PREMODERNITEIT & MODERNITEIT
Individu komt centraal te staan
-> Menselijk subject is het centrum v/d wereld
Daniel Defoe met boek Robinson Crusoe
= Individu dat op een onbewoond eiland terecht komt & zichzelf opnieuw terug uitvinden & nieuw
soort samenleving moet opbouwen
Socrates “Ken uzelf”
Aardbeving in Lissabon: Discussie wrm is dit ons overkomen? Dachten straf van god
Immanuel Kant
Theorie v aardbeving is fout, geeft een wetenschappelijke theorie & zoekt een betekenis achter wat
er gebeurt is = botsing waarbij pro-moderniteit opkomt & moderniteit (geen betekenis v god)
Aristotelisch (premodern)
Kennis integreren zonder het maken v experimenten omdat hij essentie v fenomeen wilt bepalen
(= empirische observatie)
-> Poogde de kwalitatieve essentie v dingen te begrijpen maar is slecht dr onbetrouwbare bronnen
Teleologische verklaringsmodel met types oorzaken
1. Materiële oorzaak
= Ding bestaat uit materie, aard v ding kan verklaard w dr de materie waaruit het opgebouwd is
2. Vormoorzaak
= Vorm is wezen v iets, geeft aan wat het betekent
3. Bewerkende oorzaak
= Datgene wat het ding heeft doen ontstaan
4. Doeloorzaak of telefonische oorzaak
= Ding is gemaakt met specifieke doel & dat doel zal het wezen of de vorm v/h ding bepalen
-> Model is ver v/h moderne denken, benadering gaat over de kwalitatieve essentie v dingen
• Bv Boek valt omdat iemand het liet vallen & valt niet omdat het een bepaald doel heeft
(= bewerkende oorzaak)
-> Doeloorzaak= essentie voor alles dat streeft naar perfectie om dichter bij god te zijn (= zuivere
gedachte) voor premoderne denkers ‘god gaat keten van ultiem doel afsluiten’
-> Gaat over wetenschap maar ook zingeving ‘alles heeft zijn bestemming’
-> Kernveronderstelling v/h hele premoderne denken is de natuur & werkelijkheid goed in mekaar
Albert Camus
Wereld heeft uit zichzelf geen betekenis = wereld is ‘absurd’
• Bv Sisyphus= rots helling ‘ leven niet moeten waard’ -> geen betekenis heeft wat men doet
-> we zijn allemaal sisyphus wrm zouden we aan die helling streven ?
Contrast met Aristoteles: Moderne wetenschap
- Wiskunde= Belangrijk wetenschappelijk verklaringsmodel -> ↑ experimenten & meetinstrument
- Opsplitsing v weten: Theologie hoogste vorm v kennis hiërarchisch geordend dat betekenis gaf
- Moest niet alleen contemplatief doel dienen + aanschouwen v/d waarheid is activiteit v/d mens
- Nieuwe wetenschap= Slagen om werkelijkheid te verklaren & ook te manipuleren
Mechanisering v/h wereldbeeld
= Deugdethiek v Aristoteles & natuurbegrip met oorzakenleer
- Teleologische verklaringsmodel kreeg een zware klap door het denken v Charles Darwin
(evolutietheorie zegt dat er geen plan is in de natuur)
- Opkomst moderniteit impliceert fundamentele verandering v/h wereldbeeld
- Werkelijkheid w controleerbaar & manipuleerbaar adhv juiste methoden & technieken
Uitdaging v/d moderniteit
- Geen natuurlijke orde meer; mensen moeten zelf orde maken
- Niet meer evident voor mens om zichzelf te zien als een onderdeel v/d orde
Descartes
= Moderne filosoof met moderne werkelijkheidservaring
Ervaring= + kant: Moderne mens moet zichzelf voortdurend heruitvinden & leven vormgeven
, AMBIVALENITE V/D MODERNE ECONOMIE
Karl Marx over vervreemding & fetisjisme
= Inspirator v communisme zonder daarover geschreven te hebben
- Gaf filosofische gefundeerde analyse & kritiek op moderniteit die hij wou veranderen voor
arbeidsklasse
- Was verdediger v Verlichting & kritisch voor romantische socialisten die hij terugkijkt naar
