Samenvatting “IK in de Wij”
Groepsdynamisch werken
(Dokman, van Beusekom, Oldeboom, & Pepping-poot, 2021)
Derde druk, 2021
Ivo Dokman, Roel van Beusekom, Bruno Oldeboom, Annemieke Pepping-Poot
1
,Inhoud
Hoofdstuk 2 introductie............................................................................................................ 5
2.1. via een veilig leerklimaat naar Possibility Athmosphere................................................5
2.2 samenvatting................................................................................................................. 6
Stap 1: in kaart brengen...................................................................................................6
Stap 2: doel en plan......................................................................................................... 6
Stap 3: interventie en monitoring......................................................................................6
Stap 4: delen is vermenigvuldigen....................................................................................6
Hoofdstuk 3 in kaart brengen..................................................................................................8
3.1 start van het schooljaar..................................................................................................8
3.2 direct aan de slag.......................................................................................................... 8
3.3 onafhankelijke gegevens, concreet gedrag en gevoelsmatige indrukken.......................8
3.4 onafhankelijke gegevens verzamelen............................................................................8
3.4.1 observeren.............................................................................................................. 8
3.4.2 kijkschema groepsdynamisch werken en 3D-sociogram.........................................9
3.4.3 andere vormen van onafhankelijke gegevens verzamelen........................................10
3.5 persoonlijke waarnemingen van concreet gedrag........................................................11
3.6 gevoelsmatige indrukken: jezelf als instrument (thermometer) ontwikkelen.................14
3.7 in kaart gebracht: wat kun je concluderen....................................................................15
3.7.1 leiderschap in de klas: de normdrager...................................................................15
7.2.3 meest voorschrijvende of dominante norm............................................................15
Hoofdstuk 4 doel en plan.......................................................................................................16
4.1 speciale aandacht voor de rol van de normdrager.......................................................16
4.2 het leidende motief......................................................................................................18
4.3 interne norm................................................................................................................18
4.4 identiteit en autoriteit....................................................................................................19
4.5. de meest plausibele hypothese...................................................................................19
2
, 4.6 terug redeneren........................................................................................................... 19
Hoofdstuk 5 interventie en monitoren....................................................................................20
5.1 3 typen interventies......................................................................................................20
5.2 vervolgonderzoek........................................................................................................20
5.3 ongewenste effecten direct aanpakken........................................................................20
5.4 Proefboring..................................................................................................................20
5.5 duurzame interventies en de ‘bermuda driehoek’........................................................20
5.6 tijdsinvestering en weerstand.......................................................................................20
5.7 spanning, stress en je interne thermometer.................................................................20
Van gezonde naar ongezonde stress en spanning en de impact er van op jou als leraar
en je handelen................................................................................................................ 22
Horen de ingrediënten van alledaagse stress en bedreiging in de groepsdynamiek erbij?
....................................................................................................................................... 22
Spanning gebruiken.......................................................................................................23
Stress verminderen en veerkracht opbouwen................................................................24
5.8 verschillende typen interventies: het didactisch klaverblad..........................................25
Beïnvloeden van relaties; aandacht voor personen........................................................26
Interventies met als doel het herverdelen van invloed (verticale cohesie)......................27
Interventies met als doel het beïnvloeden van de samenwerking (horizontale cohesie).27
Interventies met als doel het beïnvloeden van nabijheid (sagittale cohesie)..................27
Aanpak op school onderling afstemmen........................................................................27
5.9 voorbeeld scenario’s en (gerichte) interventies............................................................28
Egocentrische normen, veel voorkomende motieven en gerichte voorbeeldinterventies28
5.10 wat als er geen normdrager is...................................................................................31
5.12 monitoren...................................................................................................................31
Hoofdstuk 7 wij staan op schouders van reuzen...................................................................34
7.2 inleiding....................................................................................................................... 34
7.3 de basis: globe, HET, WIJ en IK..................................................................................34
7.3.1 van TGI naar 4 balansmodel.................................................................................35
3
, 7.4 de globe en het onderwijs in een snel veranderende samenleving..............................35
7.4.1 GLOBE: de complexiteit neemt toe.......................................................................36
7.5 HET............................................................................................................................. 36
7.6 WIJ.............................................................................................................................. 36
7.6.1 WIJ: groepen, teams vriendschappen...................................................................37
7.6.2 groepen kunnen zich ontwikkelen.........................................................................38
7.6.3 een groep heeft dynamiek.....................................................................................40
7.6.4. Groupthink............................................................................................................41
7.7 IK................................................................................................................................. 42
7.7.1 communicatie; inhoud en betrekking.....................................................................42
7.7.2 interactie: ruimte nemen en ruimte geven.............................................................43
7.7.3 wat bedoelen we met ruimte?................................................................................44
7.7.4 regels en normen..................................................................................................44
7.7.5 emotioneel appèl...................................................................................................45
7.7.6 the broken window-theorie....................................................................................46
7.7.7 motief.................................................................................................................... 46
7.8 possibility athmosphere...............................................................................................46
Bibliografie............................................................................................................................ 47
4
,Hoofdstuk 2 introductie
Het is vaak de chemie tussen de leerlingen en de wisselwerking met de leraar die bepalend
is voor de sfeer in de klas.
