Filosofie van de pedagogische
wetenschappen
1. H1: De mechanisering van het wereldbeeld
Bedoeling: in de Westerse geschiedenis is er een belangrijk breukpunt geweest. Overgang
van ME naar Moderne Tijd (rond de 16e eeuw) = moment waarop de filosofen op een
nieuwe manier vragen gaan beantwoorden.
onderscheid tussen twee samenlevingen:
• Premoderne (oudheid en middeleeuwen)
• Moderne
Wat gebeurde er in de 16e eeuw? veranderingen!
– Luther (scheuring binnen katholieke kerk) + afscheuring Anglicaanse kerk in Engeland
– Reformatie
– Boekdrukkunst, kennis werd beter en sneller verspreid
– Ontdekking van Amerika: begin koloniale tijdperk waar de Europeanen de wereld
gaan ontdekken, is een begin van een soort van wereldhandel
– Val van Antwerpen (Vlaanderen was zeer protestants)
1.1. Moderniteit
= vanaf de zestiende eeuw (de veranderingen zijn nog steeds doorlopend dus tot op de dag
van vandaag belangrijk)
fundamentele transformaties op alle domeinen van de samenleving door die
overgang van ME naar Moderne Tijd
– wetenschap
+ Romeinen hebben nooit aan wetenschap gedaan. Wij proberen op een
systematische manier onze kennis over de wereld te vergroten
+ Copernicus, Kepler met de astronomie en Galileo, Newton met de moderne
mechanica
– technologie
+ systematisch op zoek gaan naar nieuwe technologieen is een typisch idee
van de MT
– economie
+ een begin van het kapitalisme in de 16e eeuw met de beurs in Amsterdam
namelijk het verhandelen van aandelen ‘de aandelenbeurs’
– religie
+ protestantisme dus definitief het einde van ‘er is maar 1 religie’
+ godsdienstoorlogen in begin 16e eeuw want ze willen die eenheid van
religies terug hebben (ME katholiek en MT protestants)
+ religieus pluralisme
+ afscheuring Anglicaanse kerk in Engeland in 1534
1
, – politiek
hangt samen met de religie. Typisch modern is beginnen spreken over
vrijheidsrecht. Individuele rechten die ons moeten beschermen zijn ideeën
die in het begin van de 17e eeuw ontstaan (vooral Engeland)
+ De feodale samenleving van de ME verdwijnt en hierdoor komt er een
centralisatie van de politieke macht op gang die leidt tot het ontstaan van de
natiestaten.
+ macht kwam in handen van een uitgebouwde administratie (ambtenarij)
+ het is niet evident dat de koning ons bestuurd => de roep om democratie en
hierin was de Franse Revolutie een kantelmoment.
de basisprincipes over hoe we naar de wereld kijken veranderen allemaal
fundamenteel. De moderene filosofie is daarom ook anders!
Wat er veranderd, welke transformaties
o mechanisering van het wereldbeeld door de opkomst van de moderne
wetenschap
o wending naar het menselijk subject: de mens komt veel meer centraal te
staan
1.2. Het Aristotelische wereldbeeld
Wat is de mechanisering van het wereldbeeld? Daarom moeten we een contrast maken met
de filosofie van de oudheid.
• Erg invloedrijke personen + de kerk
– Aristoteles (384-322 v Chr.)
• Op de middeleeuwse filosofie: via het werk van Thomas van Aquino
• Hij was een zeer invloedrijk persoon gedurende de oudheid, maar ook
in de ME filosofie
– Thomas van Aquino (1225-1274)
• Belangrijkste ME filosoof.
