
Moderne wetenschapper à systemaJsche observaJe, zorgvulige documentaJe, hypothesen formuleren
9
, 1.3. De eerste scholen van de psychologie
Europa Verenigde staten
Wundt en het structuralisme Het funcJonalisme
Binet en de toegepaste psychologie Het behaviorisme
Freud en de psychoanalyse CogniJeve psychologie
1.3.1. Wundt en het structuralisme
Wilhelm Wundt
1832-1920
Eerste psychologische laboratorium in Leipzig 1879
Titchener
Verenigde Staten
1967-1927
Onderzoek naar elementen van bewustzijn à elk complex proces kan gereduceerd worden tot een combinaJe
van elementaire componenten
Methode: analyJsche introspecJe
Bv: ‘Indien ik een speld losjes op de huid van mijn hand druk, voel ik eerst een drukgewaarwording en
vervolgens, na een kort maar merkbaar interval, iets fijners zoals een prik of een huivering. Deze tweede
gewaarwording wordt veroorzaakt door een zwakke sJmulering van een specifiek pijnzintuig. […] De
gewaarwording van de pijnzintuigen blijkt drie fasen te doorlopen: eerst als een heldere, kietelige
gewaarwording; vervolgens als een prik of een draadachJge huivering en tensloue als een puntvormige pijn.
Een pijngewaarwording heeC met een warmtegewaarwording gemeen dat beide langzaam en gradueel hun
maximale intensiteit bereiken. […]”
KriJek
- Weinig prakJsch en Jjdrovend
- Onbetrouwbaar en subjecJef
Methode kwam wat naar de achtergrond vanaf 1920 à maar toch wel de basis van veel theorieën vooral in de
cogniJeve psychologie
10
2025 – 2026
Studiepunten 4
Prof V. Jelincic
Van Dienst
Vandenberghe
Examen SchriCelijk examen
40 à 45 meerkeuze vragen uit de 3 delen met giscorrecJe à 1 à 2 vragen per les op het
examen
Drie niveau’s
- Kennis van basisfeiten en -begrippen
- Inzicht en redeneervermogen rond begrippen en theoreJsche denkkaders
- Toepassen van denkkaders op concrete prakJjkvoorbeelden
Deel 3
- Een studie die we niet hebben gezien in de les, je krijgt data en je moet dit zelf
op basis van je kennis van de les en de studies die we gezien hebben
Je hoeC geen exacte jaartallen te kennen en al zeker niet wanneer iemand geboren of
gestorven was
De evaluaJe van de geschiedenis van de psychologie zal zich richten op
1) Of je de voorlopers en de psychologische scholen kan situeren in hun
historische/geografische context (bv: in europa of de vs, “begin van de 20e
eeuw” voor het funcJonalisme enzovoort)
2) Of je de verschillende scholen chronologisch kan orderen (bv: behaviorisme
kwam voor de cogniJeve psychologie
3) Of je begrijpt wat de betekenis was van elke voorloper of school voor de
ontwikkeling van psychologie
Aanpak Lesopnames beschikbaar op ultra na elke les
Slides + uitleg
Teksten: ad hoc teksten (wetenschappelijke arJkels) à extra !!
