Inleiding
Inleiding: ontwerpen, maar voor wie en in welke wereld?
De basis vraag die we ons moeten stellen is: ontwerpen in welke wereld? Bijkomende vragen die we ons
kunnen stellen zijn: hoe die wereld zien?, hoe de veranderingen in onze samenleving (h)erkennen? Wat
veranderd er in onze wereld dat effect heeft op onze huidige en toekomstige wooncultuur?
Mens en omgeving diens als een hulpmiddel om de snelle veranderingen in onze hedendaagse
samenleving te (h)erkennen, te kunnen kaderen en je ertoe te kunnen verhouden. Het vak wordt bekeken
vanuit een sociologische invalshoek, maar ook een bredere en interdisciplinaire visie. Ook vanuit
klimaatwetenschappen, exploreren we die maatschappelijke context en de uitdagingen die (ook) een
impact op ontwerpen en op het interieurontwerper hebben.
We kijken vanuit een macroperspectief naar onze samenleving en naar onze omgeving. Sociologie en
demografie zijn de wetenschappelijke disciplines die ons daarbij inzicht op de (impact van) de
veranderende samenleving en omgeving kunnen bieden. Telkens zoeken we naar de impact daarvan op
ontwerpvragen en -oplossingen.
Het doel van het vak is om het begrijpen van de maatschappelijke veranderingen in onze hedendaagse
risicomaatschappij. De focus ligt op de hedendaagse veranderingsprocessen. Dit vak moet studenten in
staat stellen relevante maatschappelijke veranderingen te interpreteren, als input voor en
maatschappelijke context van (interdisciplinaire) ontwerpactiviteiten. Studenten moeten zelfstandig
academische (sociologische) informatie kunnen verwerven en verwerken en kritisch kunnen reflecteren
over de vak inhoud en over de maatschappelijke context waarbinnen ze actor worden.
Een nieuw vak, dat we samen verder ontwikkelen
Het is belangrijk om te focussen op de maatschappelijke context waarin de opleiding en de
ontwerpactiviteiten zich afspelen. Ontwerper is immers niet alleen ‘mooie’ ruimte ontwerpen.
Ontwerpend onderzoek is niet alleen gericht op één bepaalde ruimte of één bepaalde opdrachtgever.
Ieder ontwerp draagt ook bij aan de samenleving. Ontwerpen vormen ze samenleving van morgen. Ze
moeten inspele, op de maatschappelijke noden, vraagstukken en uitdagingen van vandaag en morgen.
Daaro is inzicht in die maatschappelijke context cruciaal.
De opbouw van dit vak
Inleidend: van eigen referentiekader tot risicomaatschappij
1e les: we staan stil bij ons eigen referentiekader. We zien immers de wereld niet altijd hoe ze is, maar we
zien ze soms vooral zoals we zelf zijn. Ons bewust worden (en zijn) van ons eigen subjectieve (en dus per
definitie beperkt) referentiekader is cruciaal om de wereld buiten ons, en dus de samenleving, beter te
kunnen begrijpen. Wetenschap is cruciaal om dat eigen referentiekader te kunnen overstijgen.
2e les: we verkennen de maatschappelijke uitdagingen waar we als samenleving (en dus ook als
ontwerpers) voor staan. De inspiratie voor deze les komt van de Duitse socioloog Ulrich Beck, die onze
hedendaagse samenleving als een mondiale risicomaatschappij benoemt. Het is de eerste verkenning
van de context en van de maatschappelijke uitdagingen.
De Sustainable Development Goals als kader
De SDG’s of duurzame ontwikkelingsdoelen, zoals ze werden goedgekeurd door de Verenigde Naties,
vormend het vertrekpunt om een selectie van hedendaagse maatschappelijke ontwikkelingen te
verkennen en te analyseren.
We schetsen in lessen 3 en 4 eerst het ontstaan en het wereldwijde belang van deze doelen, overlopen
kort alle doelen en verkennen hoe ieder van deze doelen in architectuur en ontwerp kan doorwerken.
Vervolgens gaan we thematisch dieper in op een aantal ecologische en sociale uitdagingen.