• Beinvloed door Aristoteles: probeerde deze te verzoenen met de
katholieke leer (synthese van Aristoteles en het katholicisme)
– Katholieke kerk: Thomas aangenomen als officiele filosoof van de kerk zijn
leer is de officiele filosofische leer van de katholieke kerk
• Teleologisch wereldbeeld: wat zegt Aristoteles
– alle zijnden worden gekenmerkt door hun eigen ‘essentie’/essentiele
eigenschappen
• = fundamentele kenmerken die bepalend zijn voor het wezen van elk
zijnde en het dus maken tot wat het is
• bv de mens is een redelijk wereld en dit onderscheid ons van de
dieren want we hebben verstand
– deze essentie is in potentie aanwezig in de zijnden
• we zijn niet allemaal redelijk in het begin
– deze essentie moet omgezet worden in act (moet werkelijk gerealiseerd
worden)
2
, • een baby die opgroeit is een zijnde dat door op te groeien en door
doorheen de opvoeding zich ontwikkelt tot de redelijke persoon die hij
in potentie altijd al geweest is
– essentie zo als te realiseren doel (‘telos’/doel) bv. bloem (realiseert haar
essentie door te groeien en een mooie bloem te worden), bv. mens (realiseert
haar essentie door een zo goed mogelijk mens te zijn, bv. eten (realiseert haar
essentie door lekker te zijn en de mens te voeden)
alle zijnden hebben als doel om die eigenschappen zo goed mogelijk te realiseren
o telos van de opvoeding is actualiseren van potentieel dat in alle mensen
aanwezig is
o in het bloemzaadje zitten alle potentiele eigenschappen al maar als het zich
ontwikkeld gaat hij zijn eigen eigenschappen actualiseren
o huis: proces waarin bouwvakkers een huis bouwen is een doelgericht of
teleologisch proces waarbij ze die potentie die er al is gaan actualiseren.
• Aristotelische fysica ontwikkeld op basis van dat teleologische wereldbeeld:
– Alles wat bestaat bestaat uit vier elementen: aarde, water, lucht en vuur en is een
combinatie van elkaar
– Aarde en water hebben ‘beneden’ hun natuurlijke plaats dus willen dicht bij de aarde
zijn.
• Bv de steen bestaat uit aarde en heeft als essentiele eigenschap dat hij
dicht bij de aarde wilt zijn dus daarom als die valt gaat die naar
beneden (vallen van de steen is teleologische eigenschap want hij wilt
dicht bij de aarde zijn.) Hoe groter en zwaarder de steen hoe meer hij
dicht bij de aarde wilt zijn.
– Lucht en vuur hebben ‘boven’ hun natuurlijke plaats nl de hemel
• vlammen en vuur gaan omhoog waarbij het vuur zijn eigen
wezen/eigenschappen actualiseert door op te stijgen
– De hemellichamen (sterren en planeten) bestaan uit de ‘quintessentia’ (een zuiverder
vijfde element) en hebben hun essentie al volledig gerealiseerd
• daardoor bewegen de hemellichamen in een perfect cirkelvormige
baan
Aristoteles maakt een verschil tussen twee oorzaken (leer van de oorzaken)
deze geven aan hoe beweging in de werkelijkheid tot stand komt.
1. efficiënte oorzaak = oorzaak die de beweging op gang brengt (ik duw tegen de
steen; ik maak een stoel)
2. doeloorzaak = de meer fundamentele oorzaak = de telos (de steen valt naar
de aarde toe, wilt dichter bij de aarde staan; de stoel moet een functionele
stoel zijn)
die tweede oorzaak kennen we nu niet meer
3
, • Teleologie voor mens en samenleving
– Ook de mens heeft een natuurlijk ‘doel’ dat hij in zijn leven moet realiseren (bv.
deugdzaam leven, bv. dichter bij God komen, bv. wijs worden,…)
o De mens moet streven naar een theoretisch inzicht in de werkelijkheid, men
moet wijs worden in morele kwesties en dus ernaar streven om deugdzaam
en gelukkig te leven
op politiek vlak: samenleven in een gemeenschap van gelijken en daarbij
een harmonieuze en democratische gemeenschap tot stand brengen
– Dit geldt ook voor de samenleving (bv. samenleven in gemeenschap, bv. democratie
realiseren, bv. vriendschapsbanden uitbouwen met mede-burgers, bv. rolverdeling
tussen man en vrouw, …)
– We kunnen opzoek gaan naar de essentiele eigenschappen van de mens
o een mens is redelijk dus we moeten er naar streven om dit te zijn en onze
opvoeding moet hiernaar ook gericht zijn
o bij Thomas zal dit verlangen naar God zijn
– De mens is een politiek dier: we zijn ook sociale wezens
o we willen samenleven en streven hiernaar en om dit het best te doen hebben
we de democratie.
