Esthetica I - Lesnotities
Inleiding
• Esthetica =/ enkel het esthetische
• Waarom zijn bepaalde artefacten kunst? -> is een of-of verhaal, geen en-en verhaal
⇒ Meerdere aspecten/redenen/waarden
• Thema’s vd colleges
⇒ Algemeen: De waarden van kunst (cf. inleiding)
⇒ (i) Schoonheid en goede smaak (Kant): esthetische waarde
⇒ (ii) De kunst en de tragiek van het leven (Schopenhauer en Nietzsche): existentiële
waarde
⇒ (iii) Kunst en kennis (Hegel): cognitieve waarde
⇒ (iv) Kunst en samenleving (Schiller en Dewey): sociale waarde
• Examen
⇒ Anoniem tekstfragment met vragen:
• a. auteur? (achternaam)
• b. titel van het werk? (in NL)
• c. (en d.) inhoudelijke vraag / vragen
⇒ Inzichtvraag
⇒ Termen situeren en kort verklaren
De waarden van kunst
• Verschil tussen esthetica en kunstfilosofie
⇒ Niet strikt te maken, maar bestaat wel
⇒ Esthetica = leer van alles mbt het esthetische
• Bron van het esthetische/woord esthetica: griekse oorsprong -> betrekking
op/leer van de zintuigelijke kennis
• Start esthetica zoals we die nu kennen: 1750, Baumgarten, Aisthetica
⇒ Start van de officiële esthetica omdat daar voor het eerste de waarde vd kennis
die we via de zintuigen opdoen wordt ingezien
⇒ Veel filosofen vonden kennis via zintuigen hiervoor on-waardevol, bedrieglijk.
Enkel kennis verworven via intellect was betrouwbaar.
⇒ Baumgarten toonde aan dat abstractie ervoor zorgde dat veel rijkdom van het
beeld verloren gaat
• Rijkdom, nuances van zintuigen gaan dan verloren
• Baumgarten was niet de eerste die over het esthetische nadacht: werd eeuwen door
de oude Griekse filosoof Plato gedomineerd
⇒ Grote invloed -> 2 basisbegrippen
⇒ Eros (erotiek) = basis -> alles wat te maken heeft met schoonheid heeft te maken
met een oerkracht die hij eros noemt
1
, •Eros = verlangen, in eerste plaats seksueel van aard (verlangen naar het mooie
lichaam)
• Gerichtheid op die mooie mensen overstijgt, komt los van lichamelijke sferen
• Echte schoonheid begint bij eros, maar daar stopt het niet -> wordt overstegen
door een verlangen naar meer abstracte dingen en uiteindelijk het schouwen
(contemplatie) van ideeën, vormen, dat wat eeuwig en onveranderlijk is
⇒ Tendens: contemplatieve moet overstegen worden door eros/erotieke ->
tendens voor verachting van lichamelijke en zintuigelijke
⇒ Ideeën kan je niet zien, niet zintuigelijk waarneembaar. Niet-zintuigelijke
vorm van contemplatie -> idee van het schone zelf
• Het goede leven bestaat erin zich niet te laten misleiden door het begeerlijke
lichaam -> contemplatieve
⇒ Mimesis (nabootsing/weergave/verdubbeling)
• Eerste belangrijke theorie (mimesistheorie)
• In boek “De Staat”
• Kunst is in eerste instantie een mimetische activiteit -> nabootsen van de
werkelijkheid
⇒ Afbeelding van iets wat buiten het kunstwerk bestaat -> het verdubbelen
van de werkelijkheid
⇒ Het gaat niet zomaar over nabootsing; wat wij waarnemen is zelf iets
vluchtig en vergankelijk; wat we zintuigelijk waarnemen is is zelf niet de
werkelijkheid zoals die is, maar een flauwe onvolmaakte kopie van iets
anders => van de idee, de vorm (vormenwereld)
• Dus: de zintuigelijke werkelijkheid is zelf een mimesis van iets wat we
niet zintuigelijk kunnen waarnemen, de eeuwige en onveranderlijke
“vorm”
• Als kunstenaar zou je je moeten richten op de “vorm” ipv op de (bv) boom die
we nu zien
⇒ Richten op de onveranderlijke vorm van boom ipv individuele boom =>
“De boom der bomen”
⇒ Is iets wat we niet zintuigelijke kunnen waarnemen -> de kunstenaar heeft
hier dus geen toegang tot
• De kunstenaar is dus nog minder waard dan de ambachtsman volgen
Plato -> de ambachtsman maakt tenminste nog iets wat nuttig is
• 1 reden om kunst te mijden: Literatuur en kunst is de wereld van de schijn,
ste
schaduwen, onvolmaakte en vergankelijke, particuliere
⇒ Kunstenaars zijn bedriegers die niet id ideale staat passen
• 2de reden om kunst te mijden: Het brengt mensen uit evenwicht, emotioneel
ontredderend (denk bv aan boek waar je volledig in op gaat) -> dus slechte
invloed op ons mens-zijn, ons emotionele leven
⇒ Je wordt meegesleept, dit is vaak de bedoeling ve werk
⇒ Toch moet je bepaalde afstand houden, het is niet de werkelijkheid
2
, ⇒ Evenwicht vinden tussen opgaan in - en afstand houden van.
