MILIEUBELEID
Femke Smaers, 2025
LES 1 - EVOLUTIE VAN MILIEUBEGRIPPEN EN DE MILIEUPROBLEEMKETEN (DPSIR) ............................. 4
1. INLEIDING: MILIEUPROBLEMEN ALS MAATSCHAPPELIJKE VRAAGSTUKKEN ....................................................................... 4
2. VAN COMPARTIMENTEEL NAAR GEÏNTEGREERD DENKEN .................................................................................................... 4
2.1. Het compartimentele begrippenkader (jaren 1970)........................................................................................... 4
2.2. Hoofdtypen van milieueffecten (begin jaren 1980) ............................................................................................. 4
2.3. Het thematisch/procesmatig kader (half jaren 1980) ....................................................................................... 5
2.4. Het geïntegreerd perspectief (21ste eeuw) ............................................................................................................. 5
3. MILIEUPROBLEMEN ALS MENS-MILIEUCRISIS ......................................................................................................................... 6
3.1. Antropogene oorsprong ................................................................................................................................................... 6
3.2. Het milieusysteem ............................................................................................................................................................... 6
3.3. De mens als sociaal systeem ........................................................................................................................................... 7
4. DE DPSIR-KETEN: ANALYSEREN VAN MILIEUPROBLEMEN ................................................................................................. 8
LES 2 – DISCURSIEVE EVOLUTIE VAN HET MILIEUBELEID EN DE MILIEUBEGINSELEN VAN HET
VLAAMSE MILIEUBELEID ............................................................................................................................................... 9
1. DE DISCURSIEVE EVOLUTIE VAN HET MILIEUBELEID ...................................................................................................................... 9
1.1. Wat is een (milieu)discours? .......................................................................................................................................... 9
1.2. Discursieve evolutie van milieubeleid (laatste 50 jaar) ..................................................................................... 9
1.3. Discoursen in klimaatadaptatiebeleid .................................................................................................................... 10
1.4. Discours vs. beleid in de praktijk ............................................................................................................................... 10
2. DE DRIE GROTE MILIEUDISCOURSEN ......................................................................................................................................11
2.1 Grenzen aan de groei (Limits to growth-discours)................................................................................................ 11
2.2 ecomodernisme...................................................................................................................................................................... 12
2.3 Duurzame 0ntwikkeling (DO) ......................................................................................................................................... 13
3. BASISBEGINSELEN VAN HET VLAAMSE MILIEUBELEID ........................................................................................................13
3.1 Basisbeginselen: .................................................................................................................................................................... 13
3.2 Milieuverstoringsketen: DPSI-R (Driving Forces – Pressure – State – Impact – Response) ................ 14
LES 3 – MILIEUVRAAGSTUKKEN ALS POLITIEKE VRAAGSTUKKEN.............................................................. 15
+ MILIEUBELEIDSINSTRUMENTEN .......................................................................................................................... 15
1. INLEIDING ...................................................................................................................................................................................15
2. DE METAFOOR “TRAGEDY OF THE COMMONS” ....................................................................................................................15
2.1 Wat betekent ‘commons’? ................................................................................................................................................. 15
2.2 De kern van de metafoor ................................................................................................................................................... 15
2.3 Politieke dimensies van ‘commons’-beheer ............................................................................................................... 15
2.4 Afwenteling en “intertemporal trade-offs”................................................................................................................ 15
2.5 Common-pool governance: wanneer werkt het? .................................................................................................... 16
2.6 Waarom milieuproblemen politiek moeilijk blijven.............................................................................................. 16
3. SOCIALE DILEMMA’S EN SPELTHEORIE: DE SPANNING TUSSEN EIGEN EN COLLECTIEF BELANG ...................................16
3.1 Typologie van sociale dilemma’s ................................................................................................................................... 16
3.2 De beleidswetenschappelijke les .................................................................................................................................... 17
4. HET VRAAGSTUK VAN DE INSTRUMENTERING .......................................................................................................................17
4.1. Typologie van beleidsinstrumenten ......................................................................................................................... 17
4.2. Policy mix in de praktijk................................................................................................................................................ 18
LES 4 – DOELRATIONEEL PERSPECTIEF OP (MILIEU)BELEID ........................................................................ 19
1. INLEIDING: DRIE PERSPECTIEVEN OP MILIEUBELEID ...........................................................................................................19
2. HET DOELRATIONEEL PERSPECTIEF .......................................................................................................................................19
2.1 De beleidscyclus (stap-voor-stap uitgewerkt) ......................................................................................................... 19
2.2 Sterktes en zwaktes van het doelrationeel perspectief ........................................................................................ 21
2.3 Voorbeeld examenvraag (zoals mondeling) ............................................................................................................. 22
3. PLAN-, PRODUCT- EN PROCESEVALUATIE .............................................................................................................................23
