Vrijheid, burgerschap en democratie
Les 1
Inleiding + 2 concepten van vrijheid
Aristoteles – denkt op fundamentele manier na over politiek, en is de eerste die vertrekt van de
gedachte dat mensen politieke dieren zijn en daarmee een verschil willen aanduiden tussen mensen
en andere levende wezens. Mens als diersoort die zijn samenleven politiek organiseert (mensen zijn
op elkaar aangewezen om dingen samen te doen, samen te leven,…)
De politiek – het geheel van instellingen en het geheel van wetten, regels die we met elkaar in
die instellingen afspreken om het samenleven georganiseerd te laten verlopen. Zaken die niet
zomaar oprijzen uit het sociale, ontstaan doordat mensen zaken afspreken. Samenleven
wordt dan bewaakt door de instellingen.
Het politieke – specifiek het aspect van de politiek waar Aristoteles zeer veel aandacht voor
had, omdat hij de traditie kende van de Griekse stadsstaten (Polis). Deze betekende een
nieuwe vorm van het organiseren van een staat (burgers kwamen samen op het plein om te
discussiëren over hoe de stad georganiseerd moet worden en welke principes met moet
onthouden bij het organiseren).
De democratische manier om afspraken te maken is niet noodzakelijk de goede in het oude
Griekenland, misschien was het beter om een stad in handen te geven van een intelligente
alleenheerser of een soort aristocratie (de besten uit de samenleving mochten de stad
leiden).
Vrijheid wordt vooral door Aristoteles beschouwd als de eigenlijke bestaansreden van het
politieke, dit is het grote verschil voor hem met de Perzen, die in een dictatuur leven. Dit is
ingebakken sindsdien in de Westerse filosofie.
“Het politieke dat niet in het teken staat van vrijheid, is een perverse politiek”
Kant – belangrijke rol in een tijd waarin de meeste Europese politieke regimes pogingen beginnen te
ondernemen om af te rekenen met een monarch met absolute macht (Franse revolutie, Amerikaanse
revolutie)
Duidelijke connectie tussen het idee van vrijheid in een opstand of revolutie en de idee dat in
die vrijheid ook de essentie van de menselijke waardigheid ligt. Dit komt ook tot uiting in hoe
je collectief de mogelijkheid hebt om mee te beslissen over de organisatie.
Wat houdt vrijheid in?
Veel meningsverschillen door filosofen, zijn vaak te vinden in andere standpunten. Het concept wordt
bediscussieerd en heeft niet echt een sluitende definitie.
= Essentially contested concept
Er zijn verschillende concepten en opvattingen van vrijheid. Iedereen met een idee heeft een
plausibele, rationele en verdedigbare theorie (perfectly genuine) en de discussie is in essentie
eindeloos (endless). Het is een discussie waarin we het nooit met elkaar eens zullen worden.
(Boek Leah Ippi)
We gaan kijken naar 2 verschillende opvattingen over vrijheid:
,De liberale opvatting van vrijheid – Isaiah Berlin
Berlin – komt uit een familie die weet wat het betekent om in het Oostblok van voor de val van de
Berlijnse muur te leven (communistisch regime). Wordt uiteindelijk professor in Oxford en geeft daar
een lezing, waarin je duidelijk de restante nog voelt van de tegenstelling van oost-west.
“The two concepts of Liberty” (= vrijheid in de Westerse definitie en vrijheid in de definitie van de
Sovjetrepubliek)
Positieve vrijheid = het soort vrijheidsconcept dat je ingevuld ziet in de Oostbloklanden (vrijheid ben
je pas wanneer…).
Vrij ben je pas wanneer je leeft in een arbeidersstaat, geen privébezit meer hebt, de staat
stuurt aan wie waar nodig is,…
Vanuit liberaal standpunt is dit uiteraard onvrij, want er is verregaande inmenging.
Geloof werd hier bijvoorbeeld ook gezien als niet-rationeel. Er is een soort officiële
staatsideologie en kijkt naar de wetenschappelijkheid van sommige geloven en verbiedt
degene die onwetenschappelijk zijn. Geeft eigenlijk vanuit de staat invulling aan de vraag
wanneer zijn we ontwikkeld en wanneer is een mensenleven de moeite waard.