De ecologische uitdagingen
Ecologisch is de vraag wat klimaat-, energie-, water- en consumtiedoelstellingen betekenen voor ontwerp
en ontwerpers. Op welke manier liggen gebouwen en woningen vandaag mee aan de basis van
klimaatopwarming of een te grote ecologische voetafdruk?
,We onderzoeken hoe het hier niet enkel gaat om technologische oplossingen, maar hoe dit ook de visie op
wonen zelf bevraagt. Maatschappelijk draagvlak en de rol van ontwerpers worden mee onderzocht.
In les 5 komt onze ecologische voetafdruk en het donutmodel van Hayworth aan bod.
In les 6 staan de klimaatverstoring en de opwarming van onze planeet centraal. We focussen vanuit
wetenschappelijke literatuur op de ernst en urgentie van de klimaattransitie, en verkennen waarom ieder
ontwerp een bijdrage moet leveren aan het behalen van de klimaatdoelstellingen.
Sociale & demografische uitdagingen: voor wie ontwerpen we?
Op sociaal vlak staat de vraag centraal voor wie we ontwerpen. In les 7 focussen we op de context van
groeiende sociale ongelijkheid. Wat betekenen armoede en ongelijkheid in één van de rijkste
samenlevingen ter wereld? We verkennen de impact van ongelijkheid en armoede op de betrokkenen, op
maatschappij en op de gebouwde ruimte.
Belangrijk zijn ook de demografische veranderingen. In les 8 onderzoeken we de impact van sociale en
demografische veranderingen in de bevolking=;, wat is individualisering, en hoe leidt dit tot veranderende
gezins-, relatie-, en leefpatronen de voorbije halve eeuw? Welke demografische ontwikkelingen speelden
de voorbije decennia, en mogen we ook de volgende decennia verwachten? We staan stil bij vergrijzing en
vergroening, veranderende relatiepatronen, nieuw samengestelde gezinnen en gezinsverdunning. Wat
betekend dit voor woonnoden=, we verkennen de demografische prognoses voor Vlaanderen de volgende
decennia. Ook de evolutie van het aantal mensen met een beperking heeft een impact ip hoe we ruimtes
moeten ontwerpen. We verkennen de impact van deze maatschappelijke fenomenen op de ruimtes
waarin we verblijven.
Een samenleving in een transitie naar superdiversiteit
Ook migratie heeft een belangrijke impact op onze samenleving. Vlaanderen of België waren nog nooit zo
divers als vandaag. Tegelijk zal onze samenleving nooit meer zo ‘wit’ zijn als vandaag. Ontwerpen in de
21ste eeuw wordt dan ook ontwerpen in een wereld van superdiversiteit. In les 9 analyseren we de transitie
naar een superdiverse samenleving. We staan kort stil bij de consequenties van de superdiversiteit op
woonculturen en bij de vraag hoe ontwerper divers-sensitief kunnen en moeten ontwerpen.
Leren denken en ontwerpen in een context van groeiende complexiteit
Doorheen het vak mens en omgeving verkennen we zo de maatschappelijke context waarin we niet alleen
als burgers een rol hebben, maar waarin we ook als ontwerpers een verantwoordelijkheid hebben.
Vanuit wetenschappelijk onderbouwd inzicht in de maatschappelijke context en maatschappelijke
uitdagingen exploreren we tot slot de impact op ontwerp, ontwerpers en ontwerppraktijken. Wat betekent
duurzaam en maatschappelijk verantwoord ontwerpen? Wat kan systeemdenken betekenen voor een
reflexieve ontwerphouding? Wat is het belang van inclusief en divers-sensitief ontwerpen?
,Hoe zien we onze omgeving? Over selectieve
waarneming en referentiekaders
Leerdoelen
- Inzicht hebben in het belang van de (maatschappelijke) context voor ontwerp
- Inzicht hebben in de selectiviteit van onze persoonlijke referentiekaders
- Inzicht hebben in het belang van (mens)wetenschappen om de eigen referentiekaders te overstijgen
- Kennis van de eigenheid en invalshoek van de sociologie
Inleiding: ontwerpen, maar voor wie en in welke wereld?
