SAMENVATTING - ETHIEK IN DE ZORG
Studiefiche/praktische zaken
1. Verantwoordelijk lesgever: Prof. dr. An Mariman
2. Medelesgevers: Prof. dr. Dirk Vogelaers, Prof. dr. Axel Liégeois
3. Rode draad: kennis maken met ethische referentiekaders, ethische dilemma’s leren
analyseren en beargumenteren (uitgebreide inhoud in de studiefiche)
4. 6 lesblokken
30/09/2021
14/10/2021 (Prof. Liégeois)
28/10/2021
04/11/2021 (Prof. Liégeois)
25/11/2021
09/12/2021 (Prof. Liégeois)
5. Leermateriaal: ppt’s (Ufora), boek van Prof. Liégeois ‘Waarden in Dialoog’
(boek niet verplicht)
6. Evaluatievorm: schriftelijk examen (voorlopig gepland op 13/01/2022 namiddag), open
vragen
LES 1
1. Ethiek in de zorg: opzet
Elementen
Definiëring ethiek
Ethische benaderingen van het goede professionele handelen/ethische referentiekaders
Reflectie op de ontwikkelingen in de theorie: weerspiegelingen van historische
ontwikkelingen in de zorg
o Vroeger: paternalistische zorg (arts was baas) Nu: multidisciplinaire zorg
Pleidooi voor verbinding van ethische perspectieven van de verschillende actoren
(zorgverstrekkers en zorgorganisatie)
o Verpleegkunde in het management en verpleegkunde in de zorg tot consensus
proberen brengen
Ethiek ( moraal): wat is dit?
o Moraal = geheel van waarden en normen die voor een persoon/organisatie kunnen
gelden
o Ethiek
Systematisch nadenken over moraal (volgens gestructureerd plan)
= Waarden en normen op systematische wijze bestuderen
Bestuderen en analyseren van moraal (reflecteren)
o van recht
= ‘gestolde ethiek’: discussies over een ethisch onderwerp kunnen recht
doen ontstaan, vastgelegd in een wet (indien breed gedragen)
Voorbeeld: abortuswet, euthanasiewet, ....
Geheel van waarden en normen over een bepaald onderwerp waar we als
samenleving consensus over hebben
, Maatschappelijke en ethische discussies kunnen leiden tot
aanpassing hiervan
Het is niet omdat er reeds rechtspraak bestaat dat er daarom geen
ethische discussies gevoerd kunnen worden soms wordt de wet
dan aangepast
2. Normen en waarden
Normen
o Norma (= Latijn): richtsnoer, maatstaf of regel
o Concrete richtlijnen voor het handelen
o Algemeen aanvaarde gedragsregels
Bijvoorbeeld: jas aan de kapstok hangen bij thuiskomst
o Wat actueel als maatschappelijk, in groep als standaard geldt
o Wat normaal bevonden wordt
Reikwijdte kan verschillend zijn
Bepaalde maatschappij
Bepaalde sociale groepen
‘Ongeschreven regels’ = worden niet echt vragen bij gesteld
o Kunnen doorheen de tijd veranderen
o Sterk afhankelijk van religieuze, culturele, sociale, maatschappelijke achtergrond
Wapenwet in de Verenigde Staten (norm) VS waarde van
beschermwaardigheid
Normen en waarden kunnen soms botsen
Permissiviteit voor seksueel misbruik/seksisme
Voorbeeld: klusjesman legt hand op de poep van een 13-jarig meisje
In welke context gebeurd?
Hoe heeft het 13-jarig meisje dit ervaren?
Wat zijn de gewoonten van een persoon?
Belangrijk bij ethisch reflecteren: verschillende kanten van het
verhaal in rekening brengen
Behandeling van tienermoeders in Ierland
Te mooi meisje in klooster geplaatst bevallen en kind afstaan
voor experimenten
o Sterk cultureel bepaald en tijdsgebonden
Wat binnen een bepaalde context verwerpelijk is, kan in een andere context
betekenisloos zijn of positief gezien worden
In de ogen kijken ( tegenover ouderen ogen neerslaan)
Afspraken maken
Vrouwen voor laten gaan
Je gaat niet zitten bellen/sms-en tijdens een etentje in een
restaurant
…
Waarden
o Van een hogere orde
o Idealen en motieven die in een samenleving of groep nagestreefd worden
Bijvoorbeeld: eerlijkheid
o Opvattingen over wat wenselijk is
o Principes die richting geven aan het handelen
Voorbeelden: autonomie, beschermwaardigheid, rechtvaardigheid
, o Generiek voor meerdere maatschappelijke domeinen (niet beperkt tot de zorg)
Generiek voor volledige maatschappij
3. Ethiek in de zorg
Ethiek ( moraal): wat is dit?