3.1 Planevaluatie (evaluatie van het beleidsplan) ........................................................................................................ 23
1
, 3.2 Productevaluatie (evaluatie van de resultaten / outputs / outcomes / impact) ..................................... 23
3.3 Procesevaluatie (evaluatie van het beleidsproces / governance)................................................................... 23
LES 5 – HET INTERACTIE PERSPECTIEF EN HET INSTITUTIONEEL PERSPECTIEF OP (MILIEU)BELEID
............................................................................................................................................................................................. 24
1. INTERACTIEPERSPECTIEF ........................................................................................................................................................24
1.1 Kernidee .................................................................................................................................................................................... 24
1.2 Barrieremodel (Lasswell) ................................................................................................................................................. 24
1.3 stromenmodel ........................................................................................................................................................................ 25
1.4 Beleidsnetwerkanalyse (interactieperspectief)....................................................................................................... 26
1.5 Sterktes en zwaktes Interactieperspectief ................................................................................................................. 26
2. HET INSTITUTIONEEL PERSPECTIEF OP MILIEUBELEID........................................................................................................27
2.1 Wat zijn instituties? ............................................................................................................................................................. 27
2.2 Path dependency, lock-in en incrementeel beleid .................................................................................................. 27
2.3 De X-curve van duurzaamheidstransities .................................................................................................................. 28
2.4 Policy Arrangement Approach: PAA (Beleidsarrangementenbenadering) ................................................ 29
2.5 Sterktes en zwaktes van het institutioneel perspectief ........................................................................................ 29
2.6 Synthese met de twee andere perspectieven ............................................................................................................ 30
3. ANALYSE: WELK PERSPECTIEF IS NU “HET BESTE”? ............................................................................................................30
3.1 voorbeeld examenvragen .................................................................................................................................................. 30
LES 6 – MILIEUBELEIDSEVALUATIE (MBE) ........................................................................................................... 31
1. WAT IS BELEIDSEVALUATIE?...................................................................................................................................................31
1.1 Twee fundamentele onderscheidingen ....................................................................................................................... 31
1.2 Waarom beleid evalueren?............................................................................................................................................... 31
2. TYPOLOGIEËN VAN BELEIDSEVALUATIE ................................................................................................................................31
2.1 Naargelang het tijdstip: ex ante, ex nunc, ex post .................................................................................................. 31
2.2 Naargelang het object van evaluatie: plan-, product-, procesevaluatie ...................................................... 32
2.3 Naargelang de uitvoerder of context ........................................................................................................................... 33
3. SOORTEN PRODUCT-EVALUATIE..............................................................................................................................................33
3.1 Effectiviteit en efficiëntie................................................................................................................................................... 34
3.2 Samenvattende structuur van het model ................................................................................................................... 35
3.3 De logica van effectiviteit: beleidseffecten (van input tot impact) ................................................................. 35
4. EVALUATIECRITERIA (RELEVANTIE, LIGITIMITEIT, RECHTVAARDIGHEID, JUST TRANSITION, …) .................................35
5. MILIEUBELEIDSEVALUATIE IN VLAANDEREN .......................................................................................................................37
5.1 Historiek van MIRA-rapporten (Milieurapport Vlaanderen) ............................................................................ 37
5.2 Recente voorbeelden van MBE in Vlaanderen ......................................................................................................... 37
5.3 Beperkingen en uitdagingen ........................................................................................................................................... 37
6. MBE DOORHEEN DE DRIE PERSPECTIEVEN ..........................................................................................................................38
6.1 Basiscriteria doorheen de drie perspectieven .......................................................................................................... 38
6.2 Evalueren in het interactieperspectief: extra criteria .......................................................................................... 38
6.3 Politieke gevoeligheid van beleidsevaluatie ............................................................................................................. 39
6.4 Evalueren in het institutioneel perspectief ............................................................................................................... 39
7. UITDAGINGEN VOOR MBE .......................................................................................................................................................40
8. KERNINZICHTEN (EXAMENGERICHT).....................................................................................................................................40
LES 7 – MILIEUBELEIDSPLANNING EN TRANSITIEGOVERNANCE ................................................................. 41
1. MILIEUBELEIDSPLANNING .......................................................................................................................................................41
1.1 Groei, bloei en evolutie van strategische milieubeleidsplanning ..................................................................... 41
1.2 Typologie van plannen ....................................................................................................................................................... 41