1
,Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Psychologie defini6e, geschiedenis en onderzoeksmethoden ..................................................... 6
1.1. Wat is psychologie? ................................................................................................................................. 6
1.2. Voorlopers ............................................................................................................................................... 7
1.2.1. Toenemend belang van wetenschap in de maatschappij ...................................................................... 7
1.2.2. Ontwikkeling in de filosofie ................................................................................................................... 8
1.2.3. Darwin en de evoluJetheorie ................................................................................................................ 9
1.3. De eerste scholen van de psychologie ................................................................................................... 10
1.3.1. Wundt en het structuralisme............................................................................................................... 10
1.3.2. Binet en de toegepaste psychologie .................................................................................................... 11
1.3.3. Freud en de psychoanalyse ................................................................................................................. 11
1.3.4. Het funcJonalisme .............................................................................................................................. 12
1.3.5. Het behaviorisme ................................................................................................................................ 12
1.3.6. CogniJeve psychologie ........................................................................................................................ 13
1.4. Biopsychosociale aanpak in de psychologie .......................................................................................... 14
1.4.1. Psychologische aspecten ..................................................................................................................... 14
1.4.2. Biologische aspecten ........................................................................................................................... 14
1.4.3. Sociaal-culturele aspecten ................................................................................................................... 14
1.5. Onderzoeksmethoden ................................................................................................................................. 15
1.5.1. Beschrijvend onderzoek ...................................................................................................................... 15
1.5.2. CorrelaJe-onderzoek ........................................................................................................................... 15
1.5.3. Experimenteel onderzoek.................................................................................................................... 17
Hoofdstuk 2: Ontwikkelingspsychologie ........................................................................................................ 18
2.1. Erikson’s model van levenslange psychosociale ontwikkeling .................................................................... 18
2.2. KinderIjd .................................................................................................................................................... 19
2.2.1. Ontwikkeling van gehechtheid ............................................................................................................ 19
2.2.2. CogniJeve ontwikkeling volgens Piaget............................................................................................... 21
2.2.3. Taalontwikkeling .................................................................................................................................. 23
2.3. AdolescenIe ............................................................................................................................................... 25
2.4. Volwassenheid ............................................................................................................................................ 25
2.5. Oudere leeNijd ............................................................................................................................................ 26
Hoofdstuk 3: Emo6es.................................................................................................................................... 28
3.1. Inleiding: historiek en definiIe ................................................................................................................... 28
3.2. Waarom hebben we emoIes nodig? .......................................................................................................... 28
3.3. Theorieën .................................................................................................................................................... 29
3.3.1. James-Lange theorie (1885) ................................................................................................................ 29
3.3.2. Onderzoek naar de universele (basis) emoJes.................................................................................... 30
3.3.3. Onderzoek naar de fysiologische component van emoJes ................................................................. 30
3.3.4. Feedback hypothese ............................................................................................................................ 32
3.3.5. TheoreJsch pluralisme ........................................................................................................................ 32
2
,Hoofdstuk 4: Geheugen ................................................................................................................................ 33
4.1. Inleiding ...................................................................................................................................................... 33
4.2. Geheugenmodel van Atkinson en Shiffrin ................................................................................................... 33
4.2.1. Zintuigelijk of sensorisch geheugen..................................................................................................... 33
4.2.2. Kortetermijngeheugen ........................................................................................................................ 34
4.2.3. Langetermijngeheugen ........................................................................................................................ 34
4.3. Werkgeheugen (Baddeley & Hitch) ............................................................................................................. 35
4.4. Modernere visie op langetermijngeheugen ................................................................................................ 36
4.5. Het feilbare langetermijngeheugen ............................................................................................................ 37
4.5.1. DisJncJeve oproepingsaanwijzingen .................................................................................................. 37
4.5.2. Herinnering is reconstrucJe ................................................................................................................ 38
4.5.3. Amnesie ............................................................................................................................................... 40
4.5.4. EmoJonele herinneringen ................................................................................................................... 40
Hoofdstuk 5: Leren ....................................................................................................................................... 41
5.1. Klassieke condiIonering (KC) ...................................................................................................................... 41
