Samenvatting Ethiek – 1BA Rechten, KU Leuven 2020-2021
Inhoudsopgave
LIJST – TIJDSSITUERING ......................................................................................................................... 2
INLEIDING .......................................................................................................................................... 3
DEEL 1 – BASISTHEMA’S UIT DE ETHIEK ........................................................................................... 5
HOOFDSTUK 1 – PROBLEMEN VOOR EEN NORMATIEVE ETHIEK ...................................................................... 5
HOOFDSTUK 2 – GELUK ALS GRONDNORM ................................................................................................ 7
HOOFDSTUK 3 – DE MENSELIJKE PERSOON ALS GRONDSLAG ....................................................................... 10
DEEL 2 – DE GRONDSLAGEN VAN DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT .......................................... 13
INLEIDING ........................................................................................................................................ 13
HOOFDSTUK 4 – HET SOCIAAL CONTRACTMODEL ...................................................................................... 13
HOOFDSTUK 5 – DEMOCRATIE EN DE RES PUBLICA .................................................................................... 17
DEEL 3 – RECHT EN ETHIEK ............................................................................................................ 22
INLEIDING – RECHT EN ETHIEK: EEN COMPLEXE RELATIE .............................................................................. 22
HOOFDSTUK 6 – HET KLASSIEKE NATUURRECHT: DE ‘NATUUR’ ALS NORM VOOR HET RECHT ............................... 22
HOOFDSTUK 7 – DE OPKOMST VAN HET RECHTSPOSITIVISME ...................................................................... 26
HOOFDSTUK 8 – DICHOTOMIE OF VERZOENING: RECHTSPOSITIVISME EN/OF NATUURRECHT?............................. 28
DEEL 4 – ETHIEK EN SOCIALE RECHTVAARDIGHEID ........................................................................ 31
INLEIDING – HET BEGRIP RECHTVAARDIGHEID .......................................................................................... 31
HOOFDSTUK 9 – KARL MARX: RECHTVAARDIGHEID TUSSEN POLITIEK EN ECONOMIE ......................................... 31
HOOFDSTUK 10 – CONSEQUENTIALISME: HET EFFECT ALS NORM.................................................................. 33
HOOFDSTUK 11 – JOHN RAWLS EN DE LEGITIMERING VAN DE SOCIALE RECHTSSTAAT ....................................... 35
1
,Lijst – Tijdssituering
Socrates 5de eeuw v.C.
Sofisten (Protagoras) 5de eeuw v.C.
Plato 4de eeuw v.C.
Epicurus 4de eeuw v.C.
Aristoteles 4de eeuw v.C.
Thomas van Aquino 13de eeuw
Hugo Grotius 17de eeuw
John Locke 17de eeuw
Hobbes 17de eeuw
Kant 18de eeuw
Max Weber 19de eeuw
John Austin 19de eeuw
Karl Marx 19de eeuw
Levinas 20ste eeuw
Hans Kelsen 20ste eeuw
H. Hart 20ste eeuw
John Rawls 20ste eeuw
Dworkin 20ste eeuw
2
,Inleiding
Ethiek < ethisch < ethos (Grieks)
1. Ethos: woon- of verblijfplaats van dieren of mensen
Verband tussen sociale groep,
2. Èthos: gewoonte, zede, aard
verblijfplaats, levensgewoonten
3. Ethnos: groep levende wezens è volk, natie
Moraal = objectief beschrijfbaar systeem van gedragsregulering
Moraliteit = standpunt van het subject (handelingsbewustzijn)
Ethiek = systematisch-kritische reflectie over moraal en moraliteit = praktische wijsbegeerte
Praktische wijsbegeerte Theoretische wijsbegeerte
• Weten o.w.v. het handelen • Weten o.w.v. het weten
• Voorwerp: werkelijkheid zoals ze zou • Voorwerp: werkelijkheid zoals ze is
moeten zijn
Praktische wijsbegeerte
1. Descriptieve ethiek / moraalwetenschap: morele handelen vanuit historisch en
hedendaags oogpunt funderen; herleiden tot andere feiten
2. Normatieve ethiek / moraalfilosofie: filosofische reflectie op zoek naar redelijke
legitimering van morele normen; “waarom?”
a. Algemene ethiek: normatieve en meta-ethische problemen in hun
algemeenheid (niet in concrete situaties) è algemene principes zoeken
i. Individuele ethiek / micro-ethiek: menselijk handelen voor mens als
individu
ii. Sociale ethiek / macro-ethiek: menselijk handelen voor mens als
gemeenschapswezen
b. Bijzondere ethiek / toegepaste ethiek: algemene principes in verband brengen
met bijzondere situaties
3. Meta-ethiek / tweedeordemoraalfilosofie: taal van normatieve ethiek analyseren in
semantische en logische aspecten; taal over een taal; wat is “goed”?