1.3 Belangrijk onderscheid: federaal vs. nationaal plan ............................................................................................ 42
1.4 Ideale inhoud van een milieubeleidsplan ................................................................................................................... 42
1.5 Functies van milieubeleidsplanning ............................................................................................................................. 42
1.6 Beperkingen van milieubeleidsplanning .................................................................................................................... 43
2. TRANSITIEGOVERNANCE OF HET (SOCIO-TECHNISCH) SYSTEEMPERSPECTIEF ...............................................................43
2.1 Uitgangspunt .......................................................................................................................................................................... 43
2.2 Transitiemanagement ........................................................................................................................................................ 44
2.3 Multilevelperspectief (MLP)............................................................................................................................................. 44
2.4 de X-curve................................................................................................................................................................................. 44
2
, 2.5 Sterktes en zwaktes van het transitiemodel ............................................................................................................. 45
2.6 Synthese .................................................................................................................................................................................... 45
LES 8 — JUST TRANSITION......................................................................................................................................... 46
1. VIER VORMEN VAN ONGELIJKHEID IN DE KLIMAATTRANSITIE: ..........................................................................................46
1.1 Ongelijkheid in verantwoordelijkheid voor het klimaatprobleem.................................................................. 46
1.2 Ongelijkheid in de impact van klimaatverandering .............................................................................................. 46
1.3 Ongelijkheid in de impact van klimaatbeleid ........................................................................................................... 46
EU-beleid: Social Climate Fund (SCF) en ETS2 ..................................................................................................................... 47
2. JUST TRANSITION VOOR WERKNEMERS .................................................................................................................................47
3. NAAR EEN RECHTVAARDIGE KLIMAATTRANSITIE IN BELGIË .............................................................................................48
3.1 De Belgische policy mix: combineren van instrumenten ..................................................................................... 48
3.2 Uitgangspunten van een rechtvaardige policy mix ............................................................................................... 48
3.3 Beleidskeuze: compenseren én transformeren ........................................................................................................ 48
4. JUST TRANSITION POLICY PACKAGE (JTPP) ........................................................................................................................49
4.1 Shift I – Budgetnegatieve klimaattaxshift ................................................................................................................. 49
4.2 Shift II – Interne energietaxshift .................................................................................................................................... 49
4.3. Shift III – Subsidieshift ................................................................................................................................................... 49
5. VLAAMS REGEERAKKOORD ......................................................................................................................................................49
3
,LES 1 - EVOLUTIE VAN MILIEUBEGRIPPEN EN DE
MILIEUPROBLEEMKETEN (DPSIR)
1. INLEIDING: MILIEUPROBLEMEN ALS MAATSCHAPPELIJKE VRAAGSTUKKEN
Milieuproblemen zijn geen puur technische of ecologische problemen: ze zijn maatschappelijke vraagstukken.
Ze ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en milieu en weerspiegelen hoe samenlevingen hun omgeving
gebruiken, waarderen en organiseren.
In de loop van de afgelopen vijftig jaar is de manier waarop milieuproblemen worden begrepen en benoemd sterk
geëvolueerd. Deze evolutie toont hoe het milieubeleid zich ontwikkelde van een reactief, technisch en sectoraal beleid
naar een integraal, interdisciplinair en systeemgericht beleid.
Reactief = dat je voornamelijk reageert op gebeurtenissen, situaties of het gedrag van anderen, in plaats van zelf het initiatief te
nemen.
Sectoraal = betrekking hebbend op een sector, afdeling of deel van een grotere eenheid
Interdisciplinair = dat verschillende disciplines samenkomen om gezamenlijk een complex probleem te bestuderen en op te lossen
Die verschuiving in begrippenkader bepaalt ook de manier waarop beleid reageert: de probleemdefinitie bepaalt de
oplossingsrichting. Begrijpen hoe milieuproblemen worden gedefinieerd, is dus essentieel voor beleidsanalyse.
2. VAN COMPARTIMENTEEL NAAR GEÏNTEGREERD DENKEN
2.1. HET COMPARTIMENTELE BEGRIPPENKADER (JAREN 1970)
In de beginfase van het milieubeleid (vanaf ±1970) werden milieuproblemen gedefinieerd per milieucompartiment,
d.w.z. het deel van de fysieke omgeving waar de verstoring optreedt.
Compartiment Typisch milieuprobleem
Lucht luchtvervuiling, ozonlaag, fijn stof
Water oppervlaktewatervervuiling, eutrofiëring
Bodem bodemverontreiniging, afvalstorten
Fauna & flora biodiversiteitsverlies
Landschap verstoring van ecosystemen, visuele vervuiling
Het Vlaams DABM (Decreet Algemene Bepalingen Milieubeleid, 1995) volgt nog deels deze logica.
Sterktes
o Duidelijke afbakening en specialisatie mogelijk (experten per domein).
o Kwaliteitsdoelstellingen en emissiegrenzen per compartiment (juridisch hanteerbaar).
Zwaktes
o Versnippering van bevoegdheden: lucht, water, bodem → aparte administraties.
o Afwentelingseffecten: maatregelen in één compartiment verplaatsen het probleem naar een ander.
Voorbeelden:
§ Waterzuivering → slibverontreiniging (bodem).
§ Roetfilters → extra afval.
§ Bomenkap voor natuurherstel → negatieve impact op klimaatmitigatie.
o Beperkingen bij bronaanpak: milieuproblemen hangen samen in ketens van productie en consumptie.
Conclusie: dit model maakte milieuproblemen beheersbaar, maar onvoldoende oplosbaar in hun maatschappelijke
complexiteit.
2.2. HOOFDTYPEN VAN MILIEUEFFECTEN (BEGIN JAREN 1980)
In de jaren ’80 ontstond een verschuiving naar een meer procesmatig onderscheid van milieuproblemen op basis
van de aard van de ingreep of het effect:
Type effect Omschrijving Voorbeeld
Verontreiniging Toevoeging van stoffen die schade veroorzaken uitstoot van NOx, CO₂, pesticiden
(pollution)
Uitputting (depletion) Onttrekking van hulpbronnen sneller dan herstel grondwaterwinning,
mogelijk is overbevissing
Aantasting Kwaliteitsverlies door verandering of verstoring stikstof leidt tot
(degradation) biodiversiteitsverlies
Deze benadering introduceert een functionele logica: men kijkt niet enkel waar vervuiling plaatsvindt, maar hoe die
ontstaat.