5.1.1. Pavlov, principes en terminologie ........................................................................................................ 41
5.1.2. VerwachJngs versus evaluaJef leren .................................................................................................. 42
5.1.3. GeneralisaJe........................................................................................................................................ 43
5.1.4. ExJncJeleren ....................................................................................................................................... 43
5.1.5. RelevanJe medische sejng ................................................................................................................ 44
5.1.6. InterocepJeve angst ............................................................................................................................ 45
5.2. Operante condiIonering (OC)..................................................................................................................... 46
5.2.1. Historiek, principes en terminologie ................................................................................................... 46
5.2.2. Belangrijke fenomenen m.b.t. OC........................................................................................................ 48
5.3. ObservaIoneel leren (OBS) ......................................................................................................................... 52
Hoofdstuk 6: Psychotherapeu6sche oriënta6es ............................................................................................ 53
6.1. Psychologie: van labo naar de prakIjk ....................................................................................................... 53
6.2. Psychoanalyse en psychodynamische therapie .......................................................................................... 53
6.3. HumanisIsche georiënteerde en cliëntgerichte therapie ........................................................................... 54
6.4. CogniIeve gedragstherapie........................................................................................................................ 54
6.5. Mindfulness en acceptance ........................................................................................................................ 56
6.6. Andere therapeuIsche technieken ............................................................................................................. 56
DEEL 2: DE PSYCHOLOGIE VAN GEZONDHEID EN ZIEKTE ................................................................................ 57
Hoofdstuk 1: Stress en ziekte ........................................................................................................................ 57
1.1. De basics van stress .................................................................................................................................... 57
1.1.1. TransacJoneel model .......................................................................................................................... 57
1.1.2. Meten van stress ................................................................................................................................. 59
1.1.3. Fysiologie van stress ............................................................................................................................ 60
1.1.4. Dimensies van stress ........................................................................................................................... 68
3
, 1.2. Stress en gezondheid .................................................................................................................................. 70
1.2.1. Algemene modellen (Selye, McEwen) ................................................................................................. 70
1.2.2. Routes .................................................................................................................................................. 72
1.2.3. Buffers ................................................................................................................................................. 74
Hoofdstuk 2: Symptoompercep6e ................................................................................................................ 80
2.1. InterocepIe -symptoompercepIe of klacht-ziekterepresentaIe ................................................................ 80
2.2. Onverklaarde klachten................................................................................................................................ 81
2.2.1. PrevalenJe ........................................................................................................................................... 81
2.2.2. NegaJeve affecJviteit of neuroJcisme................................................................................................ 82
2.2.3. Ziekte versus klachtmodel ................................................................................................................... 83
2.3. Psychologische invloeden op symptoompercepIe ...................................................................................... 85
2.3.1. Stressfysiologie .................................................................................................................................... 85
2.3.2. Operant leren ...................................................................................................................................... 87
2.3.3. VerwachJngen ..................................................................................................................................... 88
2.3.4. NegaJeve emoJes ............................................................................................................................... 92
2.4. Conclusie experimentele klachteninducIes ................................................................................................ 97
Hoofdstuk 3: Psychologie van preven6e en gezondheidspromo6e ................................................................ 98
3.1. Sociale en gedragsdeterminanten van gezondheid .................................................................................... 98
3.1.1. Gezondheid, levensverwachJng en sociale economische status ........................................................ 98
3.1.2. Welvaartziekten en gedrag ................................................................................................................ 103
3.2. GezondheidspromoIe en prevenIe .......................................................................................................... 113
3.2.1. Wat en hoe? ...................................................................................................................................... 113
3.2.2. Evidence base voor prevenJe............................................................................................................ 115
3.2.3. PlanmaJg werken .............................................................................................................................. 117
Hoofdstuk 4: Roken .................................................................................................................................... 118
4.1. Inleiding .................................................................................................................................................... 118
4.2. Gedragsepidemiologie .............................................................................................................................. 118
4.3. Beginnen ................................................................................................................................................... 122
4.3.1. Dynamische ontwikkeling van rookgedrag ........................................................................................ 122
4.3.2. Aangrijpingspunten ........................................................................................................................... 123
4.3.3. Sensibilisering en educaJe ................................................................................................................ 124