We moeten oog (leren) hebben voor de maatschappelijke context.
Hoe zien we de wereld? Hoe zien we onze samenleving?
Je kan als een ontwerper alleen op een goede manier werken, wanneer je (ook) kennis hebt van en oog
hebt voor de maatschappelijke context. Dit is waarom het vak mens en omgeving zo belangrijk is.
Het is belangrijk om te beseffen dat ieder ontwerp niet alleen ingrijpt op de ruimte, maar ook op onze
samenleving. Het wordt mee bepaald door de samenleving, maar bepaald ook mee de samenleving.
Goede ontwerpers hebben dus oog voor die maatschappelijke context en zeker ook voor de problemen en
uitdagingen van onze samenleving. Ze werken waar nodig ook (mee) aan veranderingen van die context, en
dus van de samenleving. Het is dus belangrijk om te weten in welke wereld we ontwerpen en voor wie we
dit doen. We moeten de samenleving van vandaag beter leren kennen en begrijpen.
De sociologie en andere (mens)wetenschappen dienen als een hulpmiddel om deze snelle veranderingen
in de samenleving beter te (h)erkennen, kaderen en je er toe te verhouden. Ze leren je er breder naar te
laten kijken. Ze doen je oog krijgen voor de structuren in onze samenleving.
Neem waar: een kleine oefening als start
Kijk rond je en neem waar, beschrijf wat je ziet. Het is een hele eenvoudige opdracht.
Een eenvoudige oefening?
De vraag komt van wetenschap-filosoof Karl Popper. Het is een eenvoudige vraag, maar wat was nu de
bedoeling van wat waar te nemen. Hij maakte zijn studenten duidelijk dat we nooit ‘zomaar’ waarnemen.
Hoe nemen we waar? Doen we dit met al onze zintuigen, want het is niet gewoon zien. Doen we dit
allemaal vanop 1,75 meter of andere hoogtes voor kinderen of mensen in een rolstoel? Afhankelijk van je
eigen denkkader neem je anders waar. Waarneming is dus steeds selectie. Het gebeurt vanuit een
bepaald gezichtspunt. Je let op andere zaken en hecht belang aan andere zaken. We nemen waar vanuit
ons (selectief) referentiekader.
Wat is ons beeld van de samenleving?
Wat is ons referentiekader?
We nemen selectief waar dit vanuit:
▪ een bepaald gezichtspunt bv. man, vrouw, kind, gehandicapte. Wie we zijn stuurt onze
waarneming;
▪ een klassepositie bv. arm, rijk, werkend, werkloos, student;
▪ een bepaalde belangstelling bv. architect, timmerman, socioloog;
▪ een bepaalde theorie; ….
We geven dus een subjectieve betekenis aan de werkelijkheid. Niet alleen onze waarneming is gekleurd,
maar ook de interpretatie ervan. We zien en interpreteren zaken vanuit een specifiek referentiekader.
Selectiviteit
De sociologie probeert ons bewust te maken van de selectiviteit van de waarneming. Ze willen ons
helpen met de eigen waarnemingen te overstijgen, en meer systematisch en vanuit verschillende
perspectieven te leren waarnemen. We zouden kunnen zeggen “de werkelijkheid bestaat niet”,
Want over wiens werkelijkheid zouden we het dan hebben en is deze dezelfde voor iedereen. Als er
hevige sneeuw is denken ouders over problemen op de weg, terwijl kinderen denken aan sneeuw
mannen maken, sneeuwballen gevecht, … .
, De klassieke socioloog Erving Goffman noemt dat proces the social construction of reality. Ons beeld van
de werkelijkheid is een sociaal geconstrueerd beeld. Onze persoonlijke kijk wordt mee bepaald door de
samenleving en door onze plaats in die samenleving. Goffman onderscheid hierbij dir vormen van
selectiviteit:
1. Selective exposure: we zien maar een sprankel van ‘de’ werkelijkheid. Voor ons is dat wat we nu
mee maken, waar we nu zitten. Iedereen wordt blootgesteld aan een ander stuk van ‘de’
werkelijkheid.