4
, 2.3. HET THEMATISCH/PROCESMATIG KADER (HALF JAREN 1980)
Vanaf midden jaren ’80 groeide het besef dat milieuproblemen samenhangende processen zijn. De focus verschoof
naar centrale milieuthema’s die de onderliggende oorzaken verbinden.
Voorbeelden van thema’s:
- Verandering van het klimaat
- Verspilling van eindige grondstoffen
- Verspreiding van gevaarlijke stoffen
- Verzuring van lucht en bodem
- Vermesting van ecosystemen
- Verdroging door ontginning en verharding
- Versnippering van natuurgebieden
- Verwijdering van afval
- Verstoring van leefomgeving (geluid, geur, licht)
Sterktes
o Doorbreekt compartimentdenken → integraal en procesgericht.
Integraal = volledig, alomvattend of compleet
o Biedt diagnostische helderheid (basis voor indicatoren en monitoring, bv. MIRA, EEA).
Zwaktes
o Minder bestuurlijk hanteerbaar: moeilijk te vertalen naar beleidsstructuren.
o Niet altijd consistent (mix van processen en effecten).
o Abstract en complex voor beleidspraktijk.
Voorbeeld:
De oprichting van DG CLIMA naast DG ENV (EU, 2010) illustreert de spanning tussen thematische specialisatie en
integratie.
2.4. HET GEÏNTEGREERD PERSPECTIEF (21STE EEUW)
In de 21ste eeuw wordt duidelijk: “alles hangt met alles samen”. Milieuproblemen zijn verweven met ruimtelijke
ordening, mobiliteit, landbouw, economie en gezondheid.
Dit leidde tot de verschuiving van milieubeleid → omgevingbeleid (NL/VL, 2015–2018).
Het begrip “environment” wordt breder dan louter ecologie: het omvat de mens-milieu-relatie in sociaal-
ruimtelijke context.
Kenmerken
o Holistisch: milieukwaliteit gekoppeld aan ruimtelijke en maatschappelijke kwaliteit.
Holistisch = het geheel betreffend; waarbij men niet naar losse onderdelen kijkt, maar naar de samenhang tussen alle delen van een
systeem
o Ambitieus maar moeilijk te operationaliseren: systeemdenken vereist coördinatie tussen
beleidsdomeinen.
o Risico: ‘verwatering’ van aandacht voor milieu door integratie in breder “omgeving”-discours.
Voorbeeld:
Het Beleidsdomein Omgeving in Vlaanderen combineert nu Ruimtelijke Ordening, Milieu en Energie. Dit biedt kansen
voor synergie, maar ook risico op belangenconflicten (bv. bouwprojecten versus natuurdoelen).
Synergie = en samenwerking waarbij het totale resultaat groter is dan de som van de individuele prestaties van de onderdelen.
5
, INZICHTEN:
= evolutie van reactief, technisch, sectoraal beleid à integraal, interdisciplinair en systeemgericht beleid
VOORDELEN NADELEN
SECTORAAL - Specialisatie mogelijk - Tunnelzicht
BELEID - Juridisch duidelijk hanteerbaar - Beperkingen bij bronaanpak
- Overzichtelijk en beheersbaar (mimioeuproblemen zijn complex en
- Reactief (snelle beleidsreactie hangen samen)
mogelijk op duidelijke problemen) - Versnippering van bevoegdheden
- afwentelingseffecten
INTEGRAAL - holistisch (erkent complexiteit en - risico op vaagheid (complex
BELEID samenhang van milieuproblemen) beleidspraktijk, doelen en
- geschikt voor hedendaagse wicked verantwoordelijkheden zijn minder sherp
problems afgebakend)
- meer preventief en structureel - verwatering van aandacht voor milieu door
(onderlinge oorzaken aanpakken) breder discours
- bevordert beleidsintegratie - moeilijk te operationeren
(verantwoordelijkheden worden diffuser en
besluitvorming trager)
- politiek gevoeliger (raakt economie en
levenstijl aan)
De evolutie van milieubegrippen toont geen vervanging maar een spanningsveld: Het compartimentele
kader biedt juridische scherpte en bestuurlijke hanteerbaarheid. Het integrale kader biedt inhoudelijke juistheid en
systeeminzicht. Modern milieubeleid probeert beide te combineren: gespecialiseerde instrumenten (normen,
vergunningen), binnen een integraal beleidskader (omgeving, duurzaamheid, transities).
3. MILIEUPROBLEMEN ALS MENS-MILIEUCRISIS
3.1. ANTROPOGENE OORSPRONG
Milieuproblemen zijn in essentie antropogeen – ze ontstaan door menselijke activiteiten en onze instrumentele
omgang met natuur. Zelfs fenomenen als overstromingen of droogte hebben vandaag vaak menselijke oorzaken
(klimaatverandering, verharding, ontbossing).
