Infectie & Afweer
Inhoud
1. Bacteriën en fungi ............................................................................................. 5
1.1 Situering van bacteriën ............................................................................... 6
1.2 Anatomie van bacteriën .............................................................................. 7
1.3 Metabolieten, celdeling en fenotypische adaptatie ....................................... 9
1.4 Naamgeving en taxonomie ........................................................................ 10
1.5 Genotypische variatie bij bacteriën ............................................................ 10
1.5.1 Belang van genotypische verschillen ................................................... 11
1.5.2 Serotypering van bacteriën ................................................................. 11
1.5.3 Genotypering van bacteriën................................................................ 11
1.6 De voornaamste (orale) microbiota ............................................................ 11
1.6.1 Grampositieve kokken ........................................................................ 11
1.6.2 Grampositieve staven ........................................................................ 12
1.6.3 Gramnegatieve kokken ....................................................................... 12
1.6.4 Gramnegatieve staven ....................................................................... 13
1.7 Fungi: gisten en schimmels ....................................................................... 13
1.8 Infecties met Candida sp. ......................................................................... 14
1.9 Predisponerende risicofactoren vaan candidiase ........................................ 15
1.10 Aspergillus spp. en aspergillose ................................................................. 15
1.11 Behandeling van mycosen: antimycotische middelen ................................. 16
2. Antibiotica en virostatica.................................................................................. 17
2.1 Antibiotica: inleiding ................................................................................. 17
2.2 Interactie van antibiotica met bacterie en gastheer ..................................... 17
2.3 Voorspellen van de werkzaamheid in de patiënt .......................................... 19
2.3.1 Dilutie-antibiogram ............................................................................ 19
2.3.2 Diffusie-antibiogram .......................................................................... 19
2.3.3 Werkzaamheid in de patiënt voorspellen ............................................. 20
2.3.4 Klinisch breekpunt ............................................................................. 20
2.4 Overzicht van de antibiotica en hun werkingsmechanisme .......................... 21
2.4.1 Antibiotica die inwerken op de celwandstructuur en -synthese ............. 21
1
, 2.4.2 Antibiotica die inwerken op de eiwitsynthese ....................................... 22
2.4.3 Antibiotica die inwerken op de nucleïnezuursynthese ........................... 22
2.5 Antibioticaresistentie van bacteriën ........................................................... 22
2.5.1 Drijvende kracht(en) van resistentie .................................................... 22
2.5.2 Mechanismen van resistentie ............................................................. 22
2.5.3 Kinetiek van ontstaan en verspreiding van resistentie ........................... 23
2.5.4 Persisters (en het onderscheid met resistentie-mutanten) .................... 24
2.5.5 Hoe resistentie voorkomen in inperken? .............................................. 24
2.6 Het profylactisch gebruik van antibiotica .................................................... 25
2.7 Antibiotherapie in de tandartspraktijk......................................................... 26
2.7.1 Naar een concrete antibiotherapie: wat komt er zoal bij kijken? .................. 26
2.8 Middelen tegen virussen ........................................................................... 26
2.8.1 Antivirale middelen (virostatica) grijpen in op de virale levenscyclus ........... 26
2.8.2 Anti-herpes middelen: acyclovir en valacyclovir ........................................ 26
3. Diagnostiek ..................................................................................................... 27
3.1 Inleiding ................................................................................................... 27
3.1.1 De taken van het medisch microbiologisch lab .................................... 27
3.2 Directe detectie........................................................................................ 27
3.2.1 Microscopie ...................................................................................... 27
3.2.2 Niet-microscopische methoden ......................................................... 28
3.3 Detectie na amplificatie ............................................................................ 29
3.3.1 Basistechniek voor kweek van micro-organismen ................................ 29
3.3.2 Identificatie van de opgegroeide bacteriën .......................................... 29
3.3.3 Kweek van moeilijker kweekbare micro-organismen............................. 30
3.3.4 Interpretatie in het bacteriologisch onderzoek ..................................... 30
3.3.5 Detectie na moleculaire amplificatie................................................... 32
