Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: Introductie
Hoofdstuk 2: Classificatie, diagnostiek en epidemiologie
Hoofdstuk 5: Slaapstoornissen en slaapproblemen
Hoofdstuk 9: Zindelijk worden en zindelijkheidsstoornissen
Hoofdstuk 7: Gehechtheid en hechtingsstoornissen
Hoofdstuk 8: Autismespectrumstoornissen
Hoofdstuk 11: Zelfregulatie en de aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis
(ADHD)
Hoofdstuk 12: Agressie en gedragsstoornissen
Hoofdstuk 13: Angst en angststoornissen
Hoofdstuk 14: Stemming en stemmingsstoornissen
Hoofdstuk 17: Psychotische stoornissen bij jongeren
Hoofdstuk 16: Middelengebruik en middelenmisbruik
Hoofdstuk 6: Voedings- en eetstoornissen bij het jonge kind
Hoofdstuk 15: Eten en eetstoornissen
, 2
Hoofdstuk 1: Introductie
Casussen:
Bij elke casus kan men zich vier vragen stellen: Wat is er aan de hand? Hoe is dit zo
gekomen? Wat kan eraan gedaan worden? Hoe zal het met hem of haar verder gaan?
Op basis van informatie over stoornissen kan de vraag Wat is er aan de hand? beantwoord
worden Informatie over risico- en beschermingsfactoren kan antwoord geven op de vraag
Hoe is dit zo gekomen?
1.1 Wat is ontwikkelingspsychopathologie?
Psychopathologie is de wetenschap waarin psychische stoornissen worden bestudeerd.
Ontwikkeling is een centraal begrip bij het onderzoeken van ontstaan en beloop van
psychische stoornissen.
Vroeger en nu
In de ontwikkelingspsychopathologie wordt het begrip ontwikkelingsbenadering toegepast.
Dit betekent dat we uitgaan van de veronderstelling dat gedrag(smogelijkheden) in de loop
van iemands leven veranderen en complexer worden. Psychopathologie gaat er niet vanuit
dat vroegere ervaringen voor de volle honderd procent iemands functioneren bepalen; in
plaats daarvan is de relatie tussen vroegere ervaringen en huidige ervaringen het best
vanuit een wisselwerking te begrijpen. De essentie is dat ervaringen uit het verleden
beïnvloeden hoe iemand diens huidige ervaringen interpreteert en waardeert, en dat de
ervaringen uit het heden beïnvloeden hoe iemand terugkijkt op het verleden. Dit is een
belangrijk punt in de hulpverlening: door andere ervaringen te bieden wordt geprobeerd het
kind te helpen diens geschiedenis, bij wijze van spreken, wat zonniger neer te zetten.
De theorie van ontwikkelingsopgaven is een van de uitgangspunten om de
ontwikkeling van kinderen en jongeren te begrijpen. De theorie is dat een kind in elke
leeftijdsfase bepaalde opgaven moet zien te volbrengen, bijvoorbeeld gehechtheid of leren
omgaan met leeftijdsgenoten. Als zulke ervaringen die bij een bepaalde
ontwikkelingsopgave horen niet goed worden verworven, wordt de kans op latere problemen
groter. Een psychische stoornis wordt in dit perspectief niet opgevat als ‘iets’ wat een kind of
volwassene heeft, maar als een ontwikkeling die is vastgelopen of is scheefgegroeid.
Een dynamisch gezichtspunt
Afwijkend gedrag of een psychische stoornis wordt niet als statisch gezien, maar als
dynamisch. Dit betekent dat er wordt uitgegaan dat de verschijningsvorm van afwijkend
gedrag verandert gedurende de levensloop van een persoon. ‘Normaal’ is een tijd- en
plaatsgebonden begrip. Als we dit samen zien met het ontwikkelingsperspectief, betekent
dat het volgende: eenzelfde vorm van gedrag in de ene leeftijdsfase wordt als normaal of
wenselijk gezien, en in de andere leeftijdsfase als abnormaal of onwenselijk.