Hetgeen wat wij belangrijk vinden in ons leven, verschil van persoon tot persoon en kan
eigenlijk niet worden opgelegd door een overheid (pluralisme en waardenpluralisme)
Negatieve vrijheid = manier waarop hij de liberale vrijheid beschrijft, dit heeft bij hem een positieve
connotatie (vrijheid is iets wat elk individu zelf kan invullen…)
Het gebied waarbinnen iemand, ongehinderd door andere, handelend kan optreden. Het
concept van bemoeienis, en de afwezigheid daarvan. Leven in een samenleving waarin je kan
doen wat je wil doen, waar je kan kiezen wat je wil kiezen.
Gaat dus over de non-interference, de afwezigheid van bemoeienis en de afwezigheid van
inmenging.
“Wanneer je niet in staat bent om iets te doen, ben je niet noodzakelijk onvrij” (ik zou nooit
het record polsstokspringen te verbreken, maar dat betekent niet dat ik onvrij ben want dit
heeft niets te maken met bemoeienis van anderen.)
Wanneer mijn leven invullen zonder bemoeiing van anderen, zonder daarmee rekening te houden
met anderen zou dit ook problematisch zijn want dan zou ik de vrijheid van anderen in gevaar kunnen
brengen.
Welke vrijheidsbegrenzing is aanvaardbaar voor een verdediger van de negatieve vrijheid als
onschendbaar goed? Waar ligt de grens van die negatieve vrijheid.
We moeten een compromis zoeken, de enige manier waarop je ‘macht mag uitoefenen’ en je
dus mag moeien met vrijheid van anderen is het schadebeginsel en er dus voor zorgen dat de
vrijheidsbeoefening schade zou kunnen berokkenen aan anderen die ook vrij zijn.
Aan welke grenzen moet de vrijheidsbegrenzing zichzelf houden? Waar ligt de macht van anderen om
zich te bemoeien met mijn vrijheid?
Er moeten sowieso een aantal fundamentele rechten zijn, waaraan een politiek regime sowieso niet
kan raken. Hierdoor blijft de negatieve vrijheid gegarandeerd.
,Wat betekent vrijheid voor hen die er geen gebruik van kunnen maken? Wat is de waarde van vrijheid
zonder adequate voorwaarden voor het gebruik ervan?
Voor Berlin is vrijheid, vrijheid: hoe belangrijk idealen van gelijke behandeling, rechtvaardigheid,…
ook mogen zijn mag je aan die idealen dan wel de vrijheid opofferen? (belangrijk want Berlin zit in
zijn hoofd nog altijd met die tegenstelling tussen positieve en negatieve vrijheid).
Zeggen dat vrijheid pas bestaat als er rechtvaardigheid is, is het risico lopen dat de vrijheid
wordt ingeperkt voor de rechtvaardigheid. ( cruciaal punt voor de liberale opvatting)
Dit is eigenlijk een argument tegen de paternalistische overheid (communisme?)
Heb je een democratie nodig om die mate van liberale vrijheid te bereiken?
Geen noodzakelijk verband, democratie is geen voorwaarde die vervuld moet zijn opdat iemand
liberaal vrij zou kunnen zijn. Als een despoot iedereen gewoon ongemoeid laat, kan je ook gewoon
vrij zijn dan wanneer je in een regime leeft met een verkozen parlement. Een liberaal despoot zou
misschien wel evengoed vrijheid kunnen verlenen aan de burgers.
“Mensen uit dat land zijn niet echt vrij, want dat regime is niet democratisch” is een bepaald
discours dat stelt dat je dus echt enkel echt vrij bent wanneer je een juist antwoord geeft op de vraag
over wie er over jou gezag uitoefent.
Ook democratisch tot stand gekomen besluiten en regels zouden kunnen tussenkomen in je leven en
de vrijheid eigenlijk daalt.
Mill – tirannie van de meerderheid, de publieke opinie kan op zichzelf een soort gezag en macht kan
krijgen en andersgezinden worden dan wat weggeduwd. Die dictatuur van heersende meningen
kunnen er dan voor zorgen dat er sprake is van een soort van meerderheid (soort democratisch),
maar dat dit de facto een dwang gaat uitoefenen op de vrijheid en waardoor de liberale vrijheid dus
wordt beknot.
Constant – iets meer antirevolutionair, want ook revolutie zou andersgezinden kunnen onderdrukken
en dit betekend dat er weer een inperking zou zijn van de liberale vrijheid.
Les 2
De republikeinse opvatting van vrijheid – Philip Petitt
Hoe weten we of we echt vrij zijn?
