FYSIOLOGISCHE ASPECTEN VAN DE
SPIJSVERTERING
HIMPENS
,1. De speekselsecretie
Weefsels in mondholte vrij kwetsbaar, want rechtstreeks blootgesteld aan buitenwereld
• Speeksel belangrijk voor mondbescherming
3 voornaamste speekselklieren
1. Gl. Sublingualis → viskeus secreet, rijk aan mucoproteïnen
o Muceus (slijmerig)
2. Gl. Parotis (oorspeekselklier) → waterig secreet, rijk aan α-amylase
o Sereus (waterachtig)
o Secreet is heel vloeibaar om eten te verwerken
3. Gl. Submandibularis (onderkaakspeekselklier) → heterogeen,
o seromuceus vocht
Daarnaast ook verschillende muceuse, buccale (wang) kliertjes
• 10% vocht
• 70% mucus
Al deze klieren samen vormen heterogene groep
→ de pancreas zorgt ook voor secretie MAAR opgebouwd uit 1 enkele klier
Dagelijkse secretie: 1 - 1,5 l speeksel
• 50 - 60% in rust (nuchter/interprandiaal/interdigestief)
o zwak: 0,25 - 0,5 ml/min
o vooral via Gl. submandubilaris
• Bij simulatie tijdens maaltijd (prandiaal/digestief):
o Gl. parotis secreteert krachtig, MAAR kortdurend
o 35 - 50% v totale speekselvolume (4 - 5 ml/min) na maaltijd
Speeksel
• 99% vocht
• < 1% proteïnen en ionen
Waarom?
• In speeksel zitten bepaalde metabolieten v chemische stoffen
• DNA onderzoek
• Bevat bepaalde aspecten zodat het niet zomaar uit mond loopt
• Smaaksensatie
• Doorslikken
• Helpt bij voedselvertering
• Mondhygiëne
,Vorming en samenstelling v/h speeksel
Vocht en ionensecretie
Speekselsecretie is actief proces (geen ultrafiltraat zoals nieren) thv acini
• Acinus = cluster v cellen met framboosachtige structuur
o in nauw contact met bloedvaten
▪ Gevormde vocht door afvoerbuizen naar uitmond
• Klieren die veel secreet kunnen produceren vaak sterk bevloeid door capillair
o Vocht aangevoerd langs bloedbaan: veel secreet = veel vocht nodig
▪ Vooral parotisklier tijdens eten
Speekselmodificatie = toevoegen v specifieke eigenschappen thv afvoerwegen
Aanmaak speekselvocht
• Vooral tijdens maaltijden
• Parasympatisch zs: extra stimulatie door prikkeling v M3-cholinerge receptoren
• Orthosympatisch zs: extra stimulatie door prikkeling v α1-adrenerge receptoren
• Intrinsieke zs: extra stimulatie door prikkeling met neuropeptiden
Secundaire boodschapper: Ca2+
,Wat gebeurt er juist bij een prikkel?
• Ca2+ is voornaamste intracellulaire boodschapper
→ Activatie apicale Cl- kanaal
→ primaire vorming v/e Cl- secreet in acini
→ Na+ en andere kationen via kation-selectieve intercellulaire juncties passief (tgv negatief
potentiaal) naar lumen v acinus gedreven
→ deze secretie v anionen en kationen door epitheelcellen zorgt voor osmotische gradiënt
→ water vervoeren door cellen (zal dienen als vocht v speekselsecreet)
MAAR ook waterverplaatsing door verhoogde incorporatie v aquaporine-5
→ secretie v NaCl en water
Daarnaast komen er in acini ook muceuze cellen voor die slijmerig secreet maken met EW mucine in
• Secreet bewerkt in intralobulaire gangen
Modificaties in afvoerwegen
• Na+ en K+ uitwisseling (reabsorberen v Na+)
o Afh v secretiedebiet
▪ Zeer trage secretie: weinig Na+ aanwezig → meer geabsorbeerd
▪ Overvloedige secretie: meer Na+ aanwezig
o Versterkt door aldesteronen
• HCO3- en Cl- uitwisseling (HCO3- secretie en reabsorberen v Cl-)
o Enkel bij mens
o HCO3- absorptie bij trage secretie
• Daling osmolariteit: hypotoon
Hypotoon speeksel
• Ontstaat als secretie traag is
• Opname v ionen MAAR heel weinig opname v water
• Kan ervoor zorgen dat osmolariteit tot < 25% tov plasma
,Proteïnesecretie
Speeksel verwijdert voedselresten
• Door bacteriële inwerking kunnen dental plaques gevormd worden → cariës en tandbederf
Dynamische samenstelling met als secundaire boodschapper:
• cAMP (β2 en VIP = vasoactive intestinal peptide)
• Ca2+ (α1, M3)
Amylase = stof die aanwezig is in ons speeksel v/d oorspeekselklier