Een uniek individu met unieke ervaringen
De ontwikkeling van een kind, en daarmee diens gedrag, wordt beïnvloed door zowel
factoren uit de omgeving van het kind als factoren van of voortkomend uit het kind zelf (zoals
leeftijd, intelligentie en zelfbeeld). Omgevingsfactoren kunnen we onderscheiden in
invloeden van het gezin, de school, media, cultuur en maatschappelijke normen en waarden.
2
, 3
Eenzijdige relaties waarin de nadruk wordt gelegd op één oorzakelijke factor, zijn vrijwel
altijd onjuist en schadelijk voor het kind.
Normale ontwikkeling
Om te kunnen beoordelen of gedrag afwijkend of onaangepast is, is het voorwaardelijk om
te weten wat tijdens de verschillende ontwikkelingsstadia van een kind normaal gedrag is.
De normale ontwikkeling is lastig te definiëren. Vaak wordt er uitgegaan van een
gemiddelde leeftijdsadequate ontwikkeling. Dat betekent dat gedrag dat hoort bij
5-jarigen, als abnormaal kan worden beoordeeld bij 10-jarigen.
Kenmerken van stoornissen: begrippen
● Differentiaaldiagnose → Op welke andere stoornissen kunnen de besproken
stoornissen lijken?
● Comorbiditeit → Met welke andere problematiek en stoornissen kunnen ze
samengaan?
● Prevalentie → Hoe vaak komt een stoornis voor?
Maatschappelijke en culturele invloeden op een stoornis
De cultuur en maatschappelijke omstandigheden kunnen de kans dat kinderen bepaald
gedrag gaan vertonen vergroten of verkleinen. Daarnaast kan een bepaalde stoornis
verschillend tot uiting komen in uiteenlopende culturen. Een tweede manier waarop ‘cultuur’
invloed heeft op psychopathologie bij kinderen is de wijze waarop normen en waarden uit
een cultuur de opvattingen van volwassenen over het gedrag van kinderen beïnvloeden.
Cultuur is immers mede bepalend voor wat je als ‘normaal’ en ‘afwijkend’ beoordeelt. De
attributie van het gedrag, oftewel de oorzakelijke interpretatie is hierbij belangrijk.
Risico- en beschermingsfactoren
Het gedrag van een persoon, zoals een psychische stoornis, kan het best begrepen worden
vanuit de wisselwerking tussen de twee factoren. Een risicofactor is een factor die een
negatieve invloed heeft op de (normale) ontwikkeling van een kind. Een
beschermingsfactor is een factor die in een situatie van risico de negatieve invloed van de
risicofactor op de ontwikkeling geheel of gedeeltelijk teniet doet. Risico- en
beschermingsfactoren zijn in elke fase van het leven van invloed. Deze factoren zijn niet
statisch, maar kennen ook ontwikkeling.
Een stoornis wordt vrijwel nooit door één risicofactor veroorzaakt. Het aloude debat
over nature en nurture stelt een zinloze vraag en creëert een tegenstelling die niet bestaat.
Vrijwel al ons gedrag wordt namelijk beïnvloed door zowel erfelijke als omgevingsfactoren.
Met andere woorden: er is geen gedrag zonder erfelijke invloed en zonder omgeving.
Hoofdstuk 1 in 10 statements
1. Ontwikkelingspsychopathologie is geen nieuwe wetenschap, maar een benadering
waarin inzichten uit verschillende wetenschappelijke disciplines en
wetenschappelijke theorieën worden geïnterpreteerd.
2. Psychopathologie is iets anders dan psychiatrie. Bij psychopathologie wordt kennis
verzameld over algemene kenmerken van psychische stoornissen; bij psychiatrie
wordt met name gekeken naar (de effecten van) hulpverlening aan mensen met
psychische stoornissen.
3
, 4
3. De invloed van het ontwikkelingspsychopathologisch denkkader is de laatste jaren
enorm toegenomen.
4. Het actuele gedrag van een kind is altijd het gevolg van vroegere ervaringen en van
de eisen die de huidige situatie aan hen stelt.
5. De oorzaak van psychopathologie bij een kind ligt niet per definitie in diens verleden.
6. Een psychische stoornis kent nooit maar één oorzaak, en is altijd het resultaat van
een wisselwerking tussen biologische en omgevingsfactoren.