Ted Talk Petitt voorbeeld van het toneelstuk ‘A Doll’s House’: jonge vrouw heeft eigenlijk de
volledige vrijheid om te doen wat ze wil, dus ze wordt eigenlijk ongemoeid gelaten en is ze dus vrij in
de liberale zin van het woord. Ondanks het feit dat ze doet wat ze wil stelt Petitt dat ze toch niet vrij is
omdat ze afhankelijk is van de vrijheid is die haar man haar geeft. Eigenlijk zit ze opgesloten in een
gouden kooi. De kooi staat voor het legale kader dat aan haar echtgenoot alle macht over haar geeft,
ze heeft dan in zekere zin het geluk dat ze iemand treft die haar alle vrijheid geeft maar het blijft een
kwestie van druk want legaal is het wel duidelijk wie er rechten heeft en wie er geen rechten heeft.
, Nora wordt niet beschermt door een wettelijk kader, ze wordt niet beschermt door de wet. Ze zou
pas echt eigenlijk helemaal vrij zijn wanneer ze beschermt wordt door die wet, maar ook inspraak
heeft in die specifieke wet.
Lucky Freedom = eigenlijk de liberale visie, het is eigenlijk om het even wie er gezag uitvoert in het
land maar je wordt wel gewoon ongemoeid gelaten. Eigenlijk moet je dan geluk hebben en hangt het
af van het toeval waar leeft en op welk moment. Je hebt het geluk vrijheid te zijn, maar die vrijheid is
niet verankerd in een wettelijk kader.
Robust Freedom = vrijheid met ruggengraat, je kan terugvallen op een wettelijk kader om je vrijheid
te vrijwaren.
In de republikeinse traditie is politieke vrijheid onlosmakelijk verbonden met het statuut van
burgerschap. Als je dus niet in de samenleving leeft die je erkent als burger, dan kan je geen politieke
vrijheid hebben. Burger zijn is constitutief voor de vrijheid.
Belangrijke rol voor de tegenstelling tussen vrijheid en slavernij: belangrijk in de idee die
aanleiding gegeven hebben tot de Amerikaanse Revolutie. Er kwam dus een bevrijdingsoorlog
om zich los te rukken van de onderwerping van de Britten, want over wetgeving hadden de
Amerikanen dus niets te zeggen.
1. Ook wanneer niemand zich met jouw leven bemoeit, kan je onvrij zijn
Dit is dus wat Nora heeft, zij wordt volledig vrij en ongemoeid gelaten maar alsnog is ze
onderworpen aan haar echtgenoot. Alleen wanneer Nora niet onderworpen zou zijn aan
een (welwillende) meester zou ze pas echt vrij zijn.
2. Wie vrij is, is gewapend tegen arbitraire bemoeienis
Je moet over de middelen beschikken om eventueel in actie te komen om je vrijheid te
kunnen vrijwaren. Wanneer haar echtgenoot plots zaken begint op te leggen aan haar,
heeft Nora geen enkel rechtsmiddel om tegen zijn wil in te gaan.
3. Ook wanneer iemand zich met jouw vrijheid bemoeit kan je vrij zijn
Wanneer de bemoeienis niet arbitrair is, is deze gebaseerd op een afspraak waarin je zelf
ook inspraak had. Als je bijvoorbeeld in een samenleving leeft waarin het de algemene
consensus is over het belang van onderwijs en er wordt afgesproken dat er een
onderwijsplicht is dan kan een minderjarige zich niet op de gedachte beroepen dat men
zich arbitrair met zijn leven begint te bemoeien precies omdat het wordt opgelegd op een
wijze die berust op algemene consensus.
4. Wetten die correct tot stand zijn gekomen vormen geen inbreuk op, maar stichten de
vrijheid
Wetten beschermen juist de vrijheid en maken vrijheid mogelijk, ze zijn geen vormen van
arbitraire interferentie wanneer ze correct tot stand zijn gekomen.
Wat heeft Nora dan nodig om vrij te zijn: ze moet de anderen als gelijken in de ogen kunnen kijken
dus er moet robuuste vrijheid zijn, geen onderwerping en een cultuur en een wet die de ruggengraat
vormen van haar bestaan.