de premoderne maatschappijvormen
Vervreemding
= Geïnspireerd door Ludwig Feuerbach
Godsbeeld is creatie v mens waarbij we menselijke kenmerken toeschrijven & ons idealen op hem
projecteren = religie resultaat v projectiemechanisme
-> Feuerbach: In creatie v god dr mens verschuilt vervreemding waarbij mens centraal staat
-> Marx mee eens; maar reden wrm mensen zich onderwerpen aan hun eigen projectie
ligt in de materiële omstandigheden waaronder ze leven & produceren
Marx; Vervreemding v/d arbeid
-> Analyseert kapitalisme als een eco & maatschappelijk systeem gebaseerd op vervreemde arbeid
Kapitalisme= Gebaseerd op private toe-eigening v gemeenschappelijk voortgebrachte rijkdom die
geconcentreerd w in de handen v/e beperkte groep die zo belangrijke eco & politieke macht heeft
Arbeider maakt product dat verkocht w aan hen maar wordt vervreemd van zichzelf v/d ander,
natuur omdat het zich er niet in kan herkennen
-> Eco systeem gecreëerd dat we niet meer onder controle hebben maar dat ons overheerst
=vervreemding
Religie & ideologiekritiek
Marx had kritiek op de religie & op andere ideologieën zo wou hij mensen bewust maken van hun
situatie zodat ze zich zouden emanciperen
Irreligieuze kritiek: Mens maakt de religie religie maakt niet de mens maar de mens
Religieuze ellende= Uitdrukking v/d werkelijke ellende & protest tegen die werkelijke ellende
-> in maatschappij v armoede & ongelijkheid is de religie de enige overblijvende troost
Marx over moderniteit ‘al het vaststaande verdampt’
Communistisch Manifest
= Motor v/d geschiedenis is klassenstrijd & is beschrijving v/d moderne maatschappij
-> Revolutionaire omvorming v/d maatschappij v strijdende klasse (bourgeoisie & proletariaat)
-> Bourgeoisie heeft wereld veranderd naar haar eigen beeld, haar gezag is niet gebaseerd op
traditie maar op daadkracht & heeft voor nationalisering
-> Door moderniteit w niet alleen god afgezet maar alles w gedesacraliseerd niets heeft
betekenis meer omdat alles verkoopbaar w
De latere Marx: Fetisjismetheorie
- Prekapilistische maatschappij: Geweld= sleutelrol speelde in de uitbuiting dr heersende klasse
- Kapitalisme= Uitbuiting niet openlijk geweld maar op de markt
-> Moderniteit brengt nieuwe schijnbare religieuze illusies voort omdat het kapitalisme
functioneert op een fetisjistische wijze
Warenfetisjisme
Fetisjisme= Primitieve vorm v religie waarbij verondersteld w dat dingen bovennatuurlijke
krachten bezitten (in moderne maatschappij komt er een terugkeer v/d primitieve religie)
1. Sociale relaties w relaties tsn dingen in de kapitalistische samenleving
-> Fetisjkarakter ligt in een ding dat magische krachten of een eigen leven lijkt te hebben
• Bv Brood kopen= relatie tsn geld & brood (=Fetisjkarakter)
• Verdinglijking v menselijke verhoudingen
2. Die dingen krijgen een eigen leven; Fetisjisme
= Een “religie v/h alledaagse leven”
-> Fetisjisme maakt uitbuiting onzichtbaar & w als primitieve religie beschouwd
- Resultaat fetisjisme= Schijnwereld die door tal v eco theorieën maar ook door alledaagse
economisch discours w bekrachtigd
-> Kapitalisme= Soort ‘herbetovering’ die opnieuw een vorm v religieuze schijn introduceert
, Max Weber: de triomf v/d doelrationaliteit
= Ontwikkeling waarbij het sociale handelen in ↑ mate gerationaliseerd geraakt
-> Waarderationaliteit
= Het handelen w methodisch georganiseerd om een bepaalde inhoudelijke waarde te realiseren
• Bv Gelovige die heel zijn leven in dienst stelt aan zijn religieuze waarden