7. Als beoordeeld moet worden of gedrag van een kind adequaat is, moet daarbij de
(ontwikkelings)leeftijd van een kind betrokken worden. Gedrag dat op jonge leeftijd
adequaat is, kan op latere leeftijd op een stoornis wijzen.
8. Elk kind is uniek, en dat geldt ook voor kinderen met psychische stoornissen.
9. Je weet pas wat een afwijkende ontwikkeling is als je weet wat de normale,
gemiddelde ontwikkeling is, en als je rekening houdt met achterliggende culturele
opvattingen.
10. Gedrag vindt nooit in een vacuüm plaats, maar altijd in een sociale, culturele en
maatschappelijke omgeving die gedrag beïnvloedt - en andersom.
4
, 5
Hoofdstuk 2: Classificatie, diagnostiek en epidemiologie
2.1 Inleiding
Classificatiesystemen zijn systematische beschrijvingen van gedrag op basis van door
wetenschappers onderscheiden en gegroepeerde gedragskenmerken, met als doel gedrag
in te delen, bijvoorbeeld om te bepalen of er sprake is van een stoornis of om onderscheid te
maken tussen stoornissen. Diagnostiek gaat een stapje verder. Behalve gedragskenmerken
wordt ook vastgesteld of een kind lijdt onder problemen, behoefte heeft aan hulp of zorg en
wel of niet optimaal functioneert. Met andere woorden, classificatiesystemen geven
antwoord op de vraag Welke stoornis is dit? en diagnostiek beantwoordt de vraag Hoe is
deze stoornis ontstaan? de vraag Hoeveel kinderen hebben deze problemen? wordt
beantwoord door middel van epidemiologisch onderzoek.
2.2 Classificatie
Om te kunnen classificeren moeten we waarnemen, maar ook onderscheid maken tussen
de categorieën waarin we de waarnemingsresultaten indelen. Indelen gebeurt omdat
mensen behoefte hebben aan vereenvoudiging. Zonder classificatie is het onmogelijk om
een naam te geven aan een verschijnsel. Classificatie biedt ook mogelijkheid tot ordeningen
leidt tot een beter begrip van wat hetzelfde is en wat verschillend is. Bij psychische
stoornissen moet altijd de vraag gesteld worden of er nog een andere psychische stoornis is
die dezelfde symptomen kan veroorzaken en dus uitgesloten moet worden. Dit wordt
differentiaaldiagnose genoemd. Met behulp van classificatiesystemen worden psychische
stoornissen herkend, ingedeeld en van elkaar onderscheiden.
Het belang van een goede classificatie van psychische problematiek is dat we kennis
kunnen verwerven, en kennis gebaseerd op classificatie is kennis over een groep. Het is
echter niet de kennis van een uniek kind, maar ‘algemene’ kennis: we weten gemiddeld
gezien wat de kenmerken van een bepaalde stoornis zijn. Een hulpverlener weet op grond
van deze kennis welke methoden van hulpverlening zinvol kunnen zijn. Daarom is
classificatie het startpunt van de behandeling; daarna komt diagnostiek om te kijken naar het
ontstaan van de stoornis.
Categoriale benadering van classificatie: DSM
De letters DSM staan voor Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Een
psychische stoornis heeft volgens DSM twee definities:
1. Een psychische stoornis is een syndroom, gekenmerkt door klinisch significante
symptomen op het gebied van cognitieve functies, de emotieregulatie of het gedrag
van een persoon, dat een uiting is van een disfunctie in de psychologische,
biologische, of ontwikkelingsprocessen die ten grondslag liggen aan het psychische
functioneren. Psychische stoornissen gaan gewoonlijk gepaard met significante
lijdensdruk of beperkingen in het functioneren op sociaal of beroepsmatig gebied of
bij andere belangrijke bezigheden.