Dit alles heb je natuurlijk pas wanneer je in een land leeft waar je een gelijk aandeel hebt in de
controle over de wetten die de vrijheid regelen. Verhoudingen in het gezin, op het werk, op de weg,…
Les 1
Inleiding + 2 concepten van vrijheid
Aristoteles – denkt op fundamentele manier na over politiek, en is de eerste die vertrekt van de
gedachte dat mensen politieke dieren zijn en daarmee een verschil willen aanduiden tussen mensen
en andere levende wezens. Mens als diersoort die zijn samenleven politiek organiseert (mensen zijn
op elkaar aangewezen om dingen samen te doen, samen te leven,…)
De politiek – het geheel van instellingen en het geheel van wetten, regels die we met elkaar in
die instellingen afspreken om het samenleven georganiseerd te laten verlopen. Zaken die niet
zomaar oprijzen uit het sociale, ontstaan doordat mensen zaken afspreken. Samenleven
wordt dan bewaakt door de instellingen.
Het politieke – specifiek het aspect van de politiek waar Aristoteles zeer veel aandacht voor
had, omdat hij de traditie kende van de Griekse stadsstaten (Polis). Deze betekende een
nieuwe vorm van het organiseren van een staat (burgers kwamen samen op het plein om te
discussiëren over hoe de stad georganiseerd moet worden en welke principes met moet
onthouden bij het organiseren).
De democratische manier om afspraken te maken is niet noodzakelijk de goede in het oude
Griekenland, misschien was het beter om een stad in handen te geven van een intelligente
alleenheerser of een soort aristocratie (de besten uit de samenleving mochten de stad
leiden).
Vrijheid wordt vooral door Aristoteles beschouwd als de eigenlijke bestaansreden van het
politieke, dit is het grote verschil voor hem met de Perzen, die in een dictatuur leven. Dit is
ingebakken sindsdien in de Westerse filosofie.
“Het politieke dat niet in het teken staat van vrijheid, is een perverse politiek”
Kant – belangrijke rol in een tijd waarin de meeste Europese politieke regimes pogingen beginnen te
ondernemen om af te rekenen met een monarch met absolute macht (Franse revolutie, Amerikaanse
revolutie)
Duidelijke connectie tussen het idee van vrijheid in een opstand of revolutie en de idee dat in
die vrijheid ook de essentie van de menselijke waardigheid ligt. Dit komt ook tot uiting in hoe
je collectief de mogelijkheid hebt om mee te beslissen over de organisatie.
Wat houdt vrijheid in?
Veel meningsverschillen door filosofen, zijn vaak te vinden in andere standpunten. Het concept wordt
bediscussieerd en heeft niet echt een sluitende definitie.
= Essentially contested concept
Er zijn verschillende concepten en opvattingen van vrijheid. Iedereen met een idee heeft een
plausibele, rationele en verdedigbare theorie (perfectly genuine) en de discussie is in essentie
eindeloos (endless). Het is een discussie waarin we het nooit met elkaar eens zullen worden.
(Boek Leah Ippi)
We gaan kijken naar 2 verschillende opvattingen over vrijheid:
,De liberale opvatting van vrijheid – Isaiah Berlin
Berlin – komt uit een familie die weet wat het betekent om in het Oostblok van voor de val van de
Berlijnse muur te leven (communistisch regime). Wordt uiteindelijk professor in Oxford en geeft daar
een lezing, waarin je duidelijk de restante nog voelt van de tegenstelling van oost-west.
“The two concepts of Liberty” (= vrijheid in de Westerse definitie en vrijheid in de definitie van de
Sovjetrepubliek)
Positieve vrijheid = het soort vrijheidsconcept dat je ingevuld ziet in de Oostbloklanden (vrijheid ben
je pas wanneer…).
Vrij ben je pas wanneer je leeft in een arbeidersstaat, geen privébezit meer hebt, de staat
stuurt aan wie waar nodig is,…
Vanuit liberaal standpunt is dit uiteraard onvrij, want er is verregaande inmenging.
Geloof werd hier bijvoorbeeld ook gezien als niet-rationeel. Er is een soort officiële
staatsideologie en kijkt naar de wetenschappelijkheid van sommige geloven en verbiedt
degene die onwetenschappelijk zijn. Geeft eigenlijk vanuit de staat invulling aan de vraag
wanneer zijn we ontwikkeld en wanneer is een mensenleven de moeite waard.