2. Selective perception: als men dezelfde werkelijkheid mee maken, dan nog vallen andere zaken
voor andere mensen op. Dit is afhankelijk van je eigen achtergrond en interesse.
3. Selective retention: je vergeet ook veel van je waarnemingen. Men onthoud vooral wat men
interesseert en dit is ook mee afhankelijk van je achtergrond. We onthouden vaak zaken die het
dichtste bij onze eigen leefwereld aansluiten, zaken die herkenbaar zijn of ons juist zeer hard
verbazen.
Hoe je ook als ontwerper kijkt naar een ruimte heeft te maken met je leven. Jouw manier van kijken gaat
anders zijn als die van andere mensen.
Inzicht in de selectiviteit van onze waarneming, van onze manier van kijken en van die van anderen, is een
cruciaal startpunt, zowel voor sociologie als voor ontwerpwetenschappen. We moeten begrijpen dat
andere mensen misschien in een ander deel van onze werkelijkheid of samenleving leven, het vanuit een
ander perspectief zien of het gewoon anders bekijken. Sociologie kan hierbij helpen om te komen tot een
meer objectieve kijk op de werkelijkheid, die onze selectieve waarneming en interpretatie in het dagelijkse
leven helpt overstijgen.
Definitie van een situatie
Ze vertrekken niet vanuit hun eigen positie, maar gebruiken wetenschappelijke methoden om hun eigen
positie of ervaringen te overstijgen en te komen tot meer systematische observatie en meting van de
samenleving. Vanuit onderzoek kijken ze niet naar één individu of gezin, maar proberen ze ruimere
patronen in de samenleving te ontdekken. Zo kijken ze niet naar patronen van wie meer of minder verdient,
maar wel als deze geslacht gebonden blijkt te zijn.
Een (belangrijke) stap verder is dat de sociologie ook probeert om patronen te vinden in die werkelijkheid
en probeert om de werkelijkheid te verklaren. Waarom werkt de samenleving zoals ze werkt? Waarom
gedragen groepen mensen zich op een bepaalde wijzen, en andere groepen op een andere wijze? Waarom
zijn meer mannen in voetbal geïnteresseerd dan vrouwen? Er is geen gen dat deze interesse veroorzaakt,
dus zegt het dan iets over onze samenleving, over genderpatronen, over hoe we kinderen opvoeden, … De
waarom vragen waarop je de sociologie kan toepassen zijn eindeloos.
Vanuit onderzoek probeert de sociologie dus te komen tot een meer systematisch beeld van, onze
samenleving, en tot meer objectieve definities en analyses van onze samenleving en van patronen en
processen in die samenleving.
Sociologie probeert zo ook voorbij vooroordelen en vermeende kennis te gaan. Ze willen voorbij wat
iedereen weet of denkt te weten. Kortom proberen ze de zakelijke werkelijkheid (objectief) te confronteren
met de beleefde werkelijkheid (subjectief). Ze doen een poging om de werkelijkheid te verklaren.
Wat is sociologie? Een aanzet tot een definitie
Er bestaan vele definities van sociologie, als variaties op een thema. Volgens de Nederlandse sociologen
De Jager & Mok is sociologie de wetenschap die het samenleven van mensen in grotere en kleinere
verbanden bestudeert. Sociologen doen studie naar:
▪ gedrag van en tussen mensen: voor zover dat beïnvloed wordt door dat ze in een bepaalde
relatie tot elkaar staan (en dus niet door psychische gesteldheid of emoties)
▪ gedragspatronen, onderlinge verhoudingen, bindende opvattingen, die uit de interacties
tussen mensen voortkomen
▪ zoeken naar verklaring voor ontstaan, voortbestaan en verandering van deze gedragspatronen
Sociologie wil een wetenschap zijn, wat wil zeggen:
▪ empirisch: gebaseerd op door onderzoek vastgestelde feiten
▪ systematisch: zoekt verbanden tussen feiten. Geen losse feiten, deze overstijgen ze door
patronen te zoeken.
▪ Generaliserend: (één vogel maakt de lente niet) wat wilt zeggen dat sociologie probeert om,
vertrekkend vanuit individuele gegevens, meer algemeen geldige uitspraken te doen.