-> Doelrationaliteit
= Efficiëntiedenken waarbij de gegeven doelen aanvaard w & niet ter discussie stelt omdat gefocust
w op de meest efficiënte middelen om die doelen te bereiken (efficiëntie & performantie centraal)
1. Onttovering (=descralisering) v/d werkelijkheid
-> Alles w object v rekening: dit zorgt voor betekenisverlies
2. Sociale of functionele differentiatie
- Premoderne samenleving: Overkoepelend religieus betekenissysteem bv interest is verboden
- Moderne samenleving: Verlies aan overkoepelende betekenisorde
- Elk sociaal domein ontwikkelt eigen methode & principe
- Eco ontwikkelt zich los v religieuze bekommernissen
3. Bureaucratie; Weber
= Afspraken & rationele org die gebaseerd is op arbeidsdeling (niet geleid door emotie)
- Mens verdwijnt achter die org ‘iedereen is een nummer’ (geen individu meer)
- Symbool bureaucratie= Eichmann; Voelt je niet meer verantwoordelijk voor de anderen ik
doe gwn wat van mij verwacht is
-> Centraal= depersonaliseren (gevoelens uitschakelen) professionalisme ipv empathie
- Rationaliteit= efficientiedenken waarbij men zo efficiënt mogelijk doelen moet bereiken
Door moderne rationaliseringsproces w de eco een eigenstandig maatschappelijk domein, dat eigen
methodes & vormen v weten ontwikkelt om zijn specifieke doel te bereiken = Sociale differentiatie
-> In elk van die domeinen vinden rationaliseringsprocessen plaats (doel bereiken)
Gevolgen voor individu v rationalisering
- Verschillende logica’s kunnen met mekaar botsen
- Individu geraakt verbrokkeld verliest zijn harmonie
-> Herkent zich minder in de maatschappij door splitsing in verschillende domeinen
- Reactie= Vlucht nr innerlijkheid: Individu trekt zichzelf terug & cultiveer zijn gevoelens
- Emoties w belangrijk
-> Ontstaan subjectieve belevingscultuur waarbij individuen hun eigen subjectiviteit exposeren
Economie gaat zich losmaken v/d religie & functioneren volgens eigen interne criteria & principes
-> Overkoepelende betekenis valt weg, Weber zegt dat werkelijkheid onttoverd geraakt
-> Religieuze betekenissen verliezen aan kracht
-> Rationalisering & verzakelijking komen in de plaats omdat alles kwestie v doel w
-> Arbeid krijgt meer discipline & individuele nutsmaximalisatie in het denken
-> Proces v bureaucratisering vormt achtergrond v Webers pessimistische tijdsdiagnose
Jürgen Habermas: kolonisering v/d leefwereld
Verlichting: Menselijke autonomie & emancipatie dankzij het gebruik v/d rede
Communicatieve rationaliteit (daarop gebaseerd)
= Vorm v rationaliteit die terug komt in intersubjectieve relaties v communicatie
-> Gaat niet om zo efficiënt mogelijk controle uit te oefenen of iemand in een bepaalde
richting te duwen maar adv goede argumenten iemand intrinsiek te overtuigen
Leefwereld+ fundamenteel; gaat om structuren die betekenisgeving & vr sociale integratie zorgt
- Economie & politiek hebben zich afgesplitst v/d leefwereld
- In eco geen communicatie meer in begrip maar winstmaximalisatie (instrumentele rationaliteit)
- ↓ gebruik gemaakt v/d communicatieve rationaliteit die kenmerkend is voor de leefwereld
- Interacties w gestuurd door geld & niet meer rationale communicatie (gesprek vermijden)
-> Moeilijk om communicatieve overeenstemming te vinden in moderne economie
- Economie krijgt ondoorzichtigheid: Geld krijgt een logica waaraan individuen volgzaam zijn
-> Probleem is dat eco zich zo ontwikkelt dat ze de leefwereld gaat beschadigen
= These Habermas met ‘kolonisering v/d leefwereld’