3.2. HET MILIEUSYSTEEM
Het milieu bestaat uit:
o Abiotische componenten: lucht, bodem, water
o Biotische componenten: planten, dieren, mensen
ð Relaties tussen deze componenten = ecosystemen
6
Femke Smaers, 2025
LES 1 - EVOLUTIE VAN MILIEUBEGRIPPEN EN DE MILIEUPROBLEEMKETEN (DPSIR) ............................. 4
1. INLEIDING: MILIEUPROBLEMEN ALS MAATSCHAPPELIJKE VRAAGSTUKKEN ....................................................................... 4
2. VAN COMPARTIMENTEEL NAAR GEÏNTEGREERD DENKEN .................................................................................................... 4
2.1. Het compartimentele begrippenkader (jaren 1970)........................................................................................... 4
2.2. Hoofdtypen van milieueffecten (begin jaren 1980) ............................................................................................. 4
2.3. Het thematisch/procesmatig kader (half jaren 1980) ....................................................................................... 5
2.4. Het geïntegreerd perspectief (21ste eeuw) ............................................................................................................. 5
3. MILIEUPROBLEMEN ALS MENS-MILIEUCRISIS ......................................................................................................................... 6
3.1. Antropogene oorsprong ................................................................................................................................................... 6
3.2. Het milieusysteem ............................................................................................................................................................... 6
3.3. De mens als sociaal systeem ........................................................................................................................................... 7
4. DE DPSIR-KETEN: ANALYSEREN VAN MILIEUPROBLEMEN ................................................................................................. 8
LES 2 – DISCURSIEVE EVOLUTIE VAN HET MILIEUBELEID EN DE MILIEUBEGINSELEN VAN HET
VLAAMSE MILIEUBELEID ............................................................................................................................................... 9
1. DE DISCURSIEVE EVOLUTIE VAN HET MILIEUBELEID ...................................................................................................................... 9
1.1. Wat is een (milieu)discours? .......................................................................................................................................... 9
1.2. Discursieve evolutie van milieubeleid (laatste 50 jaar) ..................................................................................... 9
1.3. Discoursen in klimaatadaptatiebeleid .................................................................................................................... 10
1.4. Discours vs. beleid in de praktijk ............................................................................................................................... 10
2. DE DRIE GROTE MILIEUDISCOURSEN ......................................................................................................................................11
2.1 Grenzen aan de groei (Limits to growth-discours)................................................................................................ 11
2.2 ecomodernisme...................................................................................................................................................................... 12
2.3 Duurzame 0ntwikkeling (DO) ......................................................................................................................................... 13
3. BASISBEGINSELEN VAN HET VLAAMSE MILIEUBELEID ........................................................................................................13
3.1 Basisbeginselen: .................................................................................................................................................................... 13
3.2 Milieuverstoringsketen: DPSI-R (Driving Forces – Pressure – State – Impact – Response) ................ 14
LES 3 – MILIEUVRAAGSTUKKEN ALS POLITIEKE VRAAGSTUKKEN.............................................................. 15
+ MILIEUBELEIDSINSTRUMENTEN .......................................................................................................................... 15
1. INLEIDING ...................................................................................................................................................................................15
2. DE METAFOOR “TRAGEDY OF THE COMMONS” ....................................................................................................................15
2.1 Wat betekent ‘commons’? ................................................................................................................................................. 15
2.2 De kern van de metafoor ................................................................................................................................................... 15
2.3 Politieke dimensies van ‘commons’-beheer ............................................................................................................... 15
2.4 Afwenteling en “intertemporal trade-offs”................................................................................................................ 15
2.5 Common-pool governance: wanneer werkt het? .................................................................................................... 16
2.6 Waarom milieuproblemen politiek moeilijk blijven.............................................................................................. 16
3. SOCIALE DILEMMA’S EN SPELTHEORIE: DE SPANNING TUSSEN EIGEN EN COLLECTIEF BELANG ...................................16
3.1 Typologie van sociale dilemma’s ................................................................................................................................... 16
3.2 De beleidswetenschappelijke les .................................................................................................................................... 17
4. HET VRAAGSTUK VAN DE INSTRUMENTERING .......................................................................................................................17
4.1. Typologie van beleidsinstrumenten ......................................................................................................................... 17
4.2. Policy mix in de praktijk................................................................................................................................................ 18
LES 4 – DOELRATIONEEL PERSPECTIEF OP (MILIEU)BELEID ........................................................................ 19
1. INLEIDING: DRIE PERSPECTIEVEN OP MILIEUBELEID ...........................................................................................................19
2. HET DOELRATIONEEL PERSPECTIEF .......................................................................................................................................19
2.1 De beleidscyclus (stap-voor-stap uitgewerkt) ......................................................................................................... 19
2.2 Sterktes en zwaktes van het doelrationeel perspectief ........................................................................................ 21
2.3 Voorbeeld examenvraag (zoals mondeling) ............................................................................................................. 22