Inleiding: ontwerpen, maar voor wie en in welke wereld?
De basis vraag die we ons moeten stellen is: ontwerpen in welke wereld? Bijkomende vragen die we ons
kunnen stellen zijn: hoe die wereld zien?, hoe de veranderingen in onze samenleving (h)erkennen? Wat
veranderd er in onze wereld dat effect heeft op onze huidige en toekomstige wooncultuur?
Mens en omgeving diens als een hulpmiddel om de snelle veranderingen in onze hedendaagse
samenleving te (h)erkennen, te kunnen kaderen en je ertoe te kunnen verhouden. Het vak wordt bekeken
vanuit een sociologische invalshoek, maar ook een bredere en interdisciplinaire visie. Ook vanuit
klimaatwetenschappen, exploreren we die maatschappelijke context en de uitdagingen die (ook) een
impact op ontwerpen en op het interieurontwerper hebben.
We kijken vanuit een macroperspectief naar onze samenleving en naar onze omgeving. Sociologie en
demografie zijn de wetenschappelijke disciplines die ons daarbij inzicht op de (impact van) de
veranderende samenleving en omgeving kunnen bieden. Telkens zoeken we naar de impact daarvan op
ontwerpvragen en -oplossingen.
Het doel van het vak is om het begrijpen van de maatschappelijke veranderingen in onze hedendaagse
risicomaatschappij. De focus ligt op de hedendaagse veranderingsprocessen. Dit vak moet studenten in
staat stellen relevante maatschappelijke veranderingen te interpreteren, als input voor en
maatschappelijke context van (interdisciplinaire) ontwerpactiviteiten. Studenten moeten zelfstandig
academische (sociologische) informatie kunnen verwerven en verwerken en kritisch kunnen reflecteren
over de vak inhoud en over de maatschappelijke context waarbinnen ze actor worden.
Een nieuw vak, dat we samen verder ontwikkelen
Het is belangrijk om te focussen op de maatschappelijke context waarin de opleiding en de
ontwerpactiviteiten zich afspelen. Ontwerper is immers niet alleen ‘mooie’ ruimte ontwerpen.
Ontwerpend onderzoek is niet alleen gericht op één bepaalde ruimte of één bepaalde opdrachtgever.
Ieder ontwerp draagt ook bij aan de samenleving. Ontwerpen vormen ze samenleving van morgen. Ze
moeten inspele, op de maatschappelijke noden, vraagstukken en uitdagingen van vandaag en morgen.
Daaro is inzicht in die maatschappelijke context cruciaal.
De opbouw van dit vak
Inleidend: van eigen referentiekader tot risicomaatschappij
1e les: we staan stil bij ons eigen referentiekader. We zien immers de wereld niet altijd hoe ze is, maar we
zien ze soms vooral zoals we zelf zijn. Ons bewust worden (en zijn) van ons eigen subjectieve (en dus per
definitie beperkt) referentiekader is cruciaal om de wereld buiten ons, en dus de samenleving, beter te
kunnen begrijpen. Wetenschap is cruciaal om dat eigen referentiekader te kunnen overstijgen.
2e les: we verkennen de maatschappelijke uitdagingen waar we als samenleving (en dus ook als
ontwerpers) voor staan. De inspiratie voor deze les komt van de Duitse socioloog Ulrich Beck, die onze
hedendaagse samenleving als een mondiale risicomaatschappij benoemt. Het is de eerste verkenning
van de context en van de maatschappelijke uitdagingen.
De Sustainable Development Goals als kader
De SDG’s of duurzame ontwikkelingsdoelen, zoals ze werden goedgekeurd door de Verenigde Naties,
vormend het vertrekpunt om een selectie van hedendaagse maatschappelijke ontwikkelingen te
verkennen en te analyseren.
We schetsen in lessen 3 en 4 eerst het ontstaan en het wereldwijde belang van deze doelen, overlopen
kort alle doelen en verkennen hoe ieder van deze doelen in architectuur en ontwerp kan doorwerken.
Vervolgens gaan we thematisch dieper in op een aantal ecologische en sociale uitdagingen.