Individu komt centraal te staan
-> Menselijk subject is het centrum v/d wereld
Daniel Defoe met boek Robinson Crusoe
= Individu dat op een onbewoond eiland terecht komt & zichzelf opnieuw terug uitvinden & nieuw
soort samenleving moet opbouwen
Socrates “Ken uzelf”
Aardbeving in Lissabon: Discussie wrm is dit ons overkomen? Dachten straf van god
Immanuel Kant
Theorie v aardbeving is fout, geeft een wetenschappelijke theorie & zoekt een betekenis achter wat
er gebeurt is = botsing waarbij pro-moderniteit opkomt & moderniteit (geen betekenis v god)
Aristotelisch (premodern)
Kennis integreren zonder het maken v experimenten omdat hij essentie v fenomeen wilt bepalen
(= empirische observatie)
-> Poogde de kwalitatieve essentie v dingen te begrijpen maar is slecht dr onbetrouwbare bronnen
Teleologische verklaringsmodel met types oorzaken
1. Materiële oorzaak
= Ding bestaat uit materie, aard v ding kan verklaard w dr de materie waaruit het opgebouwd is
2. Vormoorzaak
= Vorm is wezen v iets, geeft aan wat het betekent
3. Bewerkende oorzaak
= Datgene wat het ding heeft doen ontstaan
4. Doeloorzaak of telefonische oorzaak
= Ding is gemaakt met specifieke doel & dat doel zal het wezen of de vorm v/h ding bepalen
-> Model is ver v/h moderne denken, benadering gaat over de kwalitatieve essentie v dingen
• Bv Boek valt omdat iemand het liet vallen & valt niet omdat het een bepaald doel heeft
(= bewerkende oorzaak)
-> Doeloorzaak= essentie voor alles dat streeft naar perfectie om dichter bij god te zijn (= zuivere
gedachte) voor premoderne denkers ‘god gaat keten van ultiem doel afsluiten’
-> Gaat over wetenschap maar ook zingeving ‘alles heeft zijn bestemming’
-> Kernveronderstelling v/h hele premoderne denken is de natuur & werkelijkheid goed in mekaar
Albert Camus
Wereld heeft uit zichzelf geen betekenis = wereld is ‘absurd’
• Bv Sisyphus= rots helling ‘ leven niet moeten waard’ -> geen betekenis heeft wat men doet
-> we zijn allemaal sisyphus wrm zouden we aan die helling streven ?
Contrast met Aristoteles: Moderne wetenschap
- Wiskunde= Belangrijk wetenschappelijk verklaringsmodel -> ↑ experimenten & meetinstrument
- Opsplitsing v weten: Theologie hoogste vorm v kennis hiërarchisch geordend dat betekenis gaf
- Moest niet alleen contemplatief doel dienen + aanschouwen v/d waarheid is activiteit v/d mens
- Nieuwe wetenschap= Slagen om werkelijkheid te verklaren & ook te manipuleren
Mechanisering v/h wereldbeeld
= Deugdethiek v Aristoteles & natuurbegrip met oorzakenleer
- Teleologische verklaringsmodel kreeg een zware klap door het denken v Charles Darwin
(evolutietheorie zegt dat er geen plan is in de natuur)
- Opkomst moderniteit impliceert fundamentele verandering v/h wereldbeeld
- Werkelijkheid w controleerbaar & manipuleerbaar adhv juiste methoden & technieken
Uitdaging v/d moderniteit
- Geen natuurlijke orde meer; mensen moeten zelf orde maken
- Niet meer evident voor mens om zichzelf te zien als een onderdeel v/d orde
Descartes
= Moderne filosoof met moderne werkelijkheidservaring
Ervaring= + kant: Moderne mens moet zichzelf voortdurend heruitvinden & leven vormgeven
, AMBIVALENITE V/D MODERNE ECONOMIE
Karl Marx over vervreemding & fetisjisme
= Inspirator v communisme zonder daarover geschreven te hebben
- Gaf filosofische gefundeerde analyse & kritiek op moderniteit die hij wou veranderen voor
arbeidsklasse
- Was verdediger v Verlichting & kritisch voor romantische socialisten die hij terugkijkt naar