Ethische theorieën catalogiseren
1. O.b.v. handelend subject
a. Intentie- of gezindheidsethiek: enkel aandacht voor intentie, niet de middelen
b. Consequentialisme: enkel aandacht voor de gevolgen van de daden
2. O.b.v. object van de handeling = het goede
a. Goed-voor-ons
i. Subjectief: goed ervaren; bv. genot
ii. Objectief: goed voor ons organisme; bv. deugd
è Teleologisch: het goede inhoudelijk omschreven als object; bv. geluk
b. Goed-op-zich: objectieve standaard van goedheid
è Formeel deontologisch: formeel bepaald als algemene stelregel
Kohlberg – 3 niveaus
1. Pre-conventioneel: vermijden van straf; eigenbelang; gehoorzaamheid
2. Conventioneel: verwachtingen van anderen; loyauteit; plichten vervullen
3
, 3. Postconventioneel: algemeen maatschappelijk belang; inzicht in geldigheid van
morele principes; universele rechtvaardigheidsprincipes
Ontstaan van de ethiek
• Primitieve samenlevingen = mythische samenlevingen
o Hun zedelijk leven = leven volgens de overgeleverde zeden (ethoi) en geldende
wetten (nomoi)
o Mythe = verhaal van een collectief dat poogt te ‘verklaren’ en rechtvaardigen
o Morele orde begrepen als onmiddellijke uitdrukking van de natuurlijke orde
• Concreet: 5de eeuw v.C. @ Griekenland
o Door ontwikkeling van de polis en contacten met andere volkeren
o Van mythos naar logos: zeden en wetten worden geacht het resultaat te zijn
van conventie, niet de natuur è ethisch vacuüm
o Filosofische vragen ontstaan als de gemeenschappelijke interpretatie van het
goede niet langer vanzelfsprekend is
• Sofisten
o Sceptisch tegenover traditionele zekerheid
o Macht tot overtuigen verkrijgen via: (1) kennis van mensen, hun motieven en
zwakheden en (2) retoriek
• Socrates
o Eerste ethicus
o Op zoek naar de wetenschap van het rechtvaardige en goede è subject-
overstijgend
o Via dialoog: bereid zichzelf te rechtvaardigen, te onderwerpen aan de rede
o Deugd is gelegen in inzicht = ethisch intellectualisme è goed leven = leven in
overeenstemming met de rede
4
, Deel 1 – Basisthema’s uit de ethiek
Hoofdstuk 1 – Problemen voor een normatieve ethiek
Legitimeringscrisis
• Waarden veranderen è Samenleving verwacht aanpassingsvermogen
• Intersubjectieve (= universele) ethiek is noodzakelijk maar onmogelijk: wetenschap en
technologie (Apel, 20ste eeuw)
Paradox van Apel
Wetenschappelijke en technologische ontwikkeling = universeel met wereldomvattende
effecten
Noodzakelijk: voor universele effecten Onmogelijk: universele ethiek bekomen kan
hebben we universele ethiek nodig niet, want ethiek is niet formeel
• Disjunctie feit-waarde
o Logisch: ethisch standpunt “moeten” kan niet op basis van louter feitelijke
premissen
§ Regressus ad infinitum: premisse is steeds het resultaat van een andere
premisse è “moeten” kan nooit vanuit een object w aangebracht
o Historisch: morele voorschriften zijn aanduidingen van een bestaande orde è
werkelijkheid wordt functioneel benaderd
o Doel- en waarderationaliteit (Weber, 19de eeuw)
§ Doelrationaliteit: afwegen en ordenen van middelen, gevolgen en
alternatieven om gestelde doelen te bereiken
§ Waarderationaliteit: handelen dat wordt beheerst door een geloof aan
de objectiviteit van ethische/religieuze waarheden
Schets van onze leefwereld als (post)modern
• Het experiment van de Moderne Tijd (H. De Dijn): implicaties van ethische kwesties
dringen geleidelijk door tot onze tijd
o Totale zelfbeschikking: intellectuele autonomie
o Contradicties: leven op basis van rationele kritiek en realiteit van de
waardebeleving è kiezen wij op een rationele manier onze waarden, of kiezen
de waarden ons?