De ecologische uitdagingen
Ecologisch is de vraag wat klimaat-, energie-, water- en consumtiedoelstellingen betekenen voor ontwerp
en ontwerpers. Op welke manier liggen gebouwen en woningen vandaag mee aan de basis van
klimaatopwarming of een te grote ecologische voetafdruk?
,We onderzoeken hoe het hier niet enkel gaat om technologische oplossingen, maar hoe dit ook de visie op
wonen zelf bevraagt. Maatschappelijk draagvlak en de rol van ontwerpers worden mee onderzocht.
In les 5 komt onze ecologische voetafdruk en het donutmodel van Hayworth aan bod.
In les 6 staan de klimaatverstoring en de opwarming van onze planeet centraal. We focussen vanuit
wetenschappelijke literatuur op de ernst en urgentie van de klimaattransitie, en verkennen waarom ieder
ontwerp een bijdrage moet leveren aan het behalen van de klimaatdoelstellingen.
Sociale & demografische uitdagingen: voor wie ontwerpen we?
Op sociaal vlak staat de vraag centraal voor wie we ontwerpen. In les 7 focussen we op de context van
groeiende sociale ongelijkheid. Wat betekenen armoede en ongelijkheid in één van de rijkste
samenlevingen ter wereld? We verkennen de impact van ongelijkheid en armoede op de betrokkenen, op
maatschappij en op de gebouwde ruimte.
Belangrijk zijn ook de demografische veranderingen. In les 8 onderzoeken we de impact van sociale en
demografische veranderingen in de bevolking=;, wat is individualisering, en hoe leidt dit tot veranderende
gezins-, relatie-, en leefpatronen de voorbije halve eeuw? Welke demografische ontwikkelingen speelden
de voorbije decennia, en mogen we ook de volgende decennia verwachten? We staan stil bij vergrijzing en
vergroening, veranderende relatiepatronen, nieuw samengestelde gezinnen en gezinsverdunning. Wat
betekend dit voor woonnoden=, we verkennen de demografische prognoses voor Vlaanderen de volgende
decennia. Ook de evolutie van het aantal mensen met een beperking heeft een impact ip hoe we ruimtes
moeten ontwerpen. We verkennen de impact van deze maatschappelijke fenomenen op de ruimtes
waarin we verblijven.
Een samenleving in een transitie naar superdiversiteit
Ook migratie heeft een belangrijke impact op onze samenleving. Vlaanderen of België waren nog nooit zo
divers als vandaag. Tegelijk zal onze samenleving nooit meer zo ‘wit’ zijn als vandaag. Ontwerpen in de
21ste eeuw wordt dan ook ontwerpen in een wereld van superdiversiteit. In les 9 analyseren we de transitie
naar een superdiverse samenleving. We staan kort stil bij de consequenties van de superdiversiteit op
woonculturen en bij de vraag hoe ontwerper divers-sensitief kunnen en moeten ontwerpen.
Leren denken en ontwerpen in een context van groeiende complexiteit
Doorheen het vak mens en omgeving verkennen we zo de maatschappelijke context waarin we niet alleen
als burgers een rol hebben, maar waarin we ook als ontwerpers een verantwoordelijkheid hebben.
Vanuit wetenschappelijk onderbouwd inzicht in de maatschappelijke context en maatschappelijke
uitdagingen exploreren we tot slot de impact op ontwerp, ontwerpers en ontwerppraktijken. Wat betekent
duurzaam en maatschappelijk verantwoord ontwerpen? Wat kan systeemdenken betekenen voor een
reflexieve ontwerphouding? Wat is het belang van inclusief en divers-sensitief ontwerpen?
,Hoe zien we onze omgeving? Over selectieve
waarneming en referentiekaders
Leerdoelen
- Inzicht hebben in het belang van de (maatschappelijke) context voor ontwerp
- Inzicht hebben in de selectiviteit van onze persoonlijke referentiekaders
- Inzicht hebben in het belang van (mens)wetenschappen om de eigen referentiekaders te overstijgen
- Kennis van de eigenheid en invalshoek van de sociologie
Inleiding: ontwerpen, maar voor wie en in welke wereld?