⇒ Conclusie: wortels vd esthetica liggen niet bij het puur zintuigelijke, maar de
mogelijkheid om dat de overtuigen
• Moderne esthetica is dus reactie tegen Plato en tendens vh zintuigelijke te overstijgen
⇒ Bijzondere waarden van zintuigen naar boven halen (Baumgarten, 1750)
⇒ Empirisme als tegenbeweging -> herwaardering empirische
• Oa David Hume
⇒ Autonomie vh esthetische wordt herkend -> domein vd esthetica wordt met
termijn afgebakend
• E. Kant als ware grondlegger esthetica
⇒ Merkwaardig: het is niet de kunst die een centraal onderdeel vormt van
zijn filosofie
⇒ Er is geen grovere vertekening van de esthetica mogelijk dan de inleiding
die beweren dat Kant een kunstfilosofie schreef
⇒ Belang van de vorm bij Kant is voor hem id eerste instantie het
natuurschoon (ipv kunst)
• Bedenkingen bij de mimesistheorie
⇒ Is de Sint-Pietersbasiliek in Rome dan kunst? En muziek?
• Beelden ze iets af?
⇒ Waarde van bepaalde artefacten; waarom zijn bepaalde artefacten kunst en
andere niet?
⇒ Theorie is dus niet algemeen geldig
• Belangrijke tegenhanger mimesistheorie: de expressietheorie
⇒ Recht doen aan bv muziek als kunst
⇒ Expressie van emoties staat centraal, het uiterlijke van gevoelens
⇒ Bekendste verdediger: L. Tolstoi
• Expressieve kracht van kunst, kunst is in eerste plaats uitdrukking van
emoties
⇒ R.G. Collingwood, The principles of Art
• Het is typisch voor kunst om emoties uit te drukken, maar het kunstwerk
helpt ook (voor kunstenaar en toeschouwer) om inzicht te krijgen in de eigen
emoties
⇒ Kunst als verheldering van emoties -> kunst is dus een belangrijke bijdrage
tot onze humanisering
• Eigen en emoties van anderen leren kennen, inzicht krijgen =
cognitieve waarde
⇒ Ook het beheersen van emoties dmv kunst leren
⇒ Kritiek: zijn alle kunstwerken expressies van emoties?
• Bv conceptuele kunst brengt ideeën over, vaak geen emoties
• Manier waarop bepaalde emoties/ideeën/werkelijkheid wordt getoond is belangrijk
bij verheffen van artefacten tot kunstwerk
• Morele waarde is belangrijk bij verheffen van artefacten tot kunstwerk
3
, ⇒ Kunst als zuivering/reiniging van de emoties -> morele zuivering
⇒ Bedenking: moet kunst altijd moreel verheffend zijn?
⇒ Is er iets mogelijk als pornografische kunst?
• Is anders dan erotische kunst
• Kan pornografie kunst zijn?
• Hoe expliciet mag/kan het zijn? Is het storend/verstorend?
• Cognitieve waarde van kunst: kunst omdat het belangrijke kennis oplevert
⇒ Vraag: wat voor kennis?
⇒ Hegel
• Maar: ware kennis is kennis die via begrippen wordt gecommuniceerd ->
Kunst wordt voor hem overtroffen door religie
⇒ Kunstwerk is een symbool -> kunst levert inzichten die we onmogelijk zonder
betekenisverlies in begrippen kunnen vertalen
• Dus symbolische kennis
• De betekenis die een kunstwerk heeft/inzichten die het meedeelt zijn
onlosmakelijk verbonden met het medium waarin die inzichten worden
overgebracht => Inzicht/betekenis is niet overdraagbaar (bv een gedicht
proberen te parafraseren)
⇒ Verschil tussen een schilderij en een foto -> is fotografie kunst?
• Foto = relatie met realiteit is sterk, materiële band met het afgebeelde
⇒ Kunnen wel sterke persoonlijke, sentimentele waarde hebben
⇒ Hebben ze artistieke waarde?
⇒ Bijzonder omdat ze spoor zijn van de realiteit dat het afbeeld
• Schilderij = meer mogelijkheid tot eigen expressie kunstenaar
1. Schoonheid en goede smaak – Immanuel Kant
Inleiding
• Damien Hirst, The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living, 1991
⇒ Schoonheid? Kunst? Goede smaak?
