2.1 Idee en oorsprong van de rechtsstaat.
Waarom is het goed dat we een rechtsstaat hebben?
1.1 Wat is een rechtsstaat?
Nederland is een democratische rechtsstaat, die burgers een dubbele zekerheid biedt. Ze mogen
indirect meebeslissen over wat er in het land gebeurt. Rechtsstaat: een staat waarin burgers met
grondrechten worden beschermd tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid. Nederland is
ook een Sociale Rechtsstaat: er zijn allerlei wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn
van de burgers te bevorderen.
Vertrouwen en wederkerigheid
Door de rechtsstaat is er veel sociale vrede tussen de burgers, maar ook tussen de burgers en de
staat. Doordat de burgers en de staat zich aan de wetten houden ontstaat en rechtszekerheid.
Idee achter de rechtsstaat
De rechtsstaat is kwetsbaar. Ze moeten keer op keer worden veroverd op maatschappelijke krachten
die de rechtsstaat destabiliseren.
1.2 Hoe is de rechtsstaat ontstaan?
In de 18e eeuw was in europa de verlichting. Ook verlangde ze naar maatschappelijk geluk.
Willekeur en uitbuiting
Vanaf de 15e eeuw weinig gelukkige perioden. Burgeroorlogen tussen kerken. In de 17e eeuw kwam
er een koning die heel veel macht had over het land. Mensen werden zomaar opgepakt en
opgesloten. De armste mensen kregen de zwaarste belastingen.
Opkomst burgerij
Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw was er in europa steeds meer verzet tegen deze
onrechtvaardige samenleving. Door in de 15e eeuw uitgevonden drukpers kon nieuwe kennis snel
en breed worden verspreid. Hierdoor veranderde het wereldbeeld en het mensbeeld.
Gezond verstand
De burgerij geloofde in de kracht van de rede, alleen door methodisch gebruik van het gezonde
verstand konden mensen uit de duisternis van hun bijgeloof treden. Dankzij de rede konden niet
alleen de wetten van de natuur worden blootgelegd, maar zouden ook de voorwaarden voor een
rechtvaardige samenleving logisch beredeneerd kunnen worden. Was vrijheid dan niet de 1e
voorwaarde? Het kon echter niet bereikt worden als niet eerst de macht werd getemd. De 18e eeuw
was de eeuw van het geloof in rede.
Sociaal contract
Hoe kon zo’n vrije samenleving worden bereikt? De filosofie had daar veel invloed op. Zij vonden dat
alle mensen in vrijheid en gelijkheid worden geboren. Maar in de praktijk bleef daar weinig van over.
Mensen hebben namelijk een overlevingsinstinct en moeten vechten voor schaarse middelen. Zolang
er geen regels zijn over zulke dingen zal er ook niet veel verbeteren. Daarom een Sociaal contract:
Afspraken om om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven.
, De staat als scheidsrechter
De mensen zouden om te beginnen moeten beloven dat ze van andermans spullen af moeten blijven.
Maar hoe kan je zorgen dat ze zich daar aan houden? Is het niet handig om er een scheidsrechter bij
te roepen? De eerste taak van de staat moest zijn dat ze de veiligheid van de burgers garanderen en
hun eigendommen beschermen. Daarom kreeg de staat het monopolie op geweld.
Staat is meester én knecht
Zo is het revolutionaire idee van de rechtsstaat in de verlichting: De macht mag niet meer worden
uitgeoefend door een heerszuchtige vorst die beweert dat hij is aangesteld door God en daarom
gerechtigd is als een absolute monarch te heersen. Nee, in de rechtsstaat bepalen burgers zelf de
macht die de staat over hen mag uitoefenen. De staat wordt dus meester en knecht tegelijk. Om te
voorkomen dat de meester toch te veel macht krijgt is de macht verdeeld. De uitvoerende macht, de
wetgevende macht en de rechtsprekende macht: Trias politica.