Hetgeen wat wij belangrijk vinden in ons leven, verschil van persoon tot persoon en kan
eigenlijk niet worden opgelegd door een overheid (pluralisme en waardenpluralisme)
Negatieve vrijheid = manier waarop hij de liberale vrijheid beschrijft, dit heeft bij hem een positieve
connotatie (vrijheid is iets wat elk individu zelf kan invullen…)
Het gebied waarbinnen iemand, ongehinderd door andere, handelend kan optreden. Het
concept van bemoeienis, en de afwezigheid daarvan. Leven in een samenleving waarin je kan
doen wat je wil doen, waar je kan kiezen wat je wil kiezen.
Gaat dus over de non-interference, de afwezigheid van bemoeienis en de afwezigheid van
inmenging.
“Wanneer je niet in staat bent om iets te doen, ben je niet noodzakelijk onvrij” (ik zou nooit
het record polsstokspringen te verbreken, maar dat betekent niet dat ik onvrij ben want dit
heeft niets te maken met bemoeienis van anderen.)
Wanneer mijn leven invullen zonder bemoeiing van anderen, zonder daarmee rekening te houden
met anderen zou dit ook problematisch zijn want dan zou ik de vrijheid van anderen in gevaar kunnen
brengen.
Welke vrijheidsbegrenzing is aanvaardbaar voor een verdediger van de negatieve vrijheid als
onschendbaar goed? Waar ligt de grens van die negatieve vrijheid.
We moeten een compromis zoeken, de enige manier waarop je ‘macht mag uitoefenen’ en je
dus mag moeien met vrijheid van anderen is het schadebeginsel en er dus voor zorgen dat de
vrijheidsbeoefening schade zou kunnen berokkenen aan anderen die ook vrij zijn.
Aan welke grenzen moet de vrijheidsbegrenzing zichzelf houden? Waar ligt de macht van anderen om
zich te bemoeien met mijn vrijheid?
Er moeten sowieso een aantal fundamentele rechten zijn, waaraan een politiek regime sowieso niet
kan raken. Hierdoor blijft de negatieve vrijheid gegarandeerd.
,Wat betekent vrijheid voor hen die er geen gebruik van kunnen maken? Wat is de waarde van vrijheid
zonder adequate voorwaarden voor het gebruik ervan?
Voor Berlin is vrijheid, vrijheid: hoe belangrijk idealen van gelijke behandeling, rechtvaardigheid,…
ook mogen zijn mag je aan die idealen dan wel de vrijheid opofferen? (belangrijk want Berlin zit in
zijn hoofd nog altijd met die tegenstelling tussen positieve en negatieve vrijheid).
Zeggen dat vrijheid pas bestaat als er rechtvaardigheid is, is het risico lopen dat de vrijheid
wordt ingeperkt voor de rechtvaardigheid. ( cruciaal punt voor de liberale opvatting)
Dit is eigenlijk een argument tegen de paternalistische overheid (communisme?)
Heb je een democratie nodig om die mate van liberale vrijheid te bereiken?
Geen noodzakelijk verband, democratie is geen voorwaarde die vervuld moet zijn opdat iemand
liberaal vrij zou kunnen zijn. Als een despoot iedereen gewoon ongemoeid laat, kan je ook gewoon
vrij zijn dan wanneer je in een regime leeft met een verkozen parlement. Een liberaal despoot zou
misschien wel evengoed vrijheid kunnen verlenen aan de burgers.
“Mensen uit dat land zijn niet echt vrij, want dat regime is niet democratisch” is een bepaald
discours dat stelt dat je dus echt enkel echt vrij bent wanneer je een juist antwoord geeft op de vraag
over wie er over jou gezag uitoefent.
Ook democratisch tot stand gekomen besluiten en regels zouden kunnen tussenkomen in je leven en
de vrijheid eigenlijk daalt.
Mill – tirannie van de meerderheid, de publieke opinie kan op zichzelf een soort gezag en macht kan
krijgen en andersgezinden worden dan wat weggeduwd. Die dictatuur van heersende meningen
kunnen er dan voor zorgen dat er sprake is van een soort van meerderheid (soort democratisch),
maar dat dit de facto een dwang gaat uitoefenen op de vrijheid en waardoor de liberale vrijheid dus
wordt beknot.
Constant – iets meer antirevolutionair, want ook revolutie zou andersgezinden kunnen onderdrukken
en dit betekend dat er weer een inperking zou zijn van de liberale vrijheid.
Les 2
De republikeinse opvatting van vrijheid – Philip Petitt
Hoe weten we of we echt vrij zijn?