– Verschillen tussen man en vrouw
o Vrouw: brengt kind op de wereld dus essentiele taak is baren en opvoeden
o Man: sterker dan vrouwen dus gaan werken en een inkomen verzekeren en
gezin beschermen
Dit streven beantwoord aan wie we echt zijn: het actualiseert de potentie
• Omvattende kosmologische orde (zo ziet Aristoteles de natuur)
– De hele kosmos vormt een geordend en betekenisvol geheel waarin alles zijn plaats
en betekenis heeft en alles een natuurlijk doel heeft
o Alle zijnden vervullen een natuurlijke rol in het geheel van de werkelijkheid
o bij Thomas zal die kosmos ook nog een religieuze interpretatie krijgen -> alles
is een schepping van God (man en vrouw verdeling is niet enkel natuurlijk
maar ook de wil van God)
– Ook de mens heeft zijn natuurlijke plaats en rol binnen dat geheel
– In het christendom werd die orde religieus geïnterpreteerd als de orde van de
goddelijke schepping
• In een teleologisch wereld de natuurlijke orde is intrinsiek betekenisvol en
normatief dus een overgang van het descreptieve naar het normatieve
We kunnen uit hoe de dingen zijn, ook meteen afleiden hoe de dingen moeten zijn.
De essentie is immers een opdracht omdat elke zijnde er moet naar streven om zijn
wezen zo goed mogelijk in act te realiseren.
• descreptieve: hoe de werkelijkheid in elkaar zit (hoe is de mens)
4
wetenschappen
1. H1: De mechanisering van het wereldbeeld
Bedoeling: in de Westerse geschiedenis is er een belangrijk breukpunt geweest. Overgang
van ME naar Moderne Tijd (rond de 16e eeuw) = moment waarop de filosofen op een
nieuwe manier vragen gaan beantwoorden.
onderscheid tussen twee samenlevingen:
• Premoderne (oudheid en middeleeuwen)
• Moderne
Wat gebeurde er in de 16e eeuw? veranderingen!
– Luther (scheuring binnen katholieke kerk) + afscheuring Anglicaanse kerk in Engeland
– Reformatie
– Boekdrukkunst, kennis werd beter en sneller verspreid
– Ontdekking van Amerika: begin koloniale tijdperk waar de Europeanen de wereld
gaan ontdekken, is een begin van een soort van wereldhandel
– Val van Antwerpen (Vlaanderen was zeer protestants)
1.1. Moderniteit
= vanaf de zestiende eeuw (de veranderingen zijn nog steeds doorlopend dus tot op de dag
van vandaag belangrijk)
fundamentele transformaties op alle domeinen van de samenleving door die
overgang van ME naar Moderne Tijd
– wetenschap
+ Romeinen hebben nooit aan wetenschap gedaan. Wij proberen op een
systematische manier onze kennis over de wereld te vergroten
+ Copernicus, Kepler met de astronomie en Galileo, Newton met de moderne
mechanica
– technologie
+ systematisch op zoek gaan naar nieuwe technologieen is een typisch idee
van de MT
– economie
+ een begin van het kapitalisme in de 16e eeuw met de beurs in Amsterdam
namelijk het verhandelen van aandelen ‘de aandelenbeurs’
– religie
+ protestantisme dus definitief het einde van ‘er is maar 1 religie’
+ godsdienstoorlogen in begin 16e eeuw want ze willen die eenheid van
religies terug hebben (ME katholiek en MT protestants)
+ religieus pluralisme
+ afscheuring Anglicaanse kerk in Engeland in 1534
1
, – politiek
hangt samen met de religie. Typisch modern is beginnen spreken over
vrijheidsrecht. Individuele rechten die ons moeten beschermen zijn ideeën
die in het begin van de 17e eeuw ontstaan (vooral Engeland)
+ De feodale samenleving van de ME verdwijnt en hierdoor komt er een
centralisatie van de politieke macht op gang die leidt tot het ontstaan van de
natiestaten.