o Systematisch nadenken over moraal
o Bestuderen en analyseren van moraal (reflecteren)
Moraal: geheel van waarden en normen dat voor een persoon of groep van
belang is
o Theorie van het goede handelen overstijgt de emoties
Mag niet abstract blijven, moet gebruikt worden in de praktijk (tot een
consensus komen)
In de verbinding ontstaat het juiste beeld
3.1 Systematische reflectie op waarden en normen
Overstijgt de emotionele reactie op situaties, die vragen oproepen
Evolutie naar narratieve of beschrijvende ethiek
Betekent analytisch werken met benoeming van de feiten overweging en weging met
toetsing aan waarden om te komen tot een besluitvorming van hoe te handelen
= CONCREET en expliciet maken
o We vertrekken vanuit de emotionele reacties en we moeten dit naar een hogere
orde tillen. Dwz analytisch werken met benoeming van de feiten. Altijd eerst
benoeming van de feiten (bijvoorbeeld: ik vind het not done als we verder gaan met
het behandelen van deze patiënt). Deze feiten moet je durven benomen.
o Dan een overweging en weging doen van de argumenten om tot een besluitvorming
te komen.
o Benoeming: de kennisfactor verhogen. De benoeming van de aandoening kan voor
emotionele reacties zorgen. Deze moeten geuit worden. De feiten moeten worden
geuit en dan leiden tot overweging en weging en besluitvorming.
Ethisch reflectiemodel komt aan bod in de lessen van prof. Liégeois
3.2 Implicaties van de definities
Ethiek heeft betrekking op doen en laten (handelingen)
En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
En dus niet alleen op doen en laten van professionals tegenover patiënten
Handelen is iets anders dan gedrag; impliceert grondhoudingen
Ethiek veronderstelt dan ook keuzevrijheid
Ethiek veronderstelt beelden van het goede leven (inclusief die van (professionele)
zorg/organisaties)
Ethiek vraagt ruimte voor reflectief gesprek over waarden en normen in relatie tot het
handelen
o Durven breed gaan
o Niet altijd gemakkelijk in een organisatie waar er hiërarchie bestaat
Vraagt tijd en investering
, 4. Ruimte voor reflectief gesprek
Op verschillende niveaus en derhalve vrij generiek
o In de individuele relatie zorgverstrekkers en cliënten
o In teamverbanden en tussen teams en transmuraal: micro- management
o Op organisatieniveau: macro-management
4.1 Ethische vragen die bestuurders, leidinggevenden en
medewerkers zich kunnen stellen (WZC)
Micro-niveau > het individu
Meso-niveau > de groep
Macro-niveau > de samenleving
Met andere woorden: verschillende ethische vragen op verschillende niveaus
4.2 En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
Abstracte ken-inhouden dienen vertaald te worden in handelen ten opzichte van concrete
zorgsituaties en unieke patiënten/cliënten/medemensen
Maar ook in management-besluitvorming op
o Micro-niveau
o Meso-niveau
o Macro-niveau
EXAMEN: Reflectie over vaccinatie bij werknemers: beleid binnen een zorginstelling
Micro-niveau:
Meso-niveau: waarden van de organisatie hoge vaccinatiegraad
Macro-niveau: normen van de maatschappij hoge vaccinatiegraad
Belangrijke factor = informeren
5. Handelen is iets anders dan gedrag
Eenzelfde handeling kan met fundamenteel verschillend gedrag uitgevoerd worden
Handeling is als het ware een begrip van een hogere orde (dan de automatische uitvoering)
en sluit een houding en onderliggende ethische reflectie in op normen en waarden
6. Ethiek als theoretische aangelegenheid en moraal
Ethiek brengt in kaart welke waarden en normen een rol spelen bij bepaalde
handelingsvragen = ordening en referentiekader
Onderzoekt uitgangspunten en richtlijnen voor ons zijn en handelen
Brengt ze onder in een ethische theorie als referentiekader
In een ethische theorie worden morele overwegingen, ervaringen en argumenten op
coherente wijze beschreven en gefundeerd
Elke benadering is een vorm van kijken naar ethische problemen
Er is een grote diversiteit in benaderingen; dat weerspiegelt de complexiteit van het denken