3.4 Serologie ................................................................................................. 33
3.5 Microbiologische diagnostiek en de tandheelkunde .................................... 34
4. De barrières, de normale flora en ontstaan van plaque en cariës ......................... 36
4.1 Inleiding ................................................................................................... 36
4.2 Barrières tegen micro-organismen .................................................................. 36
4.2.1 De fysieke barrières die het lichaam scheiden van de externe omgeving ...... 36
2
, 4.2.2 Chemische barrière ................................................................................. 36
4.2.3 Barrière-functie: de normale flora ............................................................. 37
4.3 Overzicht van de verschillende lichaamsoppervlakken met hun barrières en
hun microflora .................................................................................................... 38
4.3.1 Huidbarrière ...................................................................................... 38
4.3.2 Mondholte en bovenste luchtweg ....................................................... 38
3.3.3 Diepe luchtwegen .............................................................................. 39
4.4 Abnormale flora en dysbacteriose ............................................................. 40
4.4.1 Abnormale flora (kolonisatie) .............................................................. 40
4.4.2 Dysbacteriose ................................................................................... 40
4.5 Positieve beïnvloeding van de microflora .................................................... 40
4.6 De orale microflora: van kolonisatie tot plaque ........................................... 41
4.7 De orale microflora: van plaque tot cariës .................................................. 41
4.7.1 Het koolstof- of suikermetabolisme van orale bacteriën ....................... 41
4.7.2 Plaque met veel zuurvormende bacteriën leidt tot demineralisatie ........ 42
4.7.3 De oorzaak (verwekker) van cariës? ..................................................... 42
4.7.4 Cariës, zoals veel ziekten is multifactorieel .......................................... 43
4.7.5 Cariës: principes van preventie ........................................................... 43
4.8 De gevolgen van cariës.............................................................................. 43
5. Infectiepreventie ............................................................................................. 44
5.1 Inleiding: Belang, historiek en definitie van infectiepreventie ....................... 44
5.2 Belang van infectiepreventie in TMK ........................................................... 45
5.3 De infectieketen ....................................................................................... 45
5.4 Infectiepreventie – breaking the chain ........................................................ 48
5.5 Standaardvoorzorgen ................................................................................ 49
5.5.1 Handhygiëne -randvoorwaarden/basisvereisten .................................. 49
5.5.2 PBM (persoonlijk beschermingsmiddel): niet-steriele handschoenen ......... 50
5.5.3 PBM: bescherming van de kledij en slijmvliezen van het aangezicht ....... 50
5.5.4 Respiratoire hygiëne en hoestetiquette ............................................... 51
5.5.5 Overdracht van bloedoverdraagbare virussen ...................................... 51
5.6 Reiniging en desinfectie van omgeving en zorgmateriaal .............................. 52
5.6.1 Medisch materiaal................................................................................... 52
3
, 5.6.2 Omgeving ............................................................................................... 52
5.6.3 Behandelunit..................................................................................... 53
5.7 Relevante micro-organismen voor de tandheelkundige praktijk en de te nemen
voorzorgsmaatregelen ......................................................................................... 55
6. Gingivale en parodontale infecties .................................................................... 58
6.1 Van attachment tot plaque ........................................................................ 58
6.1.1 Vloeistofstromen in de mind: invloed op de habitats ............................ 58
6.2 Unieke kenmerken van de sulcus gingivalis ................................................ 58
6.3 Plaque in het (sub)gingivaal gebied ............................................................ 60
6.4 Specifieke paropathogenen ....................................................................... 60
6.4.1 Inleiding ............................................................................................ 60
6.4.2 Biologische kenmerken van paropathogenen ....................................... 60
6.4.3 Keystone pathogen ............................................................................ 61
6.5 Klinische gevolgen van parodontale inflammatie ............................................. 61
6.5.1 Klinische vormen van parodontale ziekten: ............................................... 62
6.5.2 Systemische gevolgen van parodontale infecties ....................................... 62
6.6 Behandeling en preventie .......................................................................... 62