3. PLAN-, PRODUCT- EN PROCESEVALUATIE .............................................................................................................................23
3.1 Planevaluatie (evaluatie van het beleidsplan) ........................................................................................................ 23
1
, 3.2 Productevaluatie (evaluatie van de resultaten / outputs / outcomes / impact) ..................................... 23
3.3 Procesevaluatie (evaluatie van het beleidsproces / governance)................................................................... 23
LES 5 – HET INTERACTIE PERSPECTIEF EN HET INSTITUTIONEEL PERSPECTIEF OP (MILIEU)BELEID
............................................................................................................................................................................................. 24
1. INTERACTIEPERSPECTIEF ........................................................................................................................................................24
1.1 Kernidee .................................................................................................................................................................................... 24
1.2 Barrieremodel (Lasswell) ................................................................................................................................................. 24
1.3 stromenmodel ........................................................................................................................................................................ 25
1.4 Beleidsnetwerkanalyse (interactieperspectief)....................................................................................................... 26
1.5 Sterktes en zwaktes Interactieperspectief ................................................................................................................. 26
2. HET INSTITUTIONEEL PERSPECTIEF OP MILIEUBELEID........................................................................................................27
2.1 Wat zijn instituties? ............................................................................................................................................................. 27
2.2 Path dependency, lock-in en incrementeel beleid .................................................................................................. 27
2.3 De X-curve van duurzaamheidstransities .................................................................................................................. 28
2.4 Policy Arrangement Approach: PAA (Beleidsarrangementenbenadering) ................................................ 29
2.5 Sterktes en zwaktes van het institutioneel perspectief ........................................................................................ 29
2.6 Synthese met de twee andere perspectieven ............................................................................................................ 30
3. ANALYSE: WELK PERSPECTIEF IS NU “HET BESTE”? ............................................................................................................30
3.1 voorbeeld examenvragen .................................................................................................................................................. 30
LES 6 – MILIEUBELEIDSEVALUATIE (MBE) ........................................................................................................... 31
1. WAT IS BELEIDSEVALUATIE?...................................................................................................................................................31
1.1 Twee fundamentele onderscheidingen ....................................................................................................................... 31
1.2 Waarom beleid evalueren?............................................................................................................................................... 31
2. TYPOLOGIEËN VAN BELEIDSEVALUATIE ................................................................................................................................31
2.1 Naargelang het tijdstip: ex ante, ex nunc, ex post .................................................................................................. 31
2.2 Naargelang het object van evaluatie: plan-, product-, procesevaluatie ...................................................... 32
2.3 Naargelang de uitvoerder of context ........................................................................................................................... 33
3. SOORTEN PRODUCT-EVALUATIE..............................................................................................................................................33
3.1 Effectiviteit en efficiëntie................................................................................................................................................... 34
3.2 Samenvattende structuur van het model ................................................................................................................... 35
3.3 De logica van effectiviteit: beleidseffecten (van input tot impact) ................................................................. 35
4. EVALUATIECRITERIA (RELEVANTIE, LIGITIMITEIT, RECHTVAARDIGHEID, JUST TRANSITION, …) .................................35
5. MILIEUBELEIDSEVALUATIE IN VLAANDEREN .......................................................................................................................37
5.1 Historiek van MIRA-rapporten (Milieurapport Vlaanderen) ............................................................................ 37
5.2 Recente voorbeelden van MBE in Vlaanderen ......................................................................................................... 37
5.3 Beperkingen en uitdagingen ........................................................................................................................................... 37
6. MBE DOORHEEN DE DRIE PERSPECTIEVEN ..........................................................................................................................38
6.1 Basiscriteria doorheen de drie perspectieven .......................................................................................................... 38
6.2 Evalueren in het interactieperspectief: extra criteria .......................................................................................... 38
6.3 Politieke gevoeligheid van beleidsevaluatie ............................................................................................................. 39
6.4 Evalueren in het institutioneel perspectief ............................................................................................................... 39
7. UITDAGINGEN VOOR MBE .......................................................................................................................................................40
8. KERNINZICHTEN (EXAMENGERICHT).....................................................................................................................................40
LES 7 – MILIEUBELEIDSPLANNING EN TRANSITIEGOVERNANCE ................................................................. 41
1. MILIEUBELEIDSPLANNING .......................................................................................................................................................41
1.1 Groei, bloei en evolutie van strategische milieubeleidsplanning ..................................................................... 41
1.2 Typologie van plannen ....................................................................................................................................................... 41