2. Een reactie op een veelvoorkomende stressor of een verlies, bijvoorbeeld het
overlijden van een dierbare, die te verwachten valt en cultureel wordt geaccepteerd,
is geen psychische stoornis. Sociaal deviant gedrag (politiek, religieus of seksueel
bijvoorbeeld) en conflicten die zich vooral afspelen tussen een individu en de
maatschappij zijn geen psychische stoornissen tenzij de deviantie of het conflict het
5
Hoofdstuk 1: Introductie
Hoofdstuk 2: Classificatie, diagnostiek en epidemiologie
Hoofdstuk 5: Slaapstoornissen en slaapproblemen
Hoofdstuk 9: Zindelijk worden en zindelijkheidsstoornissen
Hoofdstuk 7: Gehechtheid en hechtingsstoornissen
Hoofdstuk 8: Autismespectrumstoornissen
Hoofdstuk 11: Zelfregulatie en de aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis
(ADHD)
Hoofdstuk 12: Agressie en gedragsstoornissen
Hoofdstuk 13: Angst en angststoornissen
Hoofdstuk 14: Stemming en stemmingsstoornissen
Hoofdstuk 17: Psychotische stoornissen bij jongeren
Hoofdstuk 16: Middelengebruik en middelenmisbruik
Hoofdstuk 6: Voedings- en eetstoornissen bij het jonge kind
Hoofdstuk 15: Eten en eetstoornissen
, 2
Hoofdstuk 1: Introductie
Casussen:
Bij elke casus kan men zich vier vragen stellen: Wat is er aan de hand? Hoe is dit zo
gekomen? Wat kan eraan gedaan worden? Hoe zal het met hem of haar verder gaan?
Op basis van informatie over stoornissen kan de vraag Wat is er aan de hand? beantwoord
worden Informatie over risico- en beschermingsfactoren kan antwoord geven op de vraag
Hoe is dit zo gekomen?
1.1 Wat is ontwikkelingspsychopathologie?
Psychopathologie is de wetenschap waarin psychische stoornissen worden bestudeerd.
Ontwikkeling is een centraal begrip bij het onderzoeken van ontstaan en beloop van
psychische stoornissen.
Vroeger en nu
In de ontwikkelingspsychopathologie wordt het begrip ontwikkelingsbenadering toegepast.
Dit betekent dat we uitgaan van de veronderstelling dat gedrag(smogelijkheden) in de loop
van iemands leven veranderen en complexer worden. Psychopathologie gaat er niet vanuit
dat vroegere ervaringen voor de volle honderd procent iemands functioneren bepalen; in
plaats daarvan is de relatie tussen vroegere ervaringen en huidige ervaringen het best
vanuit een wisselwerking te begrijpen. De essentie is dat ervaringen uit het verleden
beïnvloeden hoe iemand diens huidige ervaringen interpreteert en waardeert, en dat de
ervaringen uit het heden beïnvloeden hoe iemand terugkijkt op het verleden. Dit is een
belangrijk punt in de hulpverlening: door andere ervaringen te bieden wordt geprobeerd het
kind te helpen diens geschiedenis, bij wijze van spreken, wat zonniger neer te zetten.
De theorie van ontwikkelingsopgaven is een van de uitgangspunten om de
ontwikkeling van kinderen en jongeren te begrijpen. De theorie is dat een kind in elke
leeftijdsfase bepaalde opgaven moet zien te volbrengen, bijvoorbeeld gehechtheid of leren
omgaan met leeftijdsgenoten. Als zulke ervaringen die bij een bepaalde
ontwikkelingsopgave horen niet goed worden verworven, wordt de kans op latere problemen
groter. Een psychische stoornis wordt in dit perspectief niet opgevat als ‘iets’ wat een kind of
volwassene heeft, maar als een ontwikkeling die is vastgelopen of is scheefgegroeid.
Een dynamisch gezichtspunt
Afwijkend gedrag of een psychische stoornis wordt niet als statisch gezien, maar als
dynamisch. Dit betekent dat er wordt uitgegaan dat de verschijningsvorm van afwijkend
gedrag verandert gedurende de levensloop van een persoon. ‘Normaal’ is een tijd- en
plaatsgebonden begrip. Als we dit samen zien met het ontwikkelingsperspectief, betekent
dat het volgende: eenzelfde vorm van gedrag in de ene leeftijdsfase wordt als normaal of
wenselijk gezien, en in de andere leeftijdsfase als abnormaal of onwenselijk.