- Groepsdynamiek: de interactie tussen leerlingen onderling en de leraar (wordt
steeds vaker als een factor van belang beschouwd voor het lukken of mislukken van
een les).
2.1. via een veilig leerklimaat naar Possibility Athmosphere
Een balans tussen vakinhoudelijke doelen, onderlinge relaties, regels en afspraken en
fysieke omstandigheden heeft effect op het waarneembare gedrag, de prestaties, beleving
en waardering van de leerlingen.
Een optimaal evenwicht tussen inhoud, regels en omstandigheden verschilt per regio en
hangt af van specifieke omstandigheden.
- Veilig leerklimaat: leerlingen voelen zich veilig, leren, ontdekken, werken samen,
zijn elkaar niet tot last en maken fouten. Zegt iets over de ondergrens van de sfeer:
minimale voorwaardelijke omstandigheden om te leren.
- Possibility Athmosphere (PA): Stap verder dan veilig leerklimaat. Sfeer waarin
sprake is van synergie. De samenkomst is een verrijking voor ieder individu als voor
de groep als geheel. Onderlinge relaties leiden tot een ‘1+1=3’. Er zijn wel
spanningen en conflicten maar iedereen blijft:
o Zich op elkaar afstemmen
o Contact houden
o Respect hebben voor elkaars mening
Sfeer heeft te maken met
1. Onafhankelijke gegevens
2. Concreet gedrag
3. Gevoelsmatige indrukken
Met deze drie punten kun je het vaker en sneller realiseren van je PA.
Wanneer de sfeer in de klas niet goed is kun je tijdelijk een ‘paracetemol’ (bijv. een preek)
inzetten, wat op korte termijn nuttig is. Zoals iemand eruit sturen. Maar dit wilt niet zeggen
dat het probleem op lange termijn opgelost is. je moet daarom een ‘diagnose’ stellen en dan
actie ondernemen met interventies. Je controleert en stuurt bij waar nodig is.
5
, 2.2 samenvatting
Stap 1: in kaart brengen
In het begin van een groepsproces is het ‘spel om de ruimte’ zeer boeiend en ingewikkeld.
Als zaken niet lopen zoals gewenst, kunnen er symptomen van onveiligheid of problemen
met de groepsdynamiek zichtbaar worden. het is goed om meer te weten te komen en uit te
zoeken wat er me de sfeer van leerlingen aan de hand is.
In kaart brengen van groepsdynamiek:
1. Onafhankelijke gegevens
2. Concreet gedrag
3. Gevoelsmatige indrukken
Stap 2: doel en plan
Op basis van verzamelde gegevens kun je gericht actie ondernemen. Wanneer de effecten
heftig zijn, moet de leraar ingrijpen met een ‘paracetemol’. Om vervolgens bedachtzaam en
gestructureerd de groep te beïnvloeden aan de hand van een doel en plan (van aanpak).
Stap 3: interventie en monitoring
De interventie(s) moeten:
- haalbaar zijn
- gericht zijn op de illusie dat iedereen meetelt in de klas.
Een groep die niet lekker draait heeft behoefte aan:
- duidelijkheid
- herkenbaarheid
- structuur
Daarom is het van belang dat docenten samenwerken in deze fase. Dezelfde afspraken
tussen leerkrachten zorgt voor orde.
Tijdens en of na het inzetten van de interventies monitor je de effecten en ervaringen
(continu proces van afstemming en bijstelling). Ook kijk je of het bijdraagt aan een positief
PA. Na een aantal weken kun je nogmaals de meetinstrumenten gebruiken die je bij ‘in de
kaart brengen’ hebt gebruikt.
Stap 4: delen is vermenigvuldigen
Collega’s werken samen, ze blikken kritisch terug en delen de (leer) ervaringen met elkaar.
Op deze wijze kan de aanpak worden verbeterd en eventueel worden gedeeld met de
leerlingen en hun ouders/verzorgers.