de premoderne maatschappijvormen
Vervreemding
= Geïnspireerd door Ludwig Feuerbach
Godsbeeld is creatie v mens waarbij we menselijke kenmerken toeschrijven & ons idealen op hem
projecteren = religie resultaat v projectiemechanisme
-> Feuerbach: In creatie v god dr mens verschuilt vervreemding waarbij mens centraal staat
-> Marx mee eens; maar reden wrm mensen zich onderwerpen aan hun eigen projectie
ligt in de materiële omstandigheden waaronder ze leven & produceren
Marx; Vervreemding v/d arbeid
-> Analyseert kapitalisme als een eco & maatschappelijk systeem gebaseerd op vervreemde arbeid
Kapitalisme= Gebaseerd op private toe-eigening v gemeenschappelijk voortgebrachte rijkdom die
geconcentreerd w in de handen v/e beperkte groep die zo belangrijke eco & politieke macht heeft
Arbeider maakt product dat verkocht w aan hen maar wordt vervreemd van zichzelf v/d ander,
natuur omdat het zich er niet in kan herkennen
-> Eco systeem gecreëerd dat we niet meer onder controle hebben maar dat ons overheerst
=vervreemding
Religie & ideologiekritiek
Marx had kritiek op de religie & op andere ideologieën zo wou hij mensen bewust maken van hun
situatie zodat ze zich zouden emanciperen
Irreligieuze kritiek: Mens maakt de religie religie maakt niet de mens maar de mens
Religieuze ellende= Uitdrukking v/d werkelijke ellende & protest tegen die werkelijke ellende
-> in maatschappij v armoede & ongelijkheid is de religie de enige overblijvende troost
Marx over moderniteit ‘al het vaststaande verdampt’
Communistisch Manifest
= Motor v/d geschiedenis is klassenstrijd & is beschrijving v/d moderne maatschappij
-> Revolutionaire omvorming v/d maatschappij v strijdende klasse (bourgeoisie & proletariaat)
-> Bourgeoisie heeft wereld veranderd naar haar eigen beeld, haar gezag is niet gebaseerd op
traditie maar op daadkracht & heeft voor nationalisering
-> Door moderniteit w niet alleen god afgezet maar alles w gedesacraliseerd niets heeft
betekenis meer omdat alles verkoopbaar w
De latere Marx: Fetisjismetheorie
- Prekapilistische maatschappij: Geweld= sleutelrol speelde in de uitbuiting dr heersende klasse
- Kapitalisme= Uitbuiting niet openlijk geweld maar op de markt
-> Moderniteit brengt nieuwe schijnbare religieuze illusies voort omdat het kapitalisme
functioneert op een fetisjistische wijze
Warenfetisjisme
Fetisjisme= Primitieve vorm v religie waarbij verondersteld w dat dingen bovennatuurlijke
krachten bezitten (in moderne maatschappij komt er een terugkeer v/d primitieve religie)
1. Sociale relaties w relaties tsn dingen in de kapitalistische samenleving
-> Fetisjkarakter ligt in een ding dat magische krachten of een eigen leven lijkt te hebben
• Bv Brood kopen= relatie tsn geld & brood (=Fetisjkarakter)
• Verdinglijking v menselijke verhoudingen
2. Die dingen krijgen een eigen leven; Fetisjisme
= Een “religie v/h alledaagse leven”
-> Fetisjisme maakt uitbuiting onzichtbaar & w als primitieve religie beschouwd
- Resultaat fetisjisme= Schijnwereld die door tal v eco theorieën maar ook door alledaagse
economisch discours w bekrachtigd
-> Kapitalisme= Soort ‘herbetovering’ die opnieuw een vorm v religieuze schijn introduceert
, Max Weber: de triomf v/d doelrationaliteit
= Ontwikkeling waarbij het sociale handelen in ↑ mate gerationaliseerd geraakt
-> Waarderationaliteit
= Het handelen w methodisch georganiseerd om een bepaalde inhoudelijke waarde te realiseren
• Bv Gelovige die heel zijn leven in dienst stelt aan zijn religieuze waarden