Een uniek individu met unieke ervaringen
De ontwikkeling van een kind, en daarmee diens gedrag, wordt beïnvloed door zowel
factoren uit de omgeving van het kind als factoren van of voortkomend uit het kind zelf (zoals
leeftijd, intelligentie en zelfbeeld). Omgevingsfactoren kunnen we onderscheiden in
invloeden van het gezin, de school, media, cultuur en maatschappelijke normen en waarden.
2
, 3
Eenzijdige relaties waarin de nadruk wordt gelegd op één oorzakelijke factor, zijn vrijwel
altijd onjuist en schadelijk voor het kind.
Normale ontwikkeling
Om te kunnen beoordelen of gedrag afwijkend of onaangepast is, is het voorwaardelijk om
te weten wat tijdens de verschillende ontwikkelingsstadia van een kind normaal gedrag is.
De normale ontwikkeling is lastig te definiëren. Vaak wordt er uitgegaan van een
gemiddelde leeftijdsadequate ontwikkeling. Dat betekent dat gedrag dat hoort bij
5-jarigen, als abnormaal kan worden beoordeeld bij 10-jarigen.
Kenmerken van stoornissen: begrippen
● Differentiaaldiagnose → Op welke andere stoornissen kunnen de besproken
stoornissen lijken?
● Comorbiditeit → Met welke andere problematiek en stoornissen kunnen ze
samengaan?
● Prevalentie → Hoe vaak komt een stoornis voor?
Maatschappelijke en culturele invloeden op een stoornis
De cultuur en maatschappelijke omstandigheden kunnen de kans dat kinderen bepaald
gedrag gaan vertonen vergroten of verkleinen. Daarnaast kan een bepaalde stoornis
verschillend tot uiting komen in uiteenlopende culturen. Een tweede manier waarop ‘cultuur’
invloed heeft op psychopathologie bij kinderen is de wijze waarop normen en waarden uit
een cultuur de opvattingen van volwassenen over het gedrag van kinderen beïnvloeden.
Cultuur is immers mede bepalend voor wat je als ‘normaal’ en ‘afwijkend’ beoordeelt. De
attributie van het gedrag, oftewel de oorzakelijke interpretatie is hierbij belangrijk.
Risico- en beschermingsfactoren
Het gedrag van een persoon, zoals een psychische stoornis, kan het best begrepen worden
vanuit de wisselwerking tussen de twee factoren. Een risicofactor is een factor die een
negatieve invloed heeft op de (normale) ontwikkeling van een kind. Een
beschermingsfactor is een factor die in een situatie van risico de negatieve invloed van de
risicofactor op de ontwikkeling geheel of gedeeltelijk teniet doet. Risico- en
beschermingsfactoren zijn in elke fase van het leven van invloed. Deze factoren zijn niet
statisch, maar kennen ook ontwikkeling.
Een stoornis wordt vrijwel nooit door één risicofactor veroorzaakt. Het aloude debat
over nature en nurture stelt een zinloze vraag en creëert een tegenstelling die niet bestaat.
Vrijwel al ons gedrag wordt namelijk beïnvloed door zowel erfelijke als omgevingsfactoren.
Met andere woorden: er is geen gedrag zonder erfelijke invloed en zonder omgeving.
Hoofdstuk 1 in 10 statements
1. Ontwikkelingspsychopathologie is geen nieuwe wetenschap, maar een benadering
waarin inzichten uit verschillende wetenschappelijke disciplines en
wetenschappelijke theorieën worden geïnterpreteerd.
2. Psychopathologie is iets anders dan psychiatrie. Bij psychopathologie wordt kennis
verzameld over algemene kenmerken van psychische stoornissen; bij psychiatrie
wordt met name gekeken naar (de effecten van) hulpverlening aan mensen met
psychische stoornissen.
3
, 4
3. De invloed van het ontwikkelingspsychopathologisch denkkader is de laatste jaren
enorm toegenomen.
4. Het actuele gedrag van een kind is altijd het gevolg van vroegere ervaringen en van
de eisen die de huidige situatie aan hen stelt.
5. De oorzaak van psychopathologie bij een kind ligt niet per definitie in diens verleden.
6. Een psychische stoornis kent nooit maar één oorzaak, en is altijd het resultaat van
een wisselwerking tussen biologische en omgevingsfactoren.