• Heeft vooral cAMP en Ca2+ als secundaire boodschapper
• Werkt in op zetmeel en zet dit om in simpelste bouwstenen, glucosemoleculen
• pH optimum: 6,9 → pH afhankelijk
o breekt koolhydraten af bij alkalische, neutrale of lichtzure pH
• Meer specifieke naam: α-amylase (ptyaline) = α 1-4 band
• Va dat het terecht komt in maag verliest het zijn werking en zullen er geen koolhydraten meer
door kunnen afgebroken worden (maagzuur inactiveert amylase)
• Rol op 3 belangrijke vlakken
o Tandreiniging doordat het zetmeel afbreekt tot meer wateroplosbare componenten
o Smaak kan aangepast worden door ontstaan v glucose
▪ Lage concentratie aan glucose en natrium in speeksel bevorderen
smaakgevoeligheid voor zoet en zout. Smaakpapillen bepalen dit ook mee
waarbij speeksel dient als solvent
o Vertering
Linguale lipases vooral bij zuigelingen voor vertering melk (bij volwassenen eerder pancreaslipasen)
Mucines (sublinguaal en submandibulair) = onderdeel v speeksel dat puur instaat voor bevochtiging
omgeving
• Vormen hydrofiele, elastische gel met slijmerige eigenschappen
• Functies
o Zo loopt speeksel niet zomaar uit mond
o Belet verslikken
o Beschermen v zachte en kwetsbare weefsels in mond tegen uitdroging
o Bescherming bij kauwen en praten
• Elke klier produceert ze behalve de oorspeekselklier/parotis
Antimicrobiële stoffen
• Lysozymen afkomstig v macrofagen en gaat ontwikkeling v bacteriële flora in mond tegen
• IgA / s-IgA (witte bloedcellen) = antistoffen die aanwezig zijn in speeksel vu plasmacellen
Groeifactoren (EGF, NGF) dienen voor herstellen v bepaalde letsels in de mond
• Genezen over het algemeen heel snel doordat er goede prikkeling is v groeifactoren
Bloedgroepantigenen (ABO en Lewis systeem) bij secretoren: aanwezig in speeksel en kunnen
gebruikt worden voor DNA onderzoek
Hyposalivatie = verminderde speekselsecretie
Xerostomia of droge-mond syndroom = bijna afwezige speekselsecretie (< 20 ml/dag)
• vaak gebidspaantasting en pijnlijke ontsteking slijmvliezen en schimmelinfecties
Hypersalivatie (sialorroe) = te veel speekselsecretie
• Vooral bij verminderde motoriek bv. ziekte v Parkinson
, Controle op de speekselsecretie
Wanneer je los v/d prikkels kijkt is er een constante en residuele secretie die de mond en farynx
mucosa vochtig houdt
• Onderliggend mechanisme verloopt via intrinsieke zs
• Vooral onderkaakspeekselklier en kleine speekselklieren
Tijdens slaap (ook rustperiode) is secretie < 1 ml/uur
De neurale beïnvloeding
Parasympatisch systeem
• Voornamelijk secretie tijdens maaltijd
o vasodilatatie v bloedvaten door VIP/NO
o waterig vocht (bijna geen mucus) dat proteïnerijk is wanneer er voedsel
geroken/gezien wordt
o uitgesproken en langdurig
Orthosympatische systeem
• Voornamelijk secretie v Gl. Submandibularis
o vasoconstrictie en myoconstrictie v bloedvaten wat taai en visceus slijm veroorzaakt
o contractie v myoepitheliale cellen
o transiënt effect
o tijdelijke toename v geringe, visceuze secretie (EW-rijk, schuimig speeksel)
o door stress
De reflexen
Ongeconditioneerde (inherente) reflexen
• Als je bepaalde stoffen in mond brengt en er secretie optreedt na bepaalde latentieperiode
• Mechanische en/of chemische stimulatie
• Stimulatie speekselklieren en dan vooral parotisklier door smaakprikkels of kauwkrachten
• Hoeveelheid en samenstelling speeksel bepaald door fysische en chemische aard prikkel
• Reflexboog via speekselcentra, 2-3 s latentie
• Fysische prikkels zoals bewegen van kaken en van tong over mondmocusa of tandarts die in
mond werkt
Geconditioneerde (verworven) reflexen
• Prikkelen v/e zintuig zoals het zien v lekker eten of ruiken eten zorgt ervoor dat mensen
beginnen watertanden
o Ook gehoor of tactiele prikkels.