⇒ Gaat hier niet om de ambacht
4
Inleiding
• Esthetica =/ enkel het esthetische
• Waarom zijn bepaalde artefacten kunst? -> is een of-of verhaal, geen en-en verhaal
⇒ Meerdere aspecten/redenen/waarden
• Thema’s vd colleges
⇒ Algemeen: De waarden van kunst (cf. inleiding)
⇒ (i) Schoonheid en goede smaak (Kant): esthetische waarde
⇒ (ii) De kunst en de tragiek van het leven (Schopenhauer en Nietzsche): existentiële
waarde
⇒ (iii) Kunst en kennis (Hegel): cognitieve waarde
⇒ (iv) Kunst en samenleving (Schiller en Dewey): sociale waarde
• Examen
⇒ Anoniem tekstfragment met vragen:
• a. auteur? (achternaam)
• b. titel van het werk? (in NL)
• c. (en d.) inhoudelijke vraag / vragen
⇒ Inzichtvraag
⇒ Termen situeren en kort verklaren
De waarden van kunst
• Verschil tussen esthetica en kunstfilosofie
⇒ Niet strikt te maken, maar bestaat wel
⇒ Esthetica = leer van alles mbt het esthetische
• Bron van het esthetische/woord esthetica: griekse oorsprong -> betrekking
op/leer van de zintuigelijke kennis
• Start esthetica zoals we die nu kennen: 1750, Baumgarten, Aisthetica
⇒ Start van de officiële esthetica omdat daar voor het eerste de waarde vd kennis
die we via de zintuigen opdoen wordt ingezien
⇒ Veel filosofen vonden kennis via zintuigen hiervoor on-waardevol, bedrieglijk.
Enkel kennis verworven via intellect was betrouwbaar.
⇒ Baumgarten toonde aan dat abstractie ervoor zorgde dat veel rijkdom van het
beeld verloren gaat
• Rijkdom, nuances van zintuigen gaan dan verloren
• Baumgarten was niet de eerste die over het esthetische nadacht: werd eeuwen door
de oude Griekse filosoof Plato gedomineerd
⇒ Grote invloed -> 2 basisbegrippen
⇒ Eros (erotiek) = basis -> alles wat te maken heeft met schoonheid heeft te maken
met een oerkracht die hij eros noemt
1
, •Eros = verlangen, in eerste plaats seksueel van aard (verlangen naar het mooie
lichaam)
• Gerichtheid op die mooie mensen overstijgt, komt los van lichamelijke sferen
• Echte schoonheid begint bij eros, maar daar stopt het niet -> wordt overstegen
door een verlangen naar meer abstracte dingen en uiteindelijk het schouwen
(contemplatie) van ideeën, vormen, dat wat eeuwig en onveranderlijk is
⇒ Tendens: contemplatieve moet overstegen worden door eros/erotieke ->
tendens voor verachting van lichamelijke en zintuigelijke
⇒ Ideeën kan je niet zien, niet zintuigelijk waarneembaar. Niet-zintuigelijke
vorm van contemplatie -> idee van het schone zelf
• Het goede leven bestaat erin zich niet te laten misleiden door het begeerlijke
lichaam -> contemplatieve
⇒ Mimesis (nabootsing/weergave/verdubbeling)
• Eerste belangrijke theorie (mimesistheorie)
• In boek “De Staat”
• Kunst is in eerste instantie een mimetische activiteit -> nabootsen van de
werkelijkheid
⇒ Afbeelding van iets wat buiten het kunstwerk bestaat -> het verdubbelen
van de werkelijkheid
⇒ Het gaat niet zomaar over nabootsing; wat wij waarnemen is zelf iets
vluchtig en vergankelijk; wat we zintuigelijk waarnemen is is zelf niet de
werkelijkheid zoals die is, maar een flauwe onvolmaakte kopie van iets
anders => van de idee, de vorm (vormenwereld)
• Dus: de zintuigelijke werkelijkheid is zelf een mimesis van iets wat we
niet zintuigelijk kunnen waarnemen, de eeuwige en onveranderlijke
“vorm”
• Als kunstenaar zou je je moeten richten op de “vorm” ipv op de (bv) boom die
we nu zien
⇒ Richten op de onveranderlijke vorm van boom ipv individuele boom =>
“De boom der bomen”
⇒ Is iets wat we niet zintuigelijke kunnen waarnemen -> de kunstenaar heeft
hier dus geen toegang tot
• De kunstenaar is dus nog minder waard dan de ambachtsman volgen
Plato -> de ambachtsman maakt tenminste nog iets wat nuttig is
• 1 reden om kunst te mijden: Literatuur en kunst is de wereld van de schijn,
ste
schaduwen, onvolmaakte en vergankelijke, particuliere
⇒ Kunstenaars zijn bedriegers die niet id ideale staat passen
• 2de reden om kunst te mijden: Het brengt mensen uit evenwicht, emotioneel
ontredderend (denk bv aan boek waar je volledig in op gaat) -> dus slechte
invloed op ons mens-zijn, ons emotionele leven
⇒ Je wordt meegesleept, dit is vaak de bedoeling ve werk
⇒ Toch moet je bepaalde afstand houden, het is niet de werkelijkheid
2
, ⇒ Evenwicht vinden tussen opgaan in - en afstand houden van.