4.4. ConInueren .............................................................................................................................................. 124
4.4.1. Verslavingsmechanismen .................................................................................................................. 124
4.4. Stoppen..................................................................................................................................................... 130
4.5. TerugvalprevenIe ..................................................................................................................................... 132
DEEL 3: DE PSYCHOLOGIE VAN GEZONDHEID-ZIEKTE EN DE PSYCHOLOGIE EN MEDISCHE PRAKTIJKVOERING
................................................................................................................................................................... 133
Inleiding ..................................................................................................................................................... 133
Van biomedisch naar biopsychosociaal model ................................................................................................ 133
4
, MulIfactorieel model en balansmodel ............................................................................................................ 133
MulJfactorieel ............................................................................................................................................. 133
Balansmodel of stress-kwetsbaarheidsmodel ............................................................................................. 133
EvoluIes in de geneeskunde ............................................................................................................................ 134
Herstel als doel van medische intervenJe ................................................................................................... 135
Hoofdstuk 1: Het belang van gedrag van de pa6ënt in de geneeskunde ...................................................... 136
1.1. Gezondheidsgedrag ............................................................................................................................. 136
1.2. Therapietrouw ..................................................................................................................................... 136
1.2.1. Het begrip therapietrouw .................................................................................................................. 136
1.2.2. Meten van therapietrouw ................................................................................................................. 136
Hoofdstuk 2: De kracht van de psyche......................................................................................................... 141
2.1. Psychologie van (chronisch) lichamelijk ziek zijn ...................................................................................... 141
2.1.1. Chronisch ziek zijn ............................................................................................................................. 141
2.1.2. Gevolgen van chronische ziekte ........................................................................................................ 141
2.1.3. Impact van chronische ziekte ............................................................................................................ 142
2.1.4. Psychologische intervenJes bij chronische ziekte ............................................................................. 143
2.2. Mind-body interacIes aan de hand van capita selecta ............................................................................ 144
2.2.1. Stress en het hart .............................................................................................................................. 144
2.2.2. Stress en de hersenen ....................................................................................................................... 150
2.2.3. Prenatale stress ................................................................................................................................. 151
2.2.4. Allergie............................................................................................................................................... 152
2.3. Pijn en nocebo of placebo ......................................................................................................................... 153
Hoofdstuk 3: De kracht van arts-pa6ënt communica6e en rela6e ............................................................... 158
3.1. Arts-paIënt communicaIe en relaIe ....................................................................................................... 158
3.1.1. Doel ................................................................................................................................................... 158
3.1.2. Belang ................................................................................................................................................ 159
3.1.3. Wat is goede communicaJe? ............................................................................................................ 159
3.2. Modellen voor gespreksvoering................................................................................................................ 161
3.2.1. Twee-agendamodel ........................................................................................................................... 161
3.2.2. Calgary-Cambridge model ................................................................................................................. 161
3.3. Arts-paIëntcommunicaIe in specifieke situaIes ..................................................................................... 162
3.3.1. Gesprek met de kwade paJënt ......................................................................................................... 162
3.3.2. Gesprek met de angsJge paJënt....................................................................................................... 162
3.3.3. Gesprek met de paJënt in crisis ........................................................................................................ 163
3.3.4. Slechtnieuwsgesprek ......................................................................................................................... 163
Hoofdstuk 4: De psychologie van de arts zelf .............................................................................................. 164
4.1. Bias of vertekeningen in ons denken......................................................................................................... 164
Soorten bias................................................................................................................................................. 167
Omgaan met bias......................................................................................................................................... 170
4.2. Gedeelde kwetsbaarheid, de arts als potenIële paIënt en zelfzorg ........................................................ 171
5
,DEEL 1: BASISBEGRIPPEN EN PROCESSEN UIT DE PSYCHOLOGIE
Hoofdstuk 1: Psychologie definiEe, geschiedenis en
onderzoeksmethoden
1.1. Wat is psychologie?
Psychologie is een wetenschappelijke discipline die mentale processen en gedrag bij zowel mensen als dieren
bestudeert.
Mentale processen Gedrag
Wat we uit een bepaald gedrag kunnen afleiden Wat we meten en bestuderen
(wat we niet kunnen meten) (wat we kunnen meten)
Bv: leren, redeneren, geheugen Bv: antwoorden op een vragenlijst, reacJeJjd,
neutrale respons in MRI of EEG
Cogni6eve psychologie en neuropsychologie Compara6eve psychologie
Proeven doen op mensen en dieren Bestuderen van dieren
Conclusies trekken over menselijk gedrag Conclusies trekken over de evoluJe van dierlijk en
menselijk gedrag
Wetenschappelijke psychologie
Pop psychologie (psycho-praat) ≠ wetenschappelijke psychologie
Toetsbare en falsifieerbare theorieën
SystemaJsche observaJes
Openbaar maken van bevindingen en data
6
,Concreet voorbeeld
Doel van onderzoek = bestuderen van agressief gedrag
Wat beïnvloed hoe vaak mensen in een gevecht terechtkomen?