• Aangeleerde reflex omdat het zich puur in hoofd afspeelt
o Je maakt associatie tss prikkeling en speekselsecretie
• Vergelijkbaar met Pavlof effect bij honden (rinkelen met belletje wanneer ze eten krijgen)
SPIJSVERTERING
HIMPENS
,1. De speekselsecretie
Weefsels in mondholte vrij kwetsbaar, want rechtstreeks blootgesteld aan buitenwereld
• Speeksel belangrijk voor mondbescherming
3 voornaamste speekselklieren
1. Gl. Sublingualis → viskeus secreet, rijk aan mucoproteïnen
o Muceus (slijmerig)
2. Gl. Parotis (oorspeekselklier) → waterig secreet, rijk aan α-amylase
o Sereus (waterachtig)
o Secreet is heel vloeibaar om eten te verwerken
3. Gl. Submandibularis (onderkaakspeekselklier) → heterogeen,
o seromuceus vocht
Daarnaast ook verschillende muceuse, buccale (wang) kliertjes
• 10% vocht
• 70% mucus
Al deze klieren samen vormen heterogene groep
→ de pancreas zorgt ook voor secretie MAAR opgebouwd uit 1 enkele klier
Dagelijkse secretie: 1 - 1,5 l speeksel
• 50 - 60% in rust (nuchter/interprandiaal/interdigestief)
o zwak: 0,25 - 0,5 ml/min
o vooral via Gl. submandubilaris
• Bij simulatie tijdens maaltijd (prandiaal/digestief):
o Gl. parotis secreteert krachtig, MAAR kortdurend
o 35 - 50% v totale speekselvolume (4 - 5 ml/min) na maaltijd
Speeksel
• 99% vocht
• < 1% proteïnen en ionen
Waarom?
• In speeksel zitten bepaalde metabolieten v chemische stoffen
• DNA onderzoek
• Bevat bepaalde aspecten zodat het niet zomaar uit mond loopt
• Smaaksensatie
• Doorslikken
• Helpt bij voedselvertering
• Mondhygiëne
,Vorming en samenstelling v/h speeksel
Vocht en ionensecretie
Speekselsecretie is actief proces (geen ultrafiltraat zoals nieren) thv acini
• Acinus = cluster v cellen met framboosachtige structuur
o in nauw contact met bloedvaten
▪ Gevormde vocht door afvoerbuizen naar uitmond
• Klieren die veel secreet kunnen produceren vaak sterk bevloeid door capillair
o Vocht aangevoerd langs bloedbaan: veel secreet = veel vocht nodig
▪ Vooral parotisklier tijdens eten
Speekselmodificatie = toevoegen v specifieke eigenschappen thv afvoerwegen
Aanmaak speekselvocht
• Vooral tijdens maaltijden
• Parasympatisch zs: extra stimulatie door prikkeling v M3-cholinerge receptoren
• Orthosympatisch zs: extra stimulatie door prikkeling v α1-adrenerge receptoren
• Intrinsieke zs: extra stimulatie door prikkeling met neuropeptiden
Secundaire boodschapper: Ca2+
,Wat gebeurt er juist bij een prikkel?
• Ca2+ is voornaamste intracellulaire boodschapper
→ Activatie apicale Cl- kanaal
→ primaire vorming v/e Cl- secreet in acini
→ Na+ en andere kationen via kation-selectieve intercellulaire juncties passief (tgv negatief
potentiaal) naar lumen v acinus gedreven
→ deze secretie v anionen en kationen door epitheelcellen zorgt voor osmotische gradiënt
→ water vervoeren door cellen (zal dienen als vocht v speekselsecreet)
MAAR ook waterverplaatsing door verhoogde incorporatie v aquaporine-5
→ secretie v NaCl en water
Daarnaast komen er in acini ook muceuze cellen voor die slijmerig secreet maken met EW mucine in
• Secreet bewerkt in intralobulaire gangen
Modificaties in afvoerwegen
• Na+ en K+ uitwisseling (reabsorberen v Na+)
o Afh v secretiedebiet
▪ Zeer trage secretie: weinig Na+ aanwezig → meer geabsorbeerd
▪ Overvloedige secretie: meer Na+ aanwezig
o Versterkt door aldesteronen
• HCO3- en Cl- uitwisseling (HCO3- secretie en reabsorberen v Cl-)
o Enkel bij mens
o HCO3- absorptie bij trage secretie
• Daling osmolariteit: hypotoon
Hypotoon speeksel
• Ontstaat als secretie traag is
• Opname v ionen MAAR heel weinig opname v water
• Kan ervoor zorgen dat osmolariteit tot < 25% tov plasma
,Proteïnesecretie
Speeksel verwijdert voedselresten
• Door bacteriële inwerking kunnen dental plaques gevormd worden → cariës en tandbederf
Dynamische samenstelling met als secundaire boodschapper:
• cAMP (β2 en VIP = vasoactive intestinal peptide)
• Ca2+ (α1, M3)
Amylase = stof die aanwezig is in ons speeksel v/d oorspeekselklier