⇒ Conclusie: wortels vd esthetica liggen niet bij het puur zintuigelijke, maar de
mogelijkheid om dat de overtuigen
• Moderne esthetica is dus reactie tegen Plato en tendens vh zintuigelijke te overstijgen
⇒ Bijzondere waarden van zintuigen naar boven halen (Baumgarten, 1750)
⇒ Empirisme als tegenbeweging -> herwaardering empirische
• Oa David Hume
⇒ Autonomie vh esthetische wordt herkend -> domein vd esthetica wordt met
termijn afgebakend
• E. Kant als ware grondlegger esthetica
⇒ Merkwaardig: het is niet de kunst die een centraal onderdeel vormt van
zijn filosofie
⇒ Er is geen grovere vertekening van de esthetica mogelijk dan de inleiding
die beweren dat Kant een kunstfilosofie schreef
⇒ Belang van de vorm bij Kant is voor hem id eerste instantie het
natuurschoon (ipv kunst)
• Bedenkingen bij de mimesistheorie
⇒ Is de Sint-Pietersbasiliek in Rome dan kunst? En muziek?
• Beelden ze iets af?
⇒ Waarde van bepaalde artefacten; waarom zijn bepaalde artefacten kunst en
andere niet?
⇒ Theorie is dus niet algemeen geldig
• Belangrijke tegenhanger mimesistheorie: de expressietheorie
⇒ Recht doen aan bv muziek als kunst
⇒ Expressie van emoties staat centraal, het uiterlijke van gevoelens
⇒ Bekendste verdediger: L. Tolstoi
• Expressieve kracht van kunst, kunst is in eerste plaats uitdrukking van
emoties
⇒ R.G. Collingwood, The principles of Art
• Het is typisch voor kunst om emoties uit te drukken, maar het kunstwerk
helpt ook (voor kunstenaar en toeschouwer) om inzicht te krijgen in de eigen
emoties
⇒ Kunst als verheldering van emoties -> kunst is dus een belangrijke bijdrage
tot onze humanisering
• Eigen en emoties van anderen leren kennen, inzicht krijgen =
cognitieve waarde
⇒ Ook het beheersen van emoties dmv kunst leren
⇒ Kritiek: zijn alle kunstwerken expressies van emoties?
• Bv conceptuele kunst brengt ideeën over, vaak geen emoties
• Manier waarop bepaalde emoties/ideeën/werkelijkheid wordt getoond is belangrijk
bij verheffen van artefacten tot kunstwerk
• Morele waarde is belangrijk bij verheffen van artefacten tot kunstwerk
3
, ⇒ Kunst als zuivering/reiniging van de emoties -> morele zuivering
⇒ Bedenking: moet kunst altijd moreel verheffend zijn?
⇒ Is er iets mogelijk als pornografische kunst?
• Is anders dan erotische kunst
• Kan pornografie kunst zijn?
• Hoe expliciet mag/kan het zijn? Is het storend/verstorend?
• Cognitieve waarde van kunst: kunst omdat het belangrijke kennis oplevert
⇒ Vraag: wat voor kennis?
⇒ Hegel
• Maar: ware kennis is kennis die via begrippen wordt gecommuniceerd ->
Kunst wordt voor hem overtroffen door religie
⇒ Kunstwerk is een symbool -> kunst levert inzichten die we onmogelijk zonder
betekenisverlies in begrippen kunnen vertalen
• Dus symbolische kennis
• De betekenis die een kunstwerk heeft/inzichten die het meedeelt zijn
onlosmakelijk verbonden met het medium waarin die inzichten worden
overgebracht => Inzicht/betekenis is niet overdraagbaar (bv een gedicht
proberen te parafraseren)
⇒ Verschil tussen een schilderij en een foto -> is fotografie kunst?
• Foto = relatie met realiteit is sterk, materiële band met het afgebeelde
⇒ Kunnen wel sterke persoonlijke, sentimentele waarde hebben
⇒ Hebben ze artistieke waarde?
⇒ Bijzonder omdat ze spoor zijn van de realiteit dat het afbeeld
• Schilderij = meer mogelijkheid tot eigen expressie kunstenaar
1. Schoonheid en goede smaak – Immanuel Kant
Inleiding
• Damien Hirst, The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living, 1991
⇒ Schoonheid? Kunst? Goede smaak?
⇒ Gaat hier niet om de ambacht
4