+ macht kwam in handen van een uitgebouwde administratie (ambtenarij)
+ het is niet evident dat de koning ons bestuurd => de roep om democratie en
hierin was de Franse Revolutie een kantelmoment.
de basisprincipes over hoe we naar de wereld kijken veranderen allemaal
fundamenteel. De moderene filosofie is daarom ook anders!
Wat er veranderd, welke transformaties
o mechanisering van het wereldbeeld door de opkomst van de moderne
wetenschap
o wending naar het menselijk subject: de mens komt veel meer centraal te
staan
1.2. Het Aristotelische wereldbeeld
Wat is de mechanisering van het wereldbeeld? Daarom moeten we een contrast maken met
de filosofie van de oudheid.
• Erg invloedrijke personen + de kerk
– Aristoteles (384-322 v Chr.)
• Op de middeleeuwse filosofie: via het werk van Thomas van Aquino
• Hij was een zeer invloedrijk persoon gedurende de oudheid, maar ook
in de ME filosofie
– Thomas van Aquino (1225-1274)
• Belangrijkste ME filosoof.
• Beinvloed door Aristoteles: probeerde deze te verzoenen met de
katholieke leer (synthese van Aristoteles en het katholicisme)
– Katholieke kerk: Thomas aangenomen als officiele filosoof van de kerk zijn
leer is de officiele filosofische leer van de katholieke kerk
• Teleologisch wereldbeeld: wat zegt Aristoteles
– alle zijnden worden gekenmerkt door hun eigen ‘essentie’/essentiele
eigenschappen
• = fundamentele kenmerken die bepalend zijn voor het wezen van elk
zijnde en het dus maken tot wat het is
• bv de mens is een redelijk wereld en dit onderscheid ons van de
dieren want we hebben verstand
– deze essentie is in potentie aanwezig in de zijnden
• we zijn niet allemaal redelijk in het begin
– deze essentie moet omgezet worden in act (moet werkelijk gerealiseerd
worden)
2
, • een baby die opgroeit is een zijnde dat door op te groeien en door
doorheen de opvoeding zich ontwikkelt tot de redelijke persoon die hij
in potentie altijd al geweest is
– essentie zo als te realiseren doel (‘telos’/doel) bv. bloem (realiseert haar
essentie door te groeien en een mooie bloem te worden), bv. mens (realiseert
haar essentie door een zo goed mogelijk mens te zijn, bv. eten (realiseert haar
essentie door lekker te zijn en de mens te voeden)
alle zijnden hebben als doel om die eigenschappen zo goed mogelijk te realiseren
o telos van de opvoeding is actualiseren van potentieel dat in alle mensen
aanwezig is
o in het bloemzaadje zitten alle potentiele eigenschappen al maar als het zich
ontwikkeld gaat hij zijn eigen eigenschappen actualiseren
o huis: proces waarin bouwvakkers een huis bouwen is een doelgericht of
teleologisch proces waarbij ze die potentie die er al is gaan actualiseren.
• Aristotelische fysica ontwikkeld op basis van dat teleologische wereldbeeld:
– Alles wat bestaat bestaat uit vier elementen: aarde, water, lucht en vuur en is een
combinatie van elkaar
– Aarde en water hebben ‘beneden’ hun natuurlijke plaats dus willen dicht bij de aarde
zijn.