• Heeft vooral cAMP en Ca2+ als secundaire boodschapper
• Werkt in op zetmeel en zet dit om in simpelste bouwstenen, glucosemoleculen
• pH optimum: 6,9 → pH afhankelijk
o breekt koolhydraten af bij alkalische, neutrale of lichtzure pH
• Meer specifieke naam: α-amylase (ptyaline) = α 1-4 band
• Va dat het terecht komt in maag verliest het zijn werking en zullen er geen koolhydraten meer
door kunnen afgebroken worden (maagzuur inactiveert amylase)
• Rol op 3 belangrijke vlakken
o Tandreiniging doordat het zetmeel afbreekt tot meer wateroplosbare componenten
o Smaak kan aangepast worden door ontstaan v glucose
▪ Lage concentratie aan glucose en natrium in speeksel bevorderen
smaakgevoeligheid voor zoet en zout. Smaakpapillen bepalen dit ook mee
waarbij speeksel dient als solvent
o Vertering
Linguale lipases vooral bij zuigelingen voor vertering melk (bij volwassenen eerder pancreaslipasen)
Mucines (sublinguaal en submandibulair) = onderdeel v speeksel dat puur instaat voor bevochtiging
omgeving
• Vormen hydrofiele, elastische gel met slijmerige eigenschappen
• Functies
o Zo loopt speeksel niet zomaar uit mond
o Belet verslikken
o Beschermen v zachte en kwetsbare weefsels in mond tegen uitdroging
o Bescherming bij kauwen en praten
• Elke klier produceert ze behalve de oorspeekselklier/parotis
Antimicrobiële stoffen
• Lysozymen afkomstig v macrofagen en gaat ontwikkeling v bacteriële flora in mond tegen
• IgA / s-IgA (witte bloedcellen) = antistoffen die aanwezig zijn in speeksel vu plasmacellen
Groeifactoren (EGF, NGF) dienen voor herstellen v bepaalde letsels in de mond
• Genezen over het algemeen heel snel doordat er goede prikkeling is v groeifactoren
Bloedgroepantigenen (ABO en Lewis systeem) bij secretoren: aanwezig in speeksel en kunnen
gebruikt worden voor DNA onderzoek
Hyposalivatie = verminderde speekselsecretie
Xerostomia of droge-mond syndroom = bijna afwezige speekselsecretie (< 20 ml/dag)
• vaak gebidspaantasting en pijnlijke ontsteking slijmvliezen en schimmelinfecties
Hypersalivatie (sialorroe) = te veel speekselsecretie
• Vooral bij verminderde motoriek bv. ziekte v Parkinson
, Controle op de speekselsecretie
Wanneer je los v/d prikkels kijkt is er een constante en residuele secretie die de mond en farynx
mucosa vochtig houdt
• Onderliggend mechanisme verloopt via intrinsieke zs
• Vooral onderkaakspeekselklier en kleine speekselklieren
Tijdens slaap (ook rustperiode) is secretie < 1 ml/uur
De neurale beïnvloeding
Parasympatisch systeem
• Voornamelijk secretie tijdens maaltijd
o vasodilatatie v bloedvaten door VIP/NO
o waterig vocht (bijna geen mucus) dat proteïnerijk is wanneer er voedsel
geroken/gezien wordt
o uitgesproken en langdurig
Orthosympatische systeem
• Voornamelijk secretie v Gl. Submandibularis
o vasoconstrictie en myoconstrictie v bloedvaten wat taai en visceus slijm veroorzaakt
o contractie v myoepitheliale cellen
o transiënt effect
o tijdelijke toename v geringe, visceuze secretie (EW-rijk, schuimig speeksel)
o door stress
De reflexen
Ongeconditioneerde (inherente) reflexen
• Als je bepaalde stoffen in mond brengt en er secretie optreedt na bepaalde latentieperiode
• Mechanische en/of chemische stimulatie
• Stimulatie speekselklieren en dan vooral parotisklier door smaakprikkels of kauwkrachten
• Hoeveelheid en samenstelling speeksel bepaald door fysische en chemische aard prikkel
• Reflexboog via speekselcentra, 2-3 s latentie
• Fysische prikkels zoals bewegen van kaken en van tong over mondmocusa of tandarts die in
mond werkt
Geconditioneerde (verworven) reflexen
• Prikkelen v/e zintuig zoals het zien v lekker eten of ruiken eten zorgt ervoor dat mensen
beginnen watertanden
o Ook gehoor of tactiele prikkels.
• Aangeleerde reflex omdat het zich puur in hoofd afspeelt
o Je maakt associatie tss prikkeling en speekselsecretie
• Vergelijkbaar met Pavlof effect bij honden (rinkelen met belletje wanneer ze eten krijgen)