1.3 Belangrijk onderscheid: federaal vs. nationaal plan ............................................................................................ 42
1.4 Ideale inhoud van een milieubeleidsplan ................................................................................................................... 42
1.5 Functies van milieubeleidsplanning ............................................................................................................................. 42
1.6 Beperkingen van milieubeleidsplanning .................................................................................................................... 43
2. TRANSITIEGOVERNANCE OF HET (SOCIO-TECHNISCH) SYSTEEMPERSPECTIEF ...............................................................43
2.1 Uitgangspunt .......................................................................................................................................................................... 43
2.2 Transitiemanagement ........................................................................................................................................................ 44
2.3 Multilevelperspectief (MLP)............................................................................................................................................. 44
2.4 de X-curve................................................................................................................................................................................. 44
2
, 2.5 Sterktes en zwaktes van het transitiemodel ............................................................................................................. 45
2.6 Synthese .................................................................................................................................................................................... 45
LES 8 — JUST TRANSITION......................................................................................................................................... 46
1. VIER VORMEN VAN ONGELIJKHEID IN DE KLIMAATTRANSITIE: ..........................................................................................46
1.1 Ongelijkheid in verantwoordelijkheid voor het klimaatprobleem.................................................................. 46
1.2 Ongelijkheid in de impact van klimaatverandering .............................................................................................. 46
1.3 Ongelijkheid in de impact van klimaatbeleid ........................................................................................................... 46
EU-beleid: Social Climate Fund (SCF) en ETS2 ..................................................................................................................... 47
2. JUST TRANSITION VOOR WERKNEMERS .................................................................................................................................47
3. NAAR EEN RECHTVAARDIGE KLIMAATTRANSITIE IN BELGIË .............................................................................................48
3.1 De Belgische policy mix: combineren van instrumenten ..................................................................................... 48
3.2 Uitgangspunten van een rechtvaardige policy mix ............................................................................................... 48
3.3 Beleidskeuze: compenseren én transformeren ........................................................................................................ 48
4. JUST TRANSITION POLICY PACKAGE (JTPP) ........................................................................................................................49
4.1 Shift I – Budgetnegatieve klimaattaxshift ................................................................................................................. 49
4.2 Shift II – Interne energietaxshift .................................................................................................................................... 49
4.3. Shift III – Subsidieshift ................................................................................................................................................... 49
5. VLAAMS REGEERAKKOORD ......................................................................................................................................................49
3
,LES 1 - EVOLUTIE VAN MILIEUBEGRIPPEN EN DE
MILIEUPROBLEEMKETEN (DPSIR)
1. INLEIDING: MILIEUPROBLEMEN ALS MAATSCHAPPELIJKE VRAAGSTUKKEN
Milieuproblemen zijn geen puur technische of ecologische problemen: ze zijn maatschappelijke vraagstukken.
Ze ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en milieu en weerspiegelen hoe samenlevingen hun omgeving
gebruiken, waarderen en organiseren.
In de loop van de afgelopen vijftig jaar is de manier waarop milieuproblemen worden begrepen en benoemd sterk
geëvolueerd. Deze evolutie toont hoe het milieubeleid zich ontwikkelde van een reactief, technisch en sectoraal beleid
naar een integraal, interdisciplinair en systeemgericht beleid.
Reactief = dat je voornamelijk reageert op gebeurtenissen, situaties of het gedrag van anderen, in plaats van zelf het initiatief te
nemen.
Sectoraal = betrekking hebbend op een sector, afdeling of deel van een grotere eenheid
Interdisciplinair = dat verschillende disciplines samenkomen om gezamenlijk een complex probleem te bestuderen en op te lossen
Die verschuiving in begrippenkader bepaalt ook de manier waarop beleid reageert: de probleemdefinitie bepaalt de
oplossingsrichting. Begrijpen hoe milieuproblemen worden gedefinieerd, is dus essentieel voor beleidsanalyse.
2. VAN COMPARTIMENTEEL NAAR GEÏNTEGREERD DENKEN
2.1. HET COMPARTIMENTELE BEGRIPPENKADER (JAREN 1970)
In de beginfase van het milieubeleid (vanaf ±1970) werden milieuproblemen gedefinieerd per milieucompartiment,
d.w.z. het deel van de fysieke omgeving waar de verstoring optreedt.
Compartiment Typisch milieuprobleem
Lucht luchtvervuiling, ozonlaag, fijn stof
Water oppervlaktewatervervuiling, eutrofiëring
Bodem bodemverontreiniging, afvalstorten
Fauna & flora biodiversiteitsverlies
Landschap verstoring van ecosystemen, visuele vervuiling
Het Vlaams DABM (Decreet Algemene Bepalingen Milieubeleid, 1995) volgt nog deels deze logica.
Sterktes
o Duidelijke afbakening en specialisatie mogelijk (experten per domein).
o Kwaliteitsdoelstellingen en emissiegrenzen per compartiment (juridisch hanteerbaar).
Zwaktes
o Versnippering van bevoegdheden: lucht, water, bodem → aparte administraties.
o Afwentelingseffecten: maatregelen in één compartiment verplaatsen het probleem naar een ander.
Voorbeelden:
§ Waterzuivering → slibverontreiniging (bodem).
§ Roetfilters → extra afval.
§ Bomenkap voor natuurherstel → negatieve impact op klimaatmitigatie.
o Beperkingen bij bronaanpak: milieuproblemen hangen samen in ketens van productie en consumptie.
Conclusie: dit model maakte milieuproblemen beheersbaar, maar onvoldoende oplosbaar in hun maatschappelijke
complexiteit.
2.2. HOOFDTYPEN VAN MILIEUEFFECTEN (BEGIN JAREN 1980)
In de jaren ’80 ontstond een verschuiving naar een meer procesmatig onderscheid van milieuproblemen op basis
van de aard van de ingreep of het effect:
Type effect Omschrijving Voorbeeld
Verontreiniging Toevoeging van stoffen die schade veroorzaken uitstoot van NOx, CO₂, pesticiden
(pollution)
Uitputting (depletion) Onttrekking van hulpbronnen sneller dan herstel grondwaterwinning,
mogelijk is overbevissing
Aantasting Kwaliteitsverlies door verandering of verstoring stikstof leidt tot
(degradation) biodiversiteitsverlies
Deze benadering introduceert een functionele logica: men kijkt niet enkel waar vervuiling plaatsvindt, maar hoe die
ontstaat.
