Tijdvak 1 tijd van jagers en verzamelaars (?-
3000vc)
1.1 Van jager-verzamelaars naar boeren
In deze paragraaf staat de levenswijze centraal van mensen zoals de
Natufiërs. Doordat zij geen schrift gebruikten, moeten we met behulp van
archeologische vondsten hun geschiedenis reconstrueren. Daarom zijn
vondsten zoals de resten van het huis en het graf van de mysterieuze
vrouw zo belangrijk.
De eerste mensen
Ongeveer vijf miljoen jaar geleden trokken in Afrika mensapen uit de
bossen en gingen op open vlaktes leven. Daar leerden ze rechtop te lopen,
zodat ze hun omgeving goed konden overzien. Bovendien ging het lopen
op twee benen sneller. Dat was belangrijk bij de jacht en in situaties
waarin zelfverdediging nodig was. Ze maakten hun eigen werktuigen van
steen.
Evolutieà Zeer langzame ontwikkeling van soorten, waarbij aanpassing
aan de omgeving een belangrijke rol speelt.
Wetenschappers gaven aan deze vroege mensen, die ongeveer twee
miljoen jaar geleden leefden, de namen homo habilis (de handige mens)
en homo erectus (de rechtopgaande mens). De eerste moderne
mens, homo sapiens, ontstond omstreeks 250.0000 jaar geleden in Oost-
Afrika.
Er was een aantal essentiële verschillen tussen homo sapiens enerzijds en
hun voorouders en andere diersoorten anderzijds.
1. Ten eerste ontwikkelde homo sapienseen gesproken taal. Die was
veel complexer dan de geluiden waarmee dieren met elkaar
communiceren. Met die taal kon kennis met anderen worden
gedeeld, bewaard, doorgegeven, gebruikt en uitgebreid. Dit noemen
we collectief leren, iets wat dieren niet kunnen.
2. Daarnaast ontwikkelden homo sapiensen de Neanderthalers het
vermogen om op symbolische wijze te kunnen denken. Ze
begroeven hun doden met grafgiften, voorwerpen die de dode in
het hiernamaals van pas zouden kunnen komen. Dat waren niet
alleen nuttige gebruiksvoorwerpen van vuursteen, maar ook
sieraden. Deze grafgiften geven ons een idee van wat de
vroege homo sapiens mooi vond en hoe hij dacht over de dood.
,Levenswijze van jager-verzamelaars
De Neanderthalers en de eerste moderne mensen waren jager-
verzamelaars. Ze leefden als nomaden in kleine groepen en waren
voortdurend op zoek naar voedsel. Ze bouwden eenvoudige hutten of
tenten als tijdelijke onderkomens. Vanuit deze kampen gingen ze op jacht
en verzamelden ze planten, zaden, bessen en noten. Hoe meer
natuurlijke voedselbronnen er beschikbaar waren, hoe groter de groepen
konden zijn.
Als de carrying capacity, de draagkracht van een gebied, onvoldoende
was, kon dat ertoe leiden dat de groep wegtrok naar een ander gebied om
daar te jagen en verzamelen. Uit antropologisch onderzoek weten we
dat jager-verzamelaarsgroepen zich in dergelijke situaties ook wel
opsplitsten.
Het klimaat was van grote invloed op de levenswijze van de jager-
verzamelaars. Alleen in Centraal- en Zuid-Europa waren de
omstandigheden enigszins leefbaar. Daar kon worden gejaagd op
rendieren, herten en mammoeten. Jachtwerktuigen en gereedschappen
maakten de jager-verzamelaars van dierenbotten en van vuursteen.
Vanwege dat laatste wordt deze periode het Paleolithicum genoemd. Dat
betekent Oude Steentijd.
Neolithische revolutie
Een van de grootste veranderingen in de prehistorie is de verandering
van levenswijze. In toenemende mate werd landbouw het belangrijkste
middel van bestaan in plaats van het jagen en verzamelen.