o Het einde van de grote verhalen (J.-F. Lyotard, 20ste eeuw): emancipatie,
vooruitgang, democratisering etc. zijn ongeloofwaardig geworden, want
slechts gedeeltelijk bewaarheid
• Reacties
o Wantrouwen en ongeloof tegenover grote systemen è toenemend
individualisme
o Individualiteit vs. intersubjectiviteit
o Ironie, cynisme en apathie
Technocratie
5
Inhoudsopgave
LIJST – TIJDSSITUERING ......................................................................................................................... 2
INLEIDING .......................................................................................................................................... 3
DEEL 1 – BASISTHEMA’S UIT DE ETHIEK ........................................................................................... 5
HOOFDSTUK 1 – PROBLEMEN VOOR EEN NORMATIEVE ETHIEK ...................................................................... 5
HOOFDSTUK 2 – GELUK ALS GRONDNORM ................................................................................................ 7
HOOFDSTUK 3 – DE MENSELIJKE PERSOON ALS GRONDSLAG ....................................................................... 10
DEEL 2 – DE GRONDSLAGEN VAN DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT .......................................... 13
INLEIDING ........................................................................................................................................ 13
HOOFDSTUK 4 – HET SOCIAAL CONTRACTMODEL ...................................................................................... 13
HOOFDSTUK 5 – DEMOCRATIE EN DE RES PUBLICA .................................................................................... 17
DEEL 3 – RECHT EN ETHIEK ............................................................................................................ 22
INLEIDING – RECHT EN ETHIEK: EEN COMPLEXE RELATIE .............................................................................. 22
HOOFDSTUK 6 – HET KLASSIEKE NATUURRECHT: DE ‘NATUUR’ ALS NORM VOOR HET RECHT ............................... 22
HOOFDSTUK 7 – DE OPKOMST VAN HET RECHTSPOSITIVISME ...................................................................... 26
HOOFDSTUK 8 – DICHOTOMIE OF VERZOENING: RECHTSPOSITIVISME EN/OF NATUURRECHT?............................. 28
DEEL 4 – ETHIEK EN SOCIALE RECHTVAARDIGHEID ........................................................................ 31
INLEIDING – HET BEGRIP RECHTVAARDIGHEID .......................................................................................... 31
HOOFDSTUK 9 – KARL MARX: RECHTVAARDIGHEID TUSSEN POLITIEK EN ECONOMIE ......................................... 31
HOOFDSTUK 10 – CONSEQUENTIALISME: HET EFFECT ALS NORM.................................................................. 33
HOOFDSTUK 11 – JOHN RAWLS EN DE LEGITIMERING VAN DE SOCIALE RECHTSSTAAT ....................................... 35
1
,Lijst – Tijdssituering
Socrates 5de eeuw v.C.
Sofisten (Protagoras) 5de eeuw v.C.
Plato 4de eeuw v.C.
Epicurus 4de eeuw v.C.
Aristoteles 4de eeuw v.C.
Thomas van Aquino 13de eeuw
Hugo Grotius 17de eeuw
John Locke 17de eeuw
Hobbes 17de eeuw
Kant 18de eeuw
Max Weber 19de eeuw
John Austin 19de eeuw
Karl Marx 19de eeuw
Levinas 20ste eeuw
Hans Kelsen 20ste eeuw
H. Hart 20ste eeuw
John Rawls 20ste eeuw
Dworkin 20ste eeuw
2
,Inleiding
Ethiek < ethisch < ethos (Grieks)
1. Ethos: woon- of verblijfplaats van dieren of mensen
Verband tussen sociale groep,
2. Èthos: gewoonte, zede, aard
verblijfplaats, levensgewoonten
3. Ethnos: groep levende wezens è volk, natie
Moraal = objectief beschrijfbaar systeem van gedragsregulering
Moraliteit = standpunt van het subject (handelingsbewustzijn)
Ethiek = systematisch-kritische reflectie over moraal en moraliteit = praktische wijsbegeerte
Praktische wijsbegeerte Theoretische wijsbegeerte
• Weten o.w.v. het handelen • Weten o.w.v. het weten
• Voorwerp: werkelijkheid zoals ze zou • Voorwerp: werkelijkheid zoals ze is
moeten zijn
Praktische wijsbegeerte
1. Descriptieve ethiek / moraalwetenschap: morele handelen vanuit historisch en
hedendaags oogpunt funderen; herleiden tot andere feiten
2. Normatieve ethiek / moraalfilosofie: filosofische reflectie op zoek naar redelijke
legitimering van morele normen; “waarom?”
a. Algemene ethiek: normatieve en meta-ethische problemen in hun
algemeenheid (niet in concrete situaties) è algemene principes zoeken
i. Individuele ethiek / micro-ethiek: menselijk handelen voor mens als
individu
ii. Sociale ethiek / macro-ethiek: menselijk handelen voor mens als
gemeenschapswezen
b. Bijzondere ethiek / toegepaste ethiek: algemene principes in verband brengen
met bijzondere situaties
3. Meta-ethiek / tweedeordemoraalfilosofie: taal van normatieve ethiek analyseren in
semantische en logische aspecten; taal over een taal; wat is “goed”?