over het goede
Studiefiche/praktische zaken
1. Verantwoordelijk lesgever: Prof. dr. An Mariman
2. Medelesgevers: Prof. dr. Dirk Vogelaers, Prof. dr. Axel Liégeois
3. Rode draad: kennis maken met ethische referentiekaders, ethische dilemma’s leren
analyseren en beargumenteren (uitgebreide inhoud in de studiefiche)
4. 6 lesblokken
30/09/2021
14/10/2021 (Prof. Liégeois)
28/10/2021
04/11/2021 (Prof. Liégeois)
25/11/2021
09/12/2021 (Prof. Liégeois)
5. Leermateriaal: ppt’s (Ufora), boek van Prof. Liégeois ‘Waarden in Dialoog’
(boek niet verplicht)
6. Evaluatievorm: schriftelijk examen (voorlopig gepland op 13/01/2022 namiddag), open
vragen
LES 1
1. Ethiek in de zorg: opzet
Elementen
Definiëring ethiek
Ethische benaderingen van het goede professionele handelen/ethische referentiekaders
Reflectie op de ontwikkelingen in de theorie: weerspiegelingen van historische
ontwikkelingen in de zorg
o Vroeger: paternalistische zorg (arts was baas) Nu: multidisciplinaire zorg
Pleidooi voor verbinding van ethische perspectieven van de verschillende actoren
(zorgverstrekkers en zorgorganisatie)
o Verpleegkunde in het management en verpleegkunde in de zorg tot consensus
proberen brengen
Ethiek ( moraal): wat is dit?
o Moraal = geheel van waarden en normen die voor een persoon/organisatie kunnen
gelden
o Ethiek
Systematisch nadenken over moraal (volgens gestructureerd plan)
= Waarden en normen op systematische wijze bestuderen
Bestuderen en analyseren van moraal (reflecteren)
o van recht
= ‘gestolde ethiek’: discussies over een ethisch onderwerp kunnen recht
doen ontstaan, vastgelegd in een wet (indien breed gedragen)
Voorbeeld: abortuswet, euthanasiewet, ....
Geheel van waarden en normen over een bepaald onderwerp waar we als
samenleving consensus over hebben
, Maatschappelijke en ethische discussies kunnen leiden tot
aanpassing hiervan
Het is niet omdat er reeds rechtspraak bestaat dat er daarom geen
ethische discussies gevoerd kunnen worden soms wordt de wet
dan aangepast
2. Normen en waarden
Normen
o Norma (= Latijn): richtsnoer, maatstaf of regel
o Concrete richtlijnen voor het handelen
o Algemeen aanvaarde gedragsregels
Bijvoorbeeld: jas aan de kapstok hangen bij thuiskomst
o Wat actueel als maatschappelijk, in groep als standaard geldt
o Wat normaal bevonden wordt
Reikwijdte kan verschillend zijn
Bepaalde maatschappij
Bepaalde sociale groepen
‘Ongeschreven regels’ = worden niet echt vragen bij gesteld
o Kunnen doorheen de tijd veranderen
o Sterk afhankelijk van religieuze, culturele, sociale, maatschappelijke achtergrond
Wapenwet in de Verenigde Staten (norm) VS waarde van
beschermwaardigheid
Normen en waarden kunnen soms botsen
Permissiviteit voor seksueel misbruik/seksisme
Voorbeeld: klusjesman legt hand op de poep van een 13-jarig meisje
In welke context gebeurd?
Hoe heeft het 13-jarig meisje dit ervaren?
Wat zijn de gewoonten van een persoon?
Belangrijk bij ethisch reflecteren: verschillende kanten van het
verhaal in rekening brengen
Behandeling van tienermoeders in Ierland
Te mooi meisje in klooster geplaatst bevallen en kind afstaan
voor experimenten
o Sterk cultureel bepaald en tijdsgebonden
Wat binnen een bepaalde context verwerpelijk is, kan in een andere context
betekenisloos zijn of positief gezien worden
In de ogen kijken ( tegenover ouderen ogen neerslaan)
Afspraken maken
Vrouwen voor laten gaan
Je gaat niet zitten bellen/sms-en tijdens een etentje in een
restaurant
…
Waarden
o Van een hogere orde
o Idealen en motieven die in een samenleving of groep nagestreefd worden
Bijvoorbeeld: eerlijkheid
o Opvattingen over wat wenselijk is
o Principes die richting geven aan het handelen
Voorbeelden: autonomie, beschermwaardigheid, rechtvaardigheid
, o Generiek voor meerdere maatschappelijke domeinen (niet beperkt tot de zorg)
Generiek voor volledige maatschappij
3. Ethiek in de zorg
Ethiek ( moraal): wat is dit?