Ted Talk Petitt voorbeeld van het toneelstuk ‘A Doll’s House’: jonge vrouw heeft eigenlijk de
volledige vrijheid om te doen wat ze wil, dus ze wordt eigenlijk ongemoeid gelaten en is ze dus vrij in
de liberale zin van het woord. Ondanks het feit dat ze doet wat ze wil stelt Petitt dat ze toch niet vrij is
omdat ze afhankelijk is van de vrijheid is die haar man haar geeft. Eigenlijk zit ze opgesloten in een
gouden kooi. De kooi staat voor het legale kader dat aan haar echtgenoot alle macht over haar geeft,
ze heeft dan in zekere zin het geluk dat ze iemand treft die haar alle vrijheid geeft maar het blijft een
kwestie van druk want legaal is het wel duidelijk wie er rechten heeft en wie er geen rechten heeft.
, Nora wordt niet beschermt door een wettelijk kader, ze wordt niet beschermt door de wet. Ze zou
pas echt eigenlijk helemaal vrij zijn wanneer ze beschermt wordt door die wet, maar ook inspraak
heeft in die specifieke wet.
Lucky Freedom = eigenlijk de liberale visie, het is eigenlijk om het even wie er gezag uitvoert in het
land maar je wordt wel gewoon ongemoeid gelaten. Eigenlijk moet je dan geluk hebben en hangt het
af van het toeval waar leeft en op welk moment. Je hebt het geluk vrijheid te zijn, maar die vrijheid is
niet verankerd in een wettelijk kader.
Robust Freedom = vrijheid met ruggengraat, je kan terugvallen op een wettelijk kader om je vrijheid
te vrijwaren.
In de republikeinse traditie is politieke vrijheid onlosmakelijk verbonden met het statuut van
burgerschap. Als je dus niet in de samenleving leeft die je erkent als burger, dan kan je geen politieke
vrijheid hebben. Burger zijn is constitutief voor de vrijheid.
Belangrijke rol voor de tegenstelling tussen vrijheid en slavernij: belangrijk in de idee die
aanleiding gegeven hebben tot de Amerikaanse Revolutie. Er kwam dus een bevrijdingsoorlog
om zich los te rukken van de onderwerping van de Britten, want over wetgeving hadden de
Amerikanen dus niets te zeggen.
1. Ook wanneer niemand zich met jouw leven bemoeit, kan je onvrij zijn
Dit is dus wat Nora heeft, zij wordt volledig vrij en ongemoeid gelaten maar alsnog is ze
onderworpen aan haar echtgenoot. Alleen wanneer Nora niet onderworpen zou zijn aan
een (welwillende) meester zou ze pas echt vrij zijn.
2. Wie vrij is, is gewapend tegen arbitraire bemoeienis
Je moet over de middelen beschikken om eventueel in actie te komen om je vrijheid te
kunnen vrijwaren. Wanneer haar echtgenoot plots zaken begint op te leggen aan haar,
heeft Nora geen enkel rechtsmiddel om tegen zijn wil in te gaan.
3. Ook wanneer iemand zich met jouw vrijheid bemoeit kan je vrij zijn
Wanneer de bemoeienis niet arbitrair is, is deze gebaseerd op een afspraak waarin je zelf
ook inspraak had. Als je bijvoorbeeld in een samenleving leeft waarin het de algemene
consensus is over het belang van onderwijs en er wordt afgesproken dat er een
onderwijsplicht is dan kan een minderjarige zich niet op de gedachte beroepen dat men
zich arbitrair met zijn leven begint te bemoeien precies omdat het wordt opgelegd op een
wijze die berust op algemene consensus.
4. Wetten die correct tot stand zijn gekomen vormen geen inbreuk op, maar stichten de
vrijheid
Wetten beschermen juist de vrijheid en maken vrijheid mogelijk, ze zijn geen vormen van
arbitraire interferentie wanneer ze correct tot stand zijn gekomen.
Wat heeft Nora dan nodig om vrij te zijn: ze moet de anderen als gelijken in de ogen kunnen kijken
dus er moet robuuste vrijheid zijn, geen onderwerping en een cultuur en een wet die de ruggengraat
vormen van haar bestaan.
Dit alles heb je natuurlijk pas wanneer je in een land leeft waar je een gelijk aandeel hebt in de
controle over de wetten die de vrijheid regelen. Verhoudingen in het gezin, op het werk, op de weg,…