6
Groepsdynamisch werken
(Dokman, van Beusekom, Oldeboom, & Pepping-poot, 2021)
Derde druk, 2021
Ivo Dokman, Roel van Beusekom, Bruno Oldeboom, Annemieke Pepping-Poot
1
,Inhoud
Hoofdstuk 2 introductie............................................................................................................ 5
2.1. via een veilig leerklimaat naar Possibility Athmosphere................................................5
2.2 samenvatting................................................................................................................. 6
Stap 1: in kaart brengen...................................................................................................6
Stap 2: doel en plan......................................................................................................... 6
Stap 3: interventie en monitoring......................................................................................6
Stap 4: delen is vermenigvuldigen....................................................................................6
Hoofdstuk 3 in kaart brengen..................................................................................................8
3.1 start van het schooljaar..................................................................................................8
3.2 direct aan de slag.......................................................................................................... 8
3.3 onafhankelijke gegevens, concreet gedrag en gevoelsmatige indrukken.......................8
3.4 onafhankelijke gegevens verzamelen............................................................................8
3.4.1 observeren.............................................................................................................. 8
3.4.2 kijkschema groepsdynamisch werken en 3D-sociogram.........................................9
3.4.3 andere vormen van onafhankelijke gegevens verzamelen........................................10
3.5 persoonlijke waarnemingen van concreet gedrag........................................................11
3.6 gevoelsmatige indrukken: jezelf als instrument (thermometer) ontwikkelen.................14
3.7 in kaart gebracht: wat kun je concluderen....................................................................15
3.7.1 leiderschap in de klas: de normdrager...................................................................15
7.2.3 meest voorschrijvende of dominante norm............................................................15
Hoofdstuk 4 doel en plan.......................................................................................................16
4.1 speciale aandacht voor de rol van de normdrager.......................................................16
4.2 het leidende motief......................................................................................................18
4.3 interne norm................................................................................................................18
4.4 identiteit en autoriteit....................................................................................................19
4.5. de meest plausibele hypothese...................................................................................19
2
, 4.6 terug redeneren........................................................................................................... 19
Hoofdstuk 5 interventie en monitoren....................................................................................20
5.1 3 typen interventies......................................................................................................20
5.2 vervolgonderzoek........................................................................................................20
5.3 ongewenste effecten direct aanpakken........................................................................20
5.4 Proefboring..................................................................................................................20
5.5 duurzame interventies en de ‘bermuda driehoek’........................................................20
5.6 tijdsinvestering en weerstand.......................................................................................20
5.7 spanning, stress en je interne thermometer.................................................................20
Van gezonde naar ongezonde stress en spanning en de impact er van op jou als leraar
en je handelen................................................................................................................ 22
Horen de ingrediënten van alledaagse stress en bedreiging in de groepsdynamiek erbij?
....................................................................................................................................... 22
Spanning gebruiken.......................................................................................................23
Stress verminderen en veerkracht opbouwen................................................................24
5.8 verschillende typen interventies: het didactisch klaverblad..........................................25
Beïnvloeden van relaties; aandacht voor personen........................................................26
Interventies met als doel het herverdelen van invloed (verticale cohesie)......................27
Interventies met als doel het beïnvloeden van de samenwerking (horizontale cohesie).27
Interventies met als doel het beïnvloeden van nabijheid (sagittale cohesie)..................27
Aanpak op school onderling afstemmen........................................................................27
5.9 voorbeeld scenario’s en (gerichte) interventies............................................................28
Egocentrische normen, veel voorkomende motieven en gerichte voorbeeldinterventies28
5.10 wat als er geen normdrager is...................................................................................31
5.12 monitoren...................................................................................................................31
Hoofdstuk 7 wij staan op schouders van reuzen...................................................................34
7.2 inleiding....................................................................................................................... 34
7.3 de basis: globe, HET, WIJ en IK..................................................................................34
7.3.1 van TGI naar 4 balansmodel.................................................................................35
3
, 7.4 de globe en het onderwijs in een snel veranderende samenleving..............................35
7.4.1 GLOBE: de complexiteit neemt toe.......................................................................36
7.5 HET............................................................................................................................. 36
7.6 WIJ.............................................................................................................................. 36
7.6.1 WIJ: groepen, teams vriendschappen...................................................................37
7.6.2 groepen kunnen zich ontwikkelen.........................................................................38
7.6.3 een groep heeft dynamiek.....................................................................................40
7.6.4. Groupthink............................................................................................................41
7.7 IK................................................................................................................................. 42
7.7.1 communicatie; inhoud en betrekking.....................................................................42
7.7.2 interactie: ruimte nemen en ruimte geven.............................................................43
7.7.3 wat bedoelen we met ruimte?................................................................................44
7.7.4 regels en normen..................................................................................................44
7.7.5 emotioneel appèl...................................................................................................45
7.7.6 the broken window-theorie....................................................................................46
7.7.7 motief.................................................................................................................... 46
7.8 possibility athmosphere...............................................................................................46
Bibliografie............................................................................................................................ 47
4
,Hoofdstuk 2 introductie
Het is vaak de chemie tussen de leerlingen en de wisselwerking met de leraar die bepalend
is voor de sfeer in de klas.