1. De jager-verzamelaars ontwikkelden steeds meer kennis over wilde
granen,
2. de bevolking begon in sommige delen van het Midden-Oosten te
groeien en veranderingen in het klimaat waren van invloed. Rond
20.000 v.Chr. werd het in het Midden-Oosten natter en warmer.
Daardoor konden jager-verzamelaars voedsel in overvloed vinden.
Rondtrekken was niet meer noodzakelijk. Er ontstonden dorpen waar
enkele honderden mensen woonden.
In de Vruchtbare Halve Maan, het gebied waar tegenwoordig onder meer
Israël, Syrië, Libanon, Turkije en Iran liggen, ontdekten mensen
waarschijnlijk hoe zij zelf granen konden verbouwen. Volgens de meest
recente archeologische inzichten was dat geen keuze, maar een noodzaak.
Het aantal mensen was sterk toegenomen en door de klimaatsverandering
waren er minder dieren en minder wilde granen dan voorheen.
,Omdat de gevolgen van de ontdekking zo groot zijn, spreken we van de
landbouwrevolutie of neolithische revolutie.
De landbouwsamenleving
Rond 5000 v.Chr. voltrok de landbouwrevolutie zich ook in West-Europa.
Sommige archeologen denken dat de landbouw er werd geïntroduceerd
door mensen uit het Midden-Oosten. Doordat de landbouw in het Midden-
Oosten meer voedsel opbracht dan het jagen en verzamelen, nam het
aantal mensen er verder toe. Daardoor ontstond bevolkingsdruk en zijn
sommige boeren naar Europa getrokken. Zij namen hun kennis over
landbouw met zich mee.
De overgang naar landbouw had grote gevolgen: Overal waar landbouw
werd geïntroduceerd, veranderden de mensen hun levenswijze.
Men ging sedentair leven: tijdelijke hutten maakten plaats voor
stevige boerderijen. Er ontstonden kleine dorpen.
Ook gebruikten boeren andere gebruiksvoorwerpen en werktuigen
dan jager-verzamelaars. Ze maakten landbouwwerktuigen, zoals
sikkels, ploegen en maalstenen.
En ze maakten aardewerk: potten van gebakken klei, waarin
bijvoorbeeld graan kon worden bewaard. Mensen die sedentair
leven, kunnen meer bezittingen hebben dan nomaden.
Bezit betekende aanzien en vaak ook macht. Maar van echt grote sociale
verschillen was in de vroegste landbouwsamenleving nog geen sprake.
1.2 Dorpen en stadstaten
Prehistorische culturen
Langzaam verspreidde de kennis over de landbouw zich. Rond 5300 v.Chr.
vestigden zich op het grondgebied van het huidige Nederland de eerste
boeren, in het zuiden van Limburg. Doordat er geen schrift werd gebruikt,
zijn de benamingen voor deze boerensamenlevingen later bedacht. Deze
culturen zijn vaak vernoemd naar de plek waar ze leefden (zoals de
Swifterbantcultuur), of naar bijzondere voorwerpen die ze maakten.
Zo noemen we de eerste boeren in Nederland de Bandkeramiekcultuur,
vernoemd naar de versieringen op hun aardewerk. Pas omstreeks 3000
v.Chr. ontstonden er in het noorden van Nederland, Denemarken, Noord-
Duitsland en Zuid-Zweden nieuwe landbouwnederzettingen. Deze werden
bewoond door boeren van de Trechterbekercultuur. Dit zijn de mensen
die grote grafmonumenten van zwerfstenen bouwden: de hunebedden.
Eufraat, Tigris en Nijl
, De samenleving ontwikkelde zich in het Midden-Oosten anders dan in
Noord-Europa. Rond 7000 v.Chr. waren in het westen van de Vruchtbare
Halve Maan overal dorpen gewassen worden verbouwd.
Tussen 6000 en 5000 v.Chr. was de bevolking zodanig in omvang
toegenomen, dat een deel van de boeren wegtrok naar streken rondom de
rivieren Eufraat, Tigris en Nijl. Daar viel aanzienlijk minder regen en
boeren waren dus aanwezen op rivierwater. Door kanalen te graven,
konden ze dit naar hun akkers brengen. Bovendien kon bij overstromingen
het overtollige water worden opgevangen achter dammetjes.