4
Inhoud
1. Bacteriën en fungi ............................................................................................. 5
1.1 Situering van bacteriën ............................................................................... 6
1.2 Anatomie van bacteriën .............................................................................. 7
1.3 Metabolieten, celdeling en fenotypische adaptatie ....................................... 9
1.4 Naamgeving en taxonomie ........................................................................ 10
1.5 Genotypische variatie bij bacteriën ............................................................ 10
1.5.1 Belang van genotypische verschillen ................................................... 11
1.5.2 Serotypering van bacteriën ................................................................. 11
1.5.3 Genotypering van bacteriën................................................................ 11
1.6 De voornaamste (orale) microbiota ............................................................ 11
1.6.1 Grampositieve kokken ........................................................................ 11
1.6.2 Grampositieve staven ........................................................................ 12
1.6.3 Gramnegatieve kokken ....................................................................... 12
1.6.4 Gramnegatieve staven ....................................................................... 13
1.7 Fungi: gisten en schimmels ....................................................................... 13
1.8 Infecties met Candida sp. ......................................................................... 14
1.9 Predisponerende risicofactoren vaan candidiase ........................................ 15
1.10 Aspergillus spp. en aspergillose ................................................................. 15
1.11 Behandeling van mycosen: antimycotische middelen ................................. 16
2. Antibiotica en virostatica.................................................................................. 17
2.1 Antibiotica: inleiding ................................................................................. 17
2.2 Interactie van antibiotica met bacterie en gastheer ..................................... 17
2.3 Voorspellen van de werkzaamheid in de patiënt .......................................... 19
2.3.1 Dilutie-antibiogram ............................................................................ 19
2.3.2 Diffusie-antibiogram .......................................................................... 19
2.3.3 Werkzaamheid in de patiënt voorspellen ............................................. 20
2.3.4 Klinisch breekpunt ............................................................................. 20
2.4 Overzicht van de antibiotica en hun werkingsmechanisme .......................... 21
2.4.1 Antibiotica die inwerken op de celwandstructuur en -synthese ............. 21
1
, 2.4.2 Antibiotica die inwerken op de eiwitsynthese ....................................... 22
2.4.3 Antibiotica die inwerken op de nucleïnezuursynthese ........................... 22
2.5 Antibioticaresistentie van bacteriën ........................................................... 22
2.5.1 Drijvende kracht(en) van resistentie .................................................... 22
2.5.2 Mechanismen van resistentie ............................................................. 22
2.5.3 Kinetiek van ontstaan en verspreiding van resistentie ........................... 23
2.5.4 Persisters (en het onderscheid met resistentie-mutanten) .................... 24
2.5.5 Hoe resistentie voorkomen in inperken? .............................................. 24
2.6 Het profylactisch gebruik van antibiotica .................................................... 25
2.7 Antibiotherapie in de tandartspraktijk......................................................... 26
2.7.1 Naar een concrete antibiotherapie: wat komt er zoal bij kijken? .................. 26
2.8 Middelen tegen virussen ........................................................................... 26
2.8.1 Antivirale middelen (virostatica) grijpen in op de virale levenscyclus ........... 26
2.8.2 Anti-herpes middelen: acyclovir en valacyclovir ........................................ 26
3. Diagnostiek ..................................................................................................... 27
3.1 Inleiding ................................................................................................... 27
3.1.1 De taken van het medisch microbiologisch lab .................................... 27
3.2 Directe detectie........................................................................................ 27
3.2.1 Microscopie ...................................................................................... 27
3.2.2 Niet-microscopische methoden ......................................................... 28
3.3 Detectie na amplificatie ............................................................................ 29
3.3.1 Basistechniek voor kweek van micro-organismen ................................ 29
3.3.2 Identificatie van de opgegroeide bacteriën .......................................... 29
3.3.3 Kweek van moeilijker kweekbare micro-organismen............................. 30
3.3.4 Interpretatie in het bacteriologisch onderzoek ..................................... 30
3.3.5 Detectie na moleculaire amplificatie................................................... 32