-> Doelrationaliteit
= Efficiëntiedenken waarbij de gegeven doelen aanvaard w & niet ter discussie stelt omdat gefocust
w op de meest efficiënte middelen om die doelen te bereiken (efficiëntie & performantie centraal)
1. Onttovering (=descralisering) v/d werkelijkheid
-> Alles w object v rekening: dit zorgt voor betekenisverlies
2. Sociale of functionele differentiatie
- Premoderne samenleving: Overkoepelend religieus betekenissysteem bv interest is verboden
- Moderne samenleving: Verlies aan overkoepelende betekenisorde
- Elk sociaal domein ontwikkelt eigen methode & principe
- Eco ontwikkelt zich los v religieuze bekommernissen
3. Bureaucratie; Weber
= Afspraken & rationele org die gebaseerd is op arbeidsdeling (niet geleid door emotie)
- Mens verdwijnt achter die org ‘iedereen is een nummer’ (geen individu meer)
- Symbool bureaucratie= Eichmann; Voelt je niet meer verantwoordelijk voor de anderen ik
doe gwn wat van mij verwacht is
-> Centraal= depersonaliseren (gevoelens uitschakelen) professionalisme ipv empathie
- Rationaliteit= efficientiedenken waarbij men zo efficiënt mogelijk doelen moet bereiken
Door moderne rationaliseringsproces w de eco een eigenstandig maatschappelijk domein, dat eigen
methodes & vormen v weten ontwikkelt om zijn specifieke doel te bereiken = Sociale differentiatie
-> In elk van die domeinen vinden rationaliseringsprocessen plaats (doel bereiken)
Gevolgen voor individu v rationalisering
- Verschillende logica’s kunnen met mekaar botsen
- Individu geraakt verbrokkeld verliest zijn harmonie
-> Herkent zich minder in de maatschappij door splitsing in verschillende domeinen
- Reactie= Vlucht nr innerlijkheid: Individu trekt zichzelf terug & cultiveer zijn gevoelens
- Emoties w belangrijk
-> Ontstaan subjectieve belevingscultuur waarbij individuen hun eigen subjectiviteit exposeren
Economie gaat zich losmaken v/d religie & functioneren volgens eigen interne criteria & principes
-> Overkoepelende betekenis valt weg, Weber zegt dat werkelijkheid onttoverd geraakt
-> Religieuze betekenissen verliezen aan kracht
-> Rationalisering & verzakelijking komen in de plaats omdat alles kwestie v doel w
-> Arbeid krijgt meer discipline & individuele nutsmaximalisatie in het denken
-> Proces v bureaucratisering vormt achtergrond v Webers pessimistische tijdsdiagnose
Jürgen Habermas: kolonisering v/d leefwereld
Verlichting: Menselijke autonomie & emancipatie dankzij het gebruik v/d rede
Communicatieve rationaliteit (daarop gebaseerd)
= Vorm v rationaliteit die terug komt in intersubjectieve relaties v communicatie
-> Gaat niet om zo efficiënt mogelijk controle uit te oefenen of iemand in een bepaalde
richting te duwen maar adv goede argumenten iemand intrinsiek te overtuigen
Leefwereld+ fundamenteel; gaat om structuren die betekenisgeving & vr sociale integratie zorgt
- Economie & politiek hebben zich afgesplitst v/d leefwereld
- In eco geen communicatie meer in begrip maar winstmaximalisatie (instrumentele rationaliteit)
- ↓ gebruik gemaakt v/d communicatieve rationaliteit die kenmerkend is voor de leefwereld
- Interacties w gestuurd door geld & niet meer rationale communicatie (gesprek vermijden)
-> Moeilijk om communicatieve overeenstemming te vinden in moderne economie
- Economie krijgt ondoorzichtigheid: Geld krijgt een logica waaraan individuen volgzaam zijn
-> Probleem is dat eco zich zo ontwikkelt dat ze de leefwereld gaat beschadigen
= These Habermas met ‘kolonisering v/d leefwereld’