• Bv de steen bestaat uit aarde en heeft als essentiele eigenschap dat hij
dicht bij de aarde wilt zijn dus daarom als die valt gaat die naar
beneden (vallen van de steen is teleologische eigenschap want hij wilt
dicht bij de aarde zijn.) Hoe groter en zwaarder de steen hoe meer hij
dicht bij de aarde wilt zijn.
– Lucht en vuur hebben ‘boven’ hun natuurlijke plaats nl de hemel
• vlammen en vuur gaan omhoog waarbij het vuur zijn eigen
wezen/eigenschappen actualiseert door op te stijgen
– De hemellichamen (sterren en planeten) bestaan uit de ‘quintessentia’ (een zuiverder
vijfde element) en hebben hun essentie al volledig gerealiseerd
• daardoor bewegen de hemellichamen in een perfect cirkelvormige
baan
Aristoteles maakt een verschil tussen twee oorzaken (leer van de oorzaken)
deze geven aan hoe beweging in de werkelijkheid tot stand komt.
1. efficiënte oorzaak = oorzaak die de beweging op gang brengt (ik duw tegen de
steen; ik maak een stoel)
2. doeloorzaak = de meer fundamentele oorzaak = de telos (de steen valt naar
de aarde toe, wilt dichter bij de aarde staan; de stoel moet een functionele
stoel zijn)
die tweede oorzaak kennen we nu niet meer
3
, • Teleologie voor mens en samenleving
– Ook de mens heeft een natuurlijk ‘doel’ dat hij in zijn leven moet realiseren (bv.
deugdzaam leven, bv. dichter bij God komen, bv. wijs worden,…)
o De mens moet streven naar een theoretisch inzicht in de werkelijkheid, men
moet wijs worden in morele kwesties en dus ernaar streven om deugdzaam
en gelukkig te leven
op politiek vlak: samenleven in een gemeenschap van gelijken en daarbij
een harmonieuze en democratische gemeenschap tot stand brengen
– Dit geldt ook voor de samenleving (bv. samenleven in gemeenschap, bv. democratie
realiseren, bv. vriendschapsbanden uitbouwen met mede-burgers, bv. rolverdeling
tussen man en vrouw, …)
– We kunnen opzoek gaan naar de essentiele eigenschappen van de mens
o een mens is redelijk dus we moeten er naar streven om dit te zijn en onze
opvoeding moet hiernaar ook gericht zijn
o bij Thomas zal dit verlangen naar God zijn
– De mens is een politiek dier: we zijn ook sociale wezens
o we willen samenleven en streven hiernaar en om dit het best te doen hebben
we de democratie.
– Verschillen tussen man en vrouw
o Vrouw: brengt kind op de wereld dus essentiele taak is baren en opvoeden
o Man: sterker dan vrouwen dus gaan werken en een inkomen verzekeren en
gezin beschermen
Dit streven beantwoord aan wie we echt zijn: het actualiseert de potentie
• Omvattende kosmologische orde (zo ziet Aristoteles de natuur)
– De hele kosmos vormt een geordend en betekenisvol geheel waarin alles zijn plaats
en betekenis heeft en alles een natuurlijk doel heeft
o Alle zijnden vervullen een natuurlijke rol in het geheel van de werkelijkheid
o bij Thomas zal die kosmos ook nog een religieuze interpretatie krijgen -> alles
is een schepping van God (man en vrouw verdeling is niet enkel natuurlijk
maar ook de wil van God)
– Ook de mens heeft zijn natuurlijke plaats en rol binnen dat geheel
– In het christendom werd die orde religieus geïnterpreteerd als de orde van de
goddelijke schepping
• In een teleologisch wereld de natuurlijke orde is intrinsiek betekenisvol en
normatief dus een overgang van het descreptieve naar het normatieve
We kunnen uit hoe de dingen zijn, ook meteen afleiden hoe de dingen moeten zijn.
De essentie is immers een opdracht omdat elke zijnde er moet naar streven om zijn
wezen zo goed mogelijk in act te realiseren.
• descreptieve: hoe de werkelijkheid in elkaar zit (hoe is de mens)
4