Dit systeem van irrigatielandbouw zorgde voor grotere oogsten dan in
gebieden waar boeren voor het water afhankelijk waren van regen.
Tussen de Eufraat en de Tigris enerzijds en de Nijl anderzijds bestond een
belangrijk verschil: De Nijl trad elke zomer buiten haar oevers. Dan
waren de akkers leeg, want er werd in het voorjaar geoogst. De
overstroming zorgde voor een laagje vruchtbaar slib op de akkers.
Boeren die steeds een rijkere oogst binnenhaalden dan de anderen,
kregen meer aanzien en macht en werden na verloop van tijd leiders. Ze
hadden vaak ook de leiding over het irrigatiesysteem. Hieruit is het
koningschap ontstaan.
Stadstaten
Dankzij de succesvolle irrigatielandbouw groeide de bevolkingsomvang.
Enkele tientallen dorpen in Mesopotamië en Egypte waren rond 3500
v.Chr. uitgegroeid tot steden met tienduizenden inwoners. Enkele daarvan
gingen het omringende platteland en kleinere nederzettingen
overheersen.
Dan spreken we van stadsstaten. Stedelijke gemeenschappen hadden
een aantal kenmerken:
De meerderheid van de stadsbevolking was boer. Daarin waren wel
specialisaties ontstaan. Sommige boeren bewerkten de akkers,
anderen waren herder. Daarnaast werd er gevist en ook nog
gejaagd.
De landbouwopbrengst was zo groot dat een deel ervan kon worden
gebruikt om mensen te voeden die zelf geen voedsel produceerden.
Deze mensen konden zich specialiseren in andere bezigheden, zoals
het produceren van gereedschappen, of het bouwen van huizen.
Zo ontstonden beroepen. Kenmerkend voor de steden is de vervaardiging
van hoogwaardige kunstvoorwerpen enerzijds en het bestaan van
massaproductie anderzijds. De samenleving in een stadstaat was
3000vc)
1.1 Van jager-verzamelaars naar boeren
In deze paragraaf staat de levenswijze centraal van mensen zoals de
Natufiërs. Doordat zij geen schrift gebruikten, moeten we met behulp van
archeologische vondsten hun geschiedenis reconstrueren. Daarom zijn
vondsten zoals de resten van het huis en het graf van de mysterieuze
vrouw zo belangrijk.
De eerste mensen
Ongeveer vijf miljoen jaar geleden trokken in Afrika mensapen uit de
bossen en gingen op open vlaktes leven. Daar leerden ze rechtop te lopen,
zodat ze hun omgeving goed konden overzien. Bovendien ging het lopen
op twee benen sneller. Dat was belangrijk bij de jacht en in situaties
waarin zelfverdediging nodig was. Ze maakten hun eigen werktuigen van
steen.
Evolutieà Zeer langzame ontwikkeling van soorten, waarbij aanpassing
aan de omgeving een belangrijke rol speelt.
Wetenschappers gaven aan deze vroege mensen, die ongeveer twee
miljoen jaar geleden leefden, de namen homo habilis (de handige mens)
en homo erectus (de rechtopgaande mens). De eerste moderne
mens, homo sapiens, ontstond omstreeks 250.0000 jaar geleden in Oost-
Afrika.
Er was een aantal essentiële verschillen tussen homo sapiens enerzijds en
hun voorouders en andere diersoorten anderzijds.
1. Ten eerste ontwikkelde homo sapienseen gesproken taal. Die was
veel complexer dan de geluiden waarmee dieren met elkaar
communiceren. Met die taal kon kennis met anderen worden
gedeeld, bewaard, doorgegeven, gebruikt en uitgebreid. Dit noemen
we collectief leren, iets wat dieren niet kunnen.