7. Als beoordeeld moet worden of gedrag van een kind adequaat is, moet daarbij de
(ontwikkelings)leeftijd van een kind betrokken worden. Gedrag dat op jonge leeftijd
adequaat is, kan op latere leeftijd op een stoornis wijzen.
8. Elk kind is uniek, en dat geldt ook voor kinderen met psychische stoornissen.
9. Je weet pas wat een afwijkende ontwikkeling is als je weet wat de normale,
gemiddelde ontwikkeling is, en als je rekening houdt met achterliggende culturele
opvattingen.
10. Gedrag vindt nooit in een vacuüm plaats, maar altijd in een sociale, culturele en
maatschappelijke omgeving die gedrag beïnvloedt - en andersom.
4
, 5
Hoofdstuk 2: Classificatie, diagnostiek en epidemiologie
2.1 Inleiding
Classificatiesystemen zijn systematische beschrijvingen van gedrag op basis van door
wetenschappers onderscheiden en gegroepeerde gedragskenmerken, met als doel gedrag
in te delen, bijvoorbeeld om te bepalen of er sprake is van een stoornis of om onderscheid te
maken tussen stoornissen. Diagnostiek gaat een stapje verder. Behalve gedragskenmerken
wordt ook vastgesteld of een kind lijdt onder problemen, behoefte heeft aan hulp of zorg en
wel of niet optimaal functioneert. Met andere woorden, classificatiesystemen geven
antwoord op de vraag Welke stoornis is dit? en diagnostiek beantwoordt de vraag Hoe is
deze stoornis ontstaan? de vraag Hoeveel kinderen hebben deze problemen? wordt
beantwoord door middel van epidemiologisch onderzoek.
2.2 Classificatie
Om te kunnen classificeren moeten we waarnemen, maar ook onderscheid maken tussen
de categorieën waarin we de waarnemingsresultaten indelen. Indelen gebeurt omdat
mensen behoefte hebben aan vereenvoudiging. Zonder classificatie is het onmogelijk om
een naam te geven aan een verschijnsel. Classificatie biedt ook mogelijkheid tot ordeningen
leidt tot een beter begrip van wat hetzelfde is en wat verschillend is. Bij psychische
stoornissen moet altijd de vraag gesteld worden of er nog een andere psychische stoornis is
die dezelfde symptomen kan veroorzaken en dus uitgesloten moet worden. Dit wordt
differentiaaldiagnose genoemd. Met behulp van classificatiesystemen worden psychische
stoornissen herkend, ingedeeld en van elkaar onderscheiden.
Het belang van een goede classificatie van psychische problematiek is dat we kennis
kunnen verwerven, en kennis gebaseerd op classificatie is kennis over een groep. Het is
echter niet de kennis van een uniek kind, maar ‘algemene’ kennis: we weten gemiddeld
gezien wat de kenmerken van een bepaalde stoornis zijn. Een hulpverlener weet op grond
van deze kennis welke methoden van hulpverlening zinvol kunnen zijn. Daarom is
classificatie het startpunt van de behandeling; daarna komt diagnostiek om te kijken naar het
ontstaan van de stoornis.
Categoriale benadering van classificatie: DSM
De letters DSM staan voor Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Een
psychische stoornis heeft volgens DSM twee definities:
1. Een psychische stoornis is een syndroom, gekenmerkt door klinisch significante
symptomen op het gebied van cognitieve functies, de emotieregulatie of het gedrag
van een persoon, dat een uiting is van een disfunctie in de psychologische,
biologische, of ontwikkelingsprocessen die ten grondslag liggen aan het psychische
functioneren. Psychische stoornissen gaan gewoonlijk gepaard met significante
lijdensdruk of beperkingen in het functioneren op sociaal of beroepsmatig gebied of
bij andere belangrijke bezigheden.
2. Een reactie op een veelvoorkomende stressor of een verlies, bijvoorbeeld het
overlijden van een dierbare, die te verwachten valt en cultureel wordt geaccepteerd,
is geen psychische stoornis. Sociaal deviant gedrag (politiek, religieus of seksueel
bijvoorbeeld) en conflicten die zich vooral afspelen tussen een individu en de
maatschappij zijn geen psychische stoornissen tenzij de deviantie of het conflict het
5