- Biologische factoren
- Sociale of culturele omgeving
- Individuele geschiedenis
Dit kan op een wetenschappelijke manier worden bestudeerd
Bv:
- Gestructureerde interviews (field onderzoek)
- Online vragenlijsten
- Biologisch materiaal verzamelen
1.2. Voorlopers
Psychologie = lang verleden, korte geschiedenis
Filosofen in de oudheid dachten al na over psychologie
- Plato à de mens is een tabula rasa (leren)
- Socrates à elke ziel is een vogelkooi (geheugen, kennis)
IntuïJeve manier (niet-wetenschappelijk) à rede > observaJe
Waarom duurde het zo lang? à complexiteit van psychologie en visie op mens, religie en ziel (men dacht een
hele lange Jjd dat de ziel van God komt en daardoor kan het niet bestudeerd worden)
1.2.1. Toenemend belang van wetenschap in de maatschappij
Centrale rol Kerk in de Middeleeuwen
Na de val van het Romeinse rijk was de Katholieke Kerk de enige instanJe die onderwijs sJmuleerde
Gevolg à geloofwaarden primair à ziel is niet aards
Dit duurde tot de reformaJe in de 16e eeuw
Protestan6sme
Wetenschappelijke revoluJe op hetzelfde moment als de reformaJe
7
,Copernicus
Van geocentrisme naar heliocentrisme
De aarde en dus mensen zijn niet langer het centrum van het heelal
De mens is ook onderworpen en kan en mag ook het voorwerp van studie zijn
Galilei en Newton
Eerste wetenschappelijke wetmaJgheden
Wetenschappen en techniek kenden een enorme groei vanaf de 18e eeuw
De methoden binnen de wetenschappen en techniek hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de
psychologie als exacte wetenschap
1.2.2. Ontwikkeling in de filosofie
Plato
Katholieke kerk
Dualisme = lichaam en geest gescheiden (geest is geen voorwerp van studie)
Descartes
1596-1650
RaJonalisme = de waarheid kan afgeleid worden via de reden, door na te denken en observaJe is niet nodig
NaJvisme = sommige kennis is aangeboren
DualisJsch interacJonalisme = geest en lichaam kunnen intergareren en het lichaam is niet louter de slaaf van
de geest (pijnappelklier = hypofyse is de enige unieke structuur in de hersenen en daarom het centrum van
onze ziel)
Menselijke lichaam is een machine en kan wetenschappelijk bestudeerd worden
8
,Empirisme
Engeland
Staat recht tegenover raJonalisme = observaJe is noodzakelijk
Geest komt tot stand via sensorische processen en is niet aangeboren (tabula rasa en ook de geest kan
bestudeerd worden)
Hobbes 1588-1679
Theorie verspreid door Locke 1632-1704
AssociaJsme = hogere orde van kennis komt tot stand via associaJes van eenvoudige ideeën, als twee
concepten of gebeurtenissen tegelijk worden ervaren dan worden die meestal mentaal geassocieerd (bv: hond
en beet, dokter en verpleegster, friet en mayonaise)
Lichaam en geest zijn machines en volgen de natuurweuen
1.2.3. Darwin en de evolu?etheorie
The origin of species 1859
Mens is avomsJg uit vroegere levensvormen
Belang van toevallige omstandigheden
GeneJsche variaJe en natuurlijke selecJe
Survival of the fiuest = soorten die zich best aanpassen hebben meer successen
Belangrijk voor de psychologie
Mens ontstaat uit dieren dus door dieren te bestuderen kunnen we iets leren over de mens
Start van comparaJeve psychologie = gedrag van dieren en mensen als studieobject
Mens onderhevig aan natuurweuen
Moderne wetenschapper à systemaJsche observaJe, zorgvulige documentaJe, hypothesen formuleren
9
, 1.3. De eerste scholen van de psychologie
Europa Verenigde staten
Wundt en het structuralisme Het funcJonalisme
Binet en de toegepaste psychologie Het behaviorisme
Freud en de psychoanalyse CogniJeve psychologie
1.3.1. Wundt en het structuralisme
Wilhelm Wundt
1832-1920
Eerste psychologische laboratorium in Leipzig 1879
Titchener
Verenigde Staten
1967-1927
Onderzoek naar elementen van bewustzijn à elk complex proces kan gereduceerd worden tot een combinaJe
van elementaire componenten
Methode: analyJsche introspecJe
Bv: ‘Indien ik een speld losjes op de huid van mijn hand druk, voel ik eerst een drukgewaarwording en
vervolgens, na een kort maar merkbaar interval, iets fijners zoals een prik of een huivering. Deze tweede
gewaarwording wordt veroorzaakt door een zwakke sJmulering van een specifiek pijnzintuig. […] De
gewaarwording van de pijnzintuigen blijkt drie fasen te doorlopen: eerst als een heldere, kietelige
gewaarwording; vervolgens als een prik of een draadachJge huivering en tensloue als een puntvormige pijn.
Een pijngewaarwording heeC met een warmtegewaarwording gemeen dat beide langzaam en gradueel hun
maximale intensiteit bereiken. […]”
KriJek
- Weinig prakJsch en Jjdrovend
- Onbetrouwbaar en subjecJef
Methode kwam wat naar de achtergrond vanaf 1920 à maar toch wel de basis van veel theorieën vooral in de
cogniJeve psychologie
10