3.4 Serologie ................................................................................................. 33
3.5 Microbiologische diagnostiek en de tandheelkunde .................................... 34
4. De barrières, de normale flora en ontstaan van plaque en cariës ......................... 36
4.1 Inleiding ................................................................................................... 36
4.2 Barrières tegen micro-organismen .................................................................. 36
4.2.1 De fysieke barrières die het lichaam scheiden van de externe omgeving ...... 36
2
, 4.2.2 Chemische barrière ................................................................................. 36
4.2.3 Barrière-functie: de normale flora ............................................................. 37
4.3 Overzicht van de verschillende lichaamsoppervlakken met hun barrières en
hun microflora .................................................................................................... 38
4.3.1 Huidbarrière ...................................................................................... 38
4.3.2 Mondholte en bovenste luchtweg ....................................................... 38
3.3.3 Diepe luchtwegen .............................................................................. 39
4.4 Abnormale flora en dysbacteriose ............................................................. 40
4.4.1 Abnormale flora (kolonisatie) .............................................................. 40
4.4.2 Dysbacteriose ................................................................................... 40
4.5 Positieve beïnvloeding van de microflora .................................................... 40
4.6 De orale microflora: van kolonisatie tot plaque ........................................... 41
4.7 De orale microflora: van plaque tot cariës .................................................. 41
4.7.1 Het koolstof- of suikermetabolisme van orale bacteriën ....................... 41
4.7.2 Plaque met veel zuurvormende bacteriën leidt tot demineralisatie ........ 42
4.7.3 De oorzaak (verwekker) van cariës? ..................................................... 42
4.7.4 Cariës, zoals veel ziekten is multifactorieel .......................................... 43
4.7.5 Cariës: principes van preventie ........................................................... 43
4.8 De gevolgen van cariës.............................................................................. 43
5. Infectiepreventie ............................................................................................. 44
5.1 Inleiding: Belang, historiek en definitie van infectiepreventie ....................... 44
5.2 Belang van infectiepreventie in TMK ........................................................... 45
5.3 De infectieketen ....................................................................................... 45
5.4 Infectiepreventie – breaking the chain ........................................................ 48
5.5 Standaardvoorzorgen ................................................................................ 49
5.5.1 Handhygiëne -randvoorwaarden/basisvereisten .................................. 49
5.5.2 PBM (persoonlijk beschermingsmiddel): niet-steriele handschoenen ......... 50
5.5.3 PBM: bescherming van de kledij en slijmvliezen van het aangezicht ....... 50
5.5.4 Respiratoire hygiëne en hoestetiquette ............................................... 51
5.5.5 Overdracht van bloedoverdraagbare virussen ...................................... 51
5.6 Reiniging en desinfectie van omgeving en zorgmateriaal .............................. 52
5.6.1 Medisch materiaal................................................................................... 52
3
, 5.6.2 Omgeving ............................................................................................... 52
5.6.3 Behandelunit..................................................................................... 53
5.7 Relevante micro-organismen voor de tandheelkundige praktijk en de te nemen
voorzorgsmaatregelen ......................................................................................... 55
6. Gingivale en parodontale infecties .................................................................... 58
6.1 Van attachment tot plaque ........................................................................ 58
6.1.1 Vloeistofstromen in de mind: invloed op de habitats ............................ 58
6.2 Unieke kenmerken van de sulcus gingivalis ................................................ 58
6.3 Plaque in het (sub)gingivaal gebied ............................................................ 60
6.4 Specifieke paropathogenen ....................................................................... 60
6.4.1 Inleiding ............................................................................................ 60
6.4.2 Biologische kenmerken van paropathogenen ....................................... 60
6.4.3 Keystone pathogen ............................................................................ 61
6.5 Klinische gevolgen van parodontale inflammatie ............................................. 61
6.5.1 Klinische vormen van parodontale ziekten: ............................................... 62
6.5.2 Systemische gevolgen van parodontale infecties ....................................... 62
6.6 Behandeling en preventie .......................................................................... 62
4