- Groepsdynamiek: de interactie tussen leerlingen onderling en de leraar (wordt
steeds vaker als een factor van belang beschouwd voor het lukken of mislukken van
een les).
2.1. via een veilig leerklimaat naar Possibility Athmosphere
Een balans tussen vakinhoudelijke doelen, onderlinge relaties, regels en afspraken en
fysieke omstandigheden heeft effect op het waarneembare gedrag, de prestaties, beleving
en waardering van de leerlingen.
Een optimaal evenwicht tussen inhoud, regels en omstandigheden verschilt per regio en
hangt af van specifieke omstandigheden.
- Veilig leerklimaat: leerlingen voelen zich veilig, leren, ontdekken, werken samen,
zijn elkaar niet tot last en maken fouten. Zegt iets over de ondergrens van de sfeer:
minimale voorwaardelijke omstandigheden om te leren.
- Possibility Athmosphere (PA): Stap verder dan veilig leerklimaat. Sfeer waarin
sprake is van synergie. De samenkomst is een verrijking voor ieder individu als voor
de groep als geheel. Onderlinge relaties leiden tot een ‘1+1=3’. Er zijn wel
spanningen en conflicten maar iedereen blijft:
o Zich op elkaar afstemmen
o Contact houden
o Respect hebben voor elkaars mening
Sfeer heeft te maken met
1. Onafhankelijke gegevens
2. Concreet gedrag
3. Gevoelsmatige indrukken
Met deze drie punten kun je het vaker en sneller realiseren van je PA.
Wanneer de sfeer in de klas niet goed is kun je tijdelijk een ‘paracetemol’ (bijv. een preek)
inzetten, wat op korte termijn nuttig is. Zoals iemand eruit sturen. Maar dit wilt niet zeggen
dat het probleem op lange termijn opgelost is. je moet daarom een ‘diagnose’ stellen en dan
actie ondernemen met interventies. Je controleert en stuurt bij waar nodig is.
5
, 2.2 samenvatting
Stap 1: in kaart brengen
In het begin van een groepsproces is het ‘spel om de ruimte’ zeer boeiend en ingewikkeld.
Als zaken niet lopen zoals gewenst, kunnen er symptomen van onveiligheid of problemen
met de groepsdynamiek zichtbaar worden. het is goed om meer te weten te komen en uit te
zoeken wat er me de sfeer van leerlingen aan de hand is.
In kaart brengen van groepsdynamiek:
1. Onafhankelijke gegevens
2. Concreet gedrag
3. Gevoelsmatige indrukken
Stap 2: doel en plan
Op basis van verzamelde gegevens kun je gericht actie ondernemen. Wanneer de effecten
heftig zijn, moet de leraar ingrijpen met een ‘paracetemol’. Om vervolgens bedachtzaam en
gestructureerd de groep te beïnvloeden aan de hand van een doel en plan (van aanpak).
Stap 3: interventie en monitoring
De interventie(s) moeten:
- haalbaar zijn
- gericht zijn op de illusie dat iedereen meetelt in de klas.
Een groep die niet lekker draait heeft behoefte aan:
- duidelijkheid
- herkenbaarheid
- structuur
Daarom is het van belang dat docenten samenwerken in deze fase. Dezelfde afspraken
tussen leerkrachten zorgt voor orde.
Tijdens en of na het inzetten van de interventies monitor je de effecten en ervaringen
(continu proces van afstemming en bijstelling). Ook kijk je of het bijdraagt aan een positief
PA. Na een aantal weken kun je nogmaals de meetinstrumenten gebruiken die je bij ‘in de
kaart brengen’ hebt gebruikt.
Stap 4: delen is vermenigvuldigen
Collega’s werken samen, ze blikken kritisch terug en delen de (leer) ervaringen met elkaar.
Op deze wijze kan de aanpak worden verbeterd en eventueel worden gedeeld met de
leerlingen en hun ouders/verzorgers.
6