Ethische theorieën catalogiseren
1. O.b.v. handelend subject
a. Intentie- of gezindheidsethiek: enkel aandacht voor intentie, niet de middelen
b. Consequentialisme: enkel aandacht voor de gevolgen van de daden
2. O.b.v. object van de handeling = het goede
a. Goed-voor-ons
i. Subjectief: goed ervaren; bv. genot
ii. Objectief: goed voor ons organisme; bv. deugd
è Teleologisch: het goede inhoudelijk omschreven als object; bv. geluk
b. Goed-op-zich: objectieve standaard van goedheid
è Formeel deontologisch: formeel bepaald als algemene stelregel
Kohlberg – 3 niveaus
1. Pre-conventioneel: vermijden van straf; eigenbelang; gehoorzaamheid
2. Conventioneel: verwachtingen van anderen; loyauteit; plichten vervullen
3
, 3. Postconventioneel: algemeen maatschappelijk belang; inzicht in geldigheid van
morele principes; universele rechtvaardigheidsprincipes
Ontstaan van de ethiek
• Primitieve samenlevingen = mythische samenlevingen
o Hun zedelijk leven = leven volgens de overgeleverde zeden (ethoi) en geldende
wetten (nomoi)
o Mythe = verhaal van een collectief dat poogt te ‘verklaren’ en rechtvaardigen
o Morele orde begrepen als onmiddellijke uitdrukking van de natuurlijke orde
• Concreet: 5de eeuw v.C. @ Griekenland
o Door ontwikkeling van de polis en contacten met andere volkeren
o Van mythos naar logos: zeden en wetten worden geacht het resultaat te zijn
van conventie, niet de natuur è ethisch vacuüm
o Filosofische vragen ontstaan als de gemeenschappelijke interpretatie van het
goede niet langer vanzelfsprekend is
• Sofisten
o Sceptisch tegenover traditionele zekerheid
o Macht tot overtuigen verkrijgen via: (1) kennis van mensen, hun motieven en
zwakheden en (2) retoriek
• Socrates
o Eerste ethicus
o Op zoek naar de wetenschap van het rechtvaardige en goede è subject-
overstijgend
o Via dialoog: bereid zichzelf te rechtvaardigen, te onderwerpen aan de rede
o Deugd is gelegen in inzicht = ethisch intellectualisme è goed leven = leven in
overeenstemming met de rede
4
, Deel 1 – Basisthema’s uit de ethiek
Hoofdstuk 1 – Problemen voor een normatieve ethiek
Legitimeringscrisis
• Waarden veranderen è Samenleving verwacht aanpassingsvermogen
• Intersubjectieve (= universele) ethiek is noodzakelijk maar onmogelijk: wetenschap en
technologie (Apel, 20ste eeuw)
Paradox van Apel
Wetenschappelijke en technologische ontwikkeling = universeel met wereldomvattende
effecten
Noodzakelijk: voor universele effecten Onmogelijk: universele ethiek bekomen kan
hebben we universele ethiek nodig niet, want ethiek is niet formeel
• Disjunctie feit-waarde
o Logisch: ethisch standpunt “moeten” kan niet op basis van louter feitelijke
premissen
§ Regressus ad infinitum: premisse is steeds het resultaat van een andere
premisse è “moeten” kan nooit vanuit een object w aangebracht
o Historisch: morele voorschriften zijn aanduidingen van een bestaande orde è
werkelijkheid wordt functioneel benaderd
o Doel- en waarderationaliteit (Weber, 19de eeuw)
§ Doelrationaliteit: afwegen en ordenen van middelen, gevolgen en
alternatieven om gestelde doelen te bereiken
§ Waarderationaliteit: handelen dat wordt beheerst door een geloof aan
de objectiviteit van ethische/religieuze waarheden
Schets van onze leefwereld als (post)modern
• Het experiment van de Moderne Tijd (H. De Dijn): implicaties van ethische kwesties
dringen geleidelijk door tot onze tijd
o Totale zelfbeschikking: intellectuele autonomie
o Contradicties: leven op basis van rationele kritiek en realiteit van de
waardebeleving è kiezen wij op een rationele manier onze waarden, of kiezen
de waarden ons?
o Het einde van de grote verhalen (J.-F. Lyotard, 20ste eeuw): emancipatie,
vooruitgang, democratisering etc. zijn ongeloofwaardig geworden, want
slechts gedeeltelijk bewaarheid
• Reacties
o Wantrouwen en ongeloof tegenover grote systemen è toenemend
individualisme
o Individualiteit vs. intersubjectiviteit
o Ironie, cynisme en apathie
Technocratie
5