o Systematisch nadenken over moraal
o Bestuderen en analyseren van moraal (reflecteren)
Moraal: geheel van waarden en normen dat voor een persoon of groep van
belang is
o Theorie van het goede handelen overstijgt de emoties
Mag niet abstract blijven, moet gebruikt worden in de praktijk (tot een
consensus komen)
In de verbinding ontstaat het juiste beeld
3.1 Systematische reflectie op waarden en normen
Overstijgt de emotionele reactie op situaties, die vragen oproepen
Evolutie naar narratieve of beschrijvende ethiek
Betekent analytisch werken met benoeming van de feiten overweging en weging met
toetsing aan waarden om te komen tot een besluitvorming van hoe te handelen
= CONCREET en expliciet maken
o We vertrekken vanuit de emotionele reacties en we moeten dit naar een hogere
orde tillen. Dwz analytisch werken met benoeming van de feiten. Altijd eerst
benoeming van de feiten (bijvoorbeeld: ik vind het not done als we verder gaan met
het behandelen van deze patiënt). Deze feiten moet je durven benomen.
o Dan een overweging en weging doen van de argumenten om tot een besluitvorming
te komen.
o Benoeming: de kennisfactor verhogen. De benoeming van de aandoening kan voor
emotionele reacties zorgen. Deze moeten geuit worden. De feiten moeten worden
geuit en dan leiden tot overweging en weging en besluitvorming.
Ethisch reflectiemodel komt aan bod in de lessen van prof. Liégeois
3.2 Implicaties van de definities
Ethiek heeft betrekking op doen en laten (handelingen)
En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
En dus niet alleen op doen en laten van professionals tegenover patiënten
Handelen is iets anders dan gedrag; impliceert grondhoudingen
Ethiek veronderstelt dan ook keuzevrijheid
Ethiek veronderstelt beelden van het goede leven (inclusief die van (professionele)
zorg/organisaties)
Ethiek vraagt ruimte voor reflectief gesprek over waarden en normen in relatie tot het
handelen
o Durven breed gaan
o Niet altijd gemakkelijk in een organisatie waar er hiërarchie bestaat
Vraagt tijd en investering
, 4. Ruimte voor reflectief gesprek
Op verschillende niveaus en derhalve vrij generiek
o In de individuele relatie zorgverstrekkers en cliënten
o In teamverbanden en tussen teams en transmuraal: micro- management
o Op organisatieniveau: macro-management
4.1 Ethische vragen die bestuurders, leidinggevenden en
medewerkers zich kunnen stellen (WZC)
Micro-niveau > het individu
Meso-niveau > de groep
Macro-niveau > de samenleving
Met andere woorden: verschillende ethische vragen op verschillende niveaus
4.2 En dus niet alleen op abstracte ken-inhouden
Abstracte ken-inhouden dienen vertaald te worden in handelen ten opzichte van concrete
zorgsituaties en unieke patiënten/cliënten/medemensen
Maar ook in management-besluitvorming op
o Micro-niveau
o Meso-niveau
o Macro-niveau
EXAMEN: Reflectie over vaccinatie bij werknemers: beleid binnen een zorginstelling
Micro-niveau:
Meso-niveau: waarden van de organisatie hoge vaccinatiegraad
Macro-niveau: normen van de maatschappij hoge vaccinatiegraad
Belangrijke factor = informeren
5. Handelen is iets anders dan gedrag
Eenzelfde handeling kan met fundamenteel verschillend gedrag uitgevoerd worden
Handeling is als het ware een begrip van een hogere orde (dan de automatische uitvoering)
en sluit een houding en onderliggende ethische reflectie in op normen en waarden
6. Ethiek als theoretische aangelegenheid en moraal
Ethiek brengt in kaart welke waarden en normen een rol spelen bij bepaalde
handelingsvragen = ordening en referentiekader
Onderzoekt uitgangspunten en richtlijnen voor ons zijn en handelen
Brengt ze onder in een ethische theorie als referentiekader
In een ethische theorie worden morele overwegingen, ervaringen en argumenten op
coherente wijze beschreven en gefundeerd
Elke benadering is een vorm van kijken naar ethische problemen
Er is een grote diversiteit in benaderingen; dat weerspiegelt de complexiteit van het denken
over het goede