2. Daarnaast ontwikkelden homo sapiensen de Neanderthalers het
vermogen om op symbolische wijze te kunnen denken. Ze
begroeven hun doden met grafgiften, voorwerpen die de dode in
het hiernamaals van pas zouden kunnen komen. Dat waren niet
alleen nuttige gebruiksvoorwerpen van vuursteen, maar ook
sieraden. Deze grafgiften geven ons een idee van wat de
vroege homo sapiens mooi vond en hoe hij dacht over de dood.
,Levenswijze van jager-verzamelaars
De Neanderthalers en de eerste moderne mensen waren jager-
verzamelaars. Ze leefden als nomaden in kleine groepen en waren
voortdurend op zoek naar voedsel. Ze bouwden eenvoudige hutten of
tenten als tijdelijke onderkomens. Vanuit deze kampen gingen ze op jacht
en verzamelden ze planten, zaden, bessen en noten. Hoe meer
natuurlijke voedselbronnen er beschikbaar waren, hoe groter de groepen
konden zijn.
Als de carrying capacity, de draagkracht van een gebied, onvoldoende
was, kon dat ertoe leiden dat de groep wegtrok naar een ander gebied om
daar te jagen en verzamelen. Uit antropologisch onderzoek weten we
dat jager-verzamelaarsgroepen zich in dergelijke situaties ook wel
opsplitsten.
Het klimaat was van grote invloed op de levenswijze van de jager-
verzamelaars. Alleen in Centraal- en Zuid-Europa waren de
omstandigheden enigszins leefbaar. Daar kon worden gejaagd op
rendieren, herten en mammoeten. Jachtwerktuigen en gereedschappen
maakten de jager-verzamelaars van dierenbotten en van vuursteen.
Vanwege dat laatste wordt deze periode het Paleolithicum genoemd. Dat
betekent Oude Steentijd.
Neolithische revolutie
Een van de grootste veranderingen in de prehistorie is de verandering
van levenswijze. In toenemende mate werd landbouw het belangrijkste
middel van bestaan in plaats van het jagen en verzamelen.
1. De jager-verzamelaars ontwikkelden steeds meer kennis over wilde
granen,
2. de bevolking begon in sommige delen van het Midden-Oosten te
groeien en veranderingen in het klimaat waren van invloed. Rond
20.000 v.Chr. werd het in het Midden-Oosten natter en warmer.
Daardoor konden jager-verzamelaars voedsel in overvloed vinden.
Rondtrekken was niet meer noodzakelijk. Er ontstonden dorpen waar
enkele honderden mensen woonden.
In de Vruchtbare Halve Maan, het gebied waar tegenwoordig onder meer
Israël, Syrië, Libanon, Turkije en Iran liggen, ontdekten mensen
waarschijnlijk hoe zij zelf granen konden verbouwen. Volgens de meest
recente archeologische inzichten was dat geen keuze, maar een noodzaak.
Het aantal mensen was sterk toegenomen en door de klimaatsverandering
waren er minder dieren en minder wilde granen dan voorheen.
,Omdat de gevolgen van de ontdekking zo groot zijn, spreken we van de
landbouwrevolutie of neolithische revolutie.
De landbouwsamenleving
Rond 5000 v.Chr. voltrok de landbouwrevolutie zich ook in West-Europa.
Sommige archeologen denken dat de landbouw er werd geïntroduceerd
door mensen uit het Midden-Oosten. Doordat de landbouw in het Midden-
Oosten meer voedsel opbracht dan het jagen en verzamelen, nam het
aantal mensen er verder toe. Daardoor ontstond bevolkingsdruk en zijn
sommige boeren naar Europa getrokken. Zij namen hun kennis over
landbouw met zich mee.
De overgang naar landbouw had grote gevolgen: Overal waar landbouw
werd geïntroduceerd, veranderden de mensen hun levenswijze.
Men ging sedentair leven: tijdelijke hutten maakten plaats voor
stevige boerderijen. Er ontstonden kleine dorpen.
Ook gebruikten boeren andere gebruiksvoorwerpen en werktuigen
dan jager-verzamelaars. Ze maakten landbouwwerktuigen, zoals
sikkels, ploegen en maalstenen.