We moeten oog (leren) hebben voor de maatschappelijke context.
Hoe zien we de wereld? Hoe zien we onze samenleving?
Je kan als een ontwerper alleen op een goede manier werken, wanneer je (ook) kennis hebt van en oog
hebt voor de maatschappelijke context. Dit is waarom het vak mens en omgeving zo belangrijk is.
Het is belangrijk om te beseffen dat ieder ontwerp niet alleen ingrijpt op de ruimte, maar ook op onze
samenleving. Het wordt mee bepaald door de samenleving, maar bepaald ook mee de samenleving.
Goede ontwerpers hebben dus oog voor die maatschappelijke context en zeker ook voor de problemen en
uitdagingen van onze samenleving. Ze werken waar nodig ook (mee) aan veranderingen van die context, en
dus van de samenleving. Het is dus belangrijk om te weten in welke wereld we ontwerpen en voor wie we
dit doen. We moeten de samenleving van vandaag beter leren kennen en begrijpen.
De sociologie en andere (mens)wetenschappen dienen als een hulpmiddel om deze snelle veranderingen
in de samenleving beter te (h)erkennen, kaderen en je er toe te verhouden. Ze leren je er breder naar te
laten kijken. Ze doen je oog krijgen voor de structuren in onze samenleving.
Neem waar: een kleine oefening als start
Kijk rond je en neem waar, beschrijf wat je ziet. Het is een hele eenvoudige opdracht.
Een eenvoudige oefening?
De vraag komt van wetenschap-filosoof Karl Popper. Het is een eenvoudige vraag, maar wat was nu de
bedoeling van wat waar te nemen. Hij maakte zijn studenten duidelijk dat we nooit ‘zomaar’ waarnemen.
Hoe nemen we waar? Doen we dit met al onze zintuigen, want het is niet gewoon zien. Doen we dit
allemaal vanop 1,75 meter of andere hoogtes voor kinderen of mensen in een rolstoel? Afhankelijk van je
eigen denkkader neem je anders waar. Waarneming is dus steeds selectie. Het gebeurt vanuit een
bepaald gezichtspunt. Je let op andere zaken en hecht belang aan andere zaken. We nemen waar vanuit
ons (selectief) referentiekader.
Wat is ons beeld van de samenleving?
Wat is ons referentiekader?
We nemen selectief waar dit vanuit:
▪ een bepaald gezichtspunt bv. man, vrouw, kind, gehandicapte. Wie we zijn stuurt onze
waarneming;
▪ een klassepositie bv. arm, rijk, werkend, werkloos, student;
▪ een bepaalde belangstelling bv. architect, timmerman, socioloog;
▪ een bepaalde theorie; ….
We geven dus een subjectieve betekenis aan de werkelijkheid. Niet alleen onze waarneming is gekleurd,
maar ook de interpretatie ervan. We zien en interpreteren zaken vanuit een specifiek referentiekader.
Selectiviteit
De sociologie probeert ons bewust te maken van de selectiviteit van de waarneming. Ze willen ons
helpen met de eigen waarnemingen te overstijgen, en meer systematisch en vanuit verschillende
perspectieven te leren waarnemen. We zouden kunnen zeggen “de werkelijkheid bestaat niet”,
Want over wiens werkelijkheid zouden we het dan hebben en is deze dezelfde voor iedereen. Als er
hevige sneeuw is denken ouders over problemen op de weg, terwijl kinderen denken aan sneeuw
mannen maken, sneeuwballen gevecht, … .
, De klassieke socioloog Erving Goffman noemt dat proces the social construction of reality. Ons beeld van
de werkelijkheid is een sociaal geconstrueerd beeld. Onze persoonlijke kijk wordt mee bepaald door de
samenleving en door onze plaats in die samenleving. Goffman onderscheid hierbij dir vormen van
selectiviteit:
1. Selective exposure: we zien maar een sprankel van ‘de’ werkelijkheid. Voor ons is dat wat we nu
mee maken, waar we nu zitten. Iedereen wordt blootgesteld aan een ander stuk van ‘de’
werkelijkheid.