4
, 2.3. HET THEMATISCH/PROCESMATIG KADER (HALF JAREN 1980)
Vanaf midden jaren ’80 groeide het besef dat milieuproblemen samenhangende processen zijn. De focus verschoof
naar centrale milieuthema’s die de onderliggende oorzaken verbinden.
Voorbeelden van thema’s:
- Verandering van het klimaat
- Verspilling van eindige grondstoffen
- Verspreiding van gevaarlijke stoffen
- Verzuring van lucht en bodem
- Vermesting van ecosystemen
- Verdroging door ontginning en verharding
- Versnippering van natuurgebieden
- Verwijdering van afval
- Verstoring van leefomgeving (geluid, geur, licht)
Sterktes
o Doorbreekt compartimentdenken → integraal en procesgericht.
Integraal = volledig, alomvattend of compleet
o Biedt diagnostische helderheid (basis voor indicatoren en monitoring, bv. MIRA, EEA).
Zwaktes
o Minder bestuurlijk hanteerbaar: moeilijk te vertalen naar beleidsstructuren.
o Niet altijd consistent (mix van processen en effecten).
o Abstract en complex voor beleidspraktijk.
Voorbeeld:
De oprichting van DG CLIMA naast DG ENV (EU, 2010) illustreert de spanning tussen thematische specialisatie en
integratie.
2.4. HET GEÏNTEGREERD PERSPECTIEF (21STE EEUW)
In de 21ste eeuw wordt duidelijk: “alles hangt met alles samen”. Milieuproblemen zijn verweven met ruimtelijke
ordening, mobiliteit, landbouw, economie en gezondheid.
Dit leidde tot de verschuiving van milieubeleid → omgevingbeleid (NL/VL, 2015–2018).
Het begrip “environment” wordt breder dan louter ecologie: het omvat de mens-milieu-relatie in sociaal-
ruimtelijke context.
Kenmerken
o Holistisch: milieukwaliteit gekoppeld aan ruimtelijke en maatschappelijke kwaliteit.
Holistisch = het geheel betreffend; waarbij men niet naar losse onderdelen kijkt, maar naar de samenhang tussen alle delen van een
systeem
o Ambitieus maar moeilijk te operationaliseren: systeemdenken vereist coördinatie tussen
beleidsdomeinen.
o Risico: ‘verwatering’ van aandacht voor milieu door integratie in breder “omgeving”-discours.
Voorbeeld:
Het Beleidsdomein Omgeving in Vlaanderen combineert nu Ruimtelijke Ordening, Milieu en Energie. Dit biedt kansen
voor synergie, maar ook risico op belangenconflicten (bv. bouwprojecten versus natuurdoelen).
Synergie = en samenwerking waarbij het totale resultaat groter is dan de som van de individuele prestaties van de onderdelen.
5
, INZICHTEN:
= evolutie van reactief, technisch, sectoraal beleid à integraal, interdisciplinair en systeemgericht beleid
VOORDELEN NADELEN
SECTORAAL - Specialisatie mogelijk - Tunnelzicht
BELEID - Juridisch duidelijk hanteerbaar - Beperkingen bij bronaanpak
- Overzichtelijk en beheersbaar (mimioeuproblemen zijn complex en
- Reactief (snelle beleidsreactie hangen samen)
mogelijk op duidelijke problemen) - Versnippering van bevoegdheden
- afwentelingseffecten
INTEGRAAL - holistisch (erkent complexiteit en - risico op vaagheid (complex
BELEID samenhang van milieuproblemen) beleidspraktijk, doelen en
- geschikt voor hedendaagse wicked verantwoordelijkheden zijn minder sherp
problems afgebakend)
- meer preventief en structureel - verwatering van aandacht voor milieu door
(onderlinge oorzaken aanpakken) breder discours
- bevordert beleidsintegratie - moeilijk te operationeren
(verantwoordelijkheden worden diffuser en
besluitvorming trager)
- politiek gevoeliger (raakt economie en
levenstijl aan)
De evolutie van milieubegrippen toont geen vervanging maar een spanningsveld: Het compartimentele
kader biedt juridische scherpte en bestuurlijke hanteerbaarheid. Het integrale kader biedt inhoudelijke juistheid en
systeeminzicht. Modern milieubeleid probeert beide te combineren: gespecialiseerde instrumenten (normen,
vergunningen), binnen een integraal beleidskader (omgeving, duurzaamheid, transities).
3. MILIEUPROBLEMEN ALS MENS-MILIEUCRISIS
3.1. ANTROPOGENE OORSPRONG
Milieuproblemen zijn in essentie antropogeen – ze ontstaan door menselijke activiteiten en onze instrumentele
omgang met natuur. Zelfs fenomenen als overstromingen of droogte hebben vandaag vaak menselijke oorzaken
(klimaatverandering, verharding, ontbossing).
3.2. HET MILIEUSYSTEEM
Het milieu bestaat uit:
o Abiotische componenten: lucht, bodem, water
o Biotische componenten: planten, dieren, mensen
ð Relaties tussen deze componenten = ecosystemen
6