En ze maakten aardewerk: potten van gebakken klei, waarin
bijvoorbeeld graan kon worden bewaard. Mensen die sedentair
leven, kunnen meer bezittingen hebben dan nomaden.
Bezit betekende aanzien en vaak ook macht. Maar van echt grote sociale
verschillen was in de vroegste landbouwsamenleving nog geen sprake.
1.2 Dorpen en stadstaten
Prehistorische culturen
Langzaam verspreidde de kennis over de landbouw zich. Rond 5300 v.Chr.
vestigden zich op het grondgebied van het huidige Nederland de eerste
boeren, in het zuiden van Limburg. Doordat er geen schrift werd gebruikt,
zijn de benamingen voor deze boerensamenlevingen later bedacht. Deze
culturen zijn vaak vernoemd naar de plek waar ze leefden (zoals de
Swifterbantcultuur), of naar bijzondere voorwerpen die ze maakten.
Zo noemen we de eerste boeren in Nederland de Bandkeramiekcultuur,
vernoemd naar de versieringen op hun aardewerk. Pas omstreeks 3000
v.Chr. ontstonden er in het noorden van Nederland, Denemarken, Noord-
Duitsland en Zuid-Zweden nieuwe landbouwnederzettingen. Deze werden
bewoond door boeren van de Trechterbekercultuur. Dit zijn de mensen
die grote grafmonumenten van zwerfstenen bouwden: de hunebedden.
Eufraat, Tigris en Nijl
, De samenleving ontwikkelde zich in het Midden-Oosten anders dan in
Noord-Europa. Rond 7000 v.Chr. waren in het westen van de Vruchtbare
Halve Maan overal dorpen gewassen worden verbouwd.
Tussen 6000 en 5000 v.Chr. was de bevolking zodanig in omvang
toegenomen, dat een deel van de boeren wegtrok naar streken rondom de
rivieren Eufraat, Tigris en Nijl. Daar viel aanzienlijk minder regen en
boeren waren dus aanwezen op rivierwater. Door kanalen te graven,
konden ze dit naar hun akkers brengen. Bovendien kon bij overstromingen
het overtollige water worden opgevangen achter dammetjes.
Dit systeem van irrigatielandbouw zorgde voor grotere oogsten dan in
gebieden waar boeren voor het water afhankelijk waren van regen.
Tussen de Eufraat en de Tigris enerzijds en de Nijl anderzijds bestond een
belangrijk verschil: De Nijl trad elke zomer buiten haar oevers. Dan
waren de akkers leeg, want er werd in het voorjaar geoogst. De
overstroming zorgde voor een laagje vruchtbaar slib op de akkers.
Boeren die steeds een rijkere oogst binnenhaalden dan de anderen,
kregen meer aanzien en macht en werden na verloop van tijd leiders. Ze
hadden vaak ook de leiding over het irrigatiesysteem. Hieruit is het
koningschap ontstaan.
Stadstaten
Dankzij de succesvolle irrigatielandbouw groeide de bevolkingsomvang.
Enkele tientallen dorpen in Mesopotamië en Egypte waren rond 3500
v.Chr. uitgegroeid tot steden met tienduizenden inwoners. Enkele daarvan
gingen het omringende platteland en kleinere nederzettingen
overheersen.
Dan spreken we van stadsstaten. Stedelijke gemeenschappen hadden
een aantal kenmerken:
De meerderheid van de stadsbevolking was boer. Daarin waren wel
specialisaties ontstaan. Sommige boeren bewerkten de akkers,
anderen waren herder. Daarnaast werd er gevist en ook nog
gejaagd.
De landbouwopbrengst was zo groot dat een deel ervan kon worden
gebruikt om mensen te voeden die zelf geen voedsel produceerden.
Deze mensen konden zich specialiseren in andere bezigheden, zoals
het produceren van gereedschappen, of het bouwen van huizen.
Zo ontstonden beroepen. Kenmerkend voor de steden is de vervaardiging
van hoogwaardige kunstvoorwerpen enerzijds en het bestaan van
massaproductie anderzijds. De samenleving in een stadstaat was