2. Selective perception: als men dezelfde werkelijkheid mee maken, dan nog vallen andere zaken
voor andere mensen op. Dit is afhankelijk van je eigen achtergrond en interesse.
3. Selective retention: je vergeet ook veel van je waarnemingen. Men onthoud vooral wat men
interesseert en dit is ook mee afhankelijk van je achtergrond. We onthouden vaak zaken die het
dichtste bij onze eigen leefwereld aansluiten, zaken die herkenbaar zijn of ons juist zeer hard
verbazen.
Hoe je ook als ontwerper kijkt naar een ruimte heeft te maken met je leven. Jouw manier van kijken gaat
anders zijn als die van andere mensen.
Inzicht in de selectiviteit van onze waarneming, van onze manier van kijken en van die van anderen, is een
cruciaal startpunt, zowel voor sociologie als voor ontwerpwetenschappen. We moeten begrijpen dat
andere mensen misschien in een ander deel van onze werkelijkheid of samenleving leven, het vanuit een
ander perspectief zien of het gewoon anders bekijken. Sociologie kan hierbij helpen om te komen tot een
meer objectieve kijk op de werkelijkheid, die onze selectieve waarneming en interpretatie in het dagelijkse
leven helpt overstijgen.
Definitie van een situatie
Ze vertrekken niet vanuit hun eigen positie, maar gebruiken wetenschappelijke methoden om hun eigen
positie of ervaringen te overstijgen en te komen tot meer systematische observatie en meting van de
samenleving. Vanuit onderzoek kijken ze niet naar één individu of gezin, maar proberen ze ruimere
patronen in de samenleving te ontdekken. Zo kijken ze niet naar patronen van wie meer of minder verdient,
maar wel als deze geslacht gebonden blijkt te zijn.
Een (belangrijke) stap verder is dat de sociologie ook probeert om patronen te vinden in die werkelijkheid
en probeert om de werkelijkheid te verklaren. Waarom werkt de samenleving zoals ze werkt? Waarom
gedragen groepen mensen zich op een bepaalde wijzen, en andere groepen op een andere wijze? Waarom
zijn meer mannen in voetbal geïnteresseerd dan vrouwen? Er is geen gen dat deze interesse veroorzaakt,
dus zegt het dan iets over onze samenleving, over genderpatronen, over hoe we kinderen opvoeden, … De
waarom vragen waarop je de sociologie kan toepassen zijn eindeloos.
Vanuit onderzoek probeert de sociologie dus te komen tot een meer systematisch beeld van, onze
samenleving, en tot meer objectieve definities en analyses van onze samenleving en van patronen en
processen in die samenleving.
Sociologie probeert zo ook voorbij vooroordelen en vermeende kennis te gaan. Ze willen voorbij wat
iedereen weet of denkt te weten. Kortom proberen ze de zakelijke werkelijkheid (objectief) te confronteren
met de beleefde werkelijkheid (subjectief). Ze doen een poging om de werkelijkheid te verklaren.
Wat is sociologie? Een aanzet tot een definitie
Er bestaan vele definities van sociologie, als variaties op een thema. Volgens de Nederlandse sociologen
De Jager & Mok is sociologie de wetenschap die het samenleven van mensen in grotere en kleinere
verbanden bestudeert. Sociologen doen studie naar:
▪ gedrag van en tussen mensen: voor zover dat beïnvloed wordt door dat ze in een bepaalde
relatie tot elkaar staan (en dus niet door psychische gesteldheid of emoties)
▪ gedragspatronen, onderlinge verhoudingen, bindende opvattingen, die uit de interacties
tussen mensen voortkomen
▪ zoeken naar verklaring voor ontstaan, voortbestaan en verandering van deze gedragspatronen
Sociologie wil een wetenschap zijn, wat wil zeggen:
▪ empirisch: gebaseerd op door onderzoek vastgestelde feiten
▪ systematisch: zoekt verbanden tussen feiten. Geen losse feiten, deze overstijgen ze door
patronen te zoeken.
▪ Generaliserend: (één vogel maakt de lente niet) wat wilt zeggen dat sociologie probeert om,
vertrekkend vanuit individuele gegevens, meer algemeen geldige uitspraken te doen.