De beginselen van de rechtsstaat
Zo kwamen de sociaal contract filosofen langs de rationele weg tot de grondbeginselen van de
rechtsstaat:
- Het beginsel van de grondrechten: Alle mensen zijn in vrijheid en gelijkheid geboren en
moeten zo ook kunnen samenleven.
- Het soevereiniteits- en democratiebeginsel: de mensen sluiten gezamenlijk een
vredesakkoord; het sociaal contract.
- Het legaliteitsbeginsel: er is een staat die het sociaal contract tussen mensen kan
afdwingen, maar die strikt gebonden is aan de wetten die de partijen zelf hebben opgesteld.
- Trias politica: De macht van de staat wordt begrensd door de staatsmacht op te delen.
1.3 De eerste rechtsstaten
Ideeën kunnen de wereld veranderen, in het bijzonder de rechtsstaat. Het werd in amerika en europa
een revolutionair ideaal.
Verenigde staten
In 1776 maakten de Amerikanen zich los van de engelse koning. Toen riepen zij hun
onafhankelijkheidsverklaring, gebaseerd op vrijheid en gelijkheid. In een grondwet werd de
basisstructuur vastgelegd die als eerste taak kreeg om de veiligheid en vrijheid van de burgers te
beschermen. De staatsmacht werd gebonden aan het recht en vooral aan de grondrechten van de
burgers, verzameld in de Bill of Rights. De onafhankelijksverklaring, de grondwet en de Bill of Rights
vormen samen de Amerikaanse constitutie. (constitutie verwijst naar de beginselen van de regels)
Frankrijk
In 1789 was de Franse Revolutie. Met de strijdkreet: ‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap of de dood!’.
Hierna werd de Franse Republiek uitgeroepen. Anders dan in de Amerikaanse revolutie ontaarde de
franse revolutie al snel in een schrikbewind. Staatsgrepen volgde elkaar snel op. Het kwam ten einde
toen Napoleon in 1799 een staatsgreep pleegde en een verlichte dictatuur vestigde, waarin de
machthebber rekening houdt met de bevolking. Hij veroverde veel delen van europa en verspreidde
de ideeën van de rechtsstaat. Zo vormde zijn Code Civil in nederland het begin van het burgerlijk
recht. Toen napoleon in 1815 werd verslagen sloeg alles weer om. In de negentiende eeuw werd
nederland door politieke gevechten stap voor stap weer een rechtsstaat.
Waarom is het goed dat we een rechtsstaat hebben?
1.1 Wat is een rechtsstaat?
Nederland is een democratische rechtsstaat, die burgers een dubbele zekerheid biedt. Ze mogen
indirect meebeslissen over wat er in het land gebeurt. Rechtsstaat: een staat waarin burgers met
grondrechten worden beschermd tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid. Nederland is
ook een Sociale Rechtsstaat: er zijn allerlei wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn
van de burgers te bevorderen.
Vertrouwen en wederkerigheid
Door de rechtsstaat is er veel sociale vrede tussen de burgers, maar ook tussen de burgers en de
staat. Doordat de burgers en de staat zich aan de wetten houden ontstaat en rechtszekerheid.
Idee achter de rechtsstaat
De rechtsstaat is kwetsbaar. Ze moeten keer op keer worden veroverd op maatschappelijke krachten
die de rechtsstaat destabiliseren.
1.2 Hoe is de rechtsstaat ontstaan?
In de 18e eeuw was in europa de verlichting. Ook verlangde ze naar maatschappelijk geluk.
Willekeur en uitbuiting
Vanaf de 15e eeuw weinig gelukkige perioden. Burgeroorlogen tussen kerken. In de 17e eeuw kwam
er een koning die heel veel macht had over het land. Mensen werden zomaar opgepakt en
opgesloten. De armste mensen kregen de zwaarste belastingen.
Opkomst burgerij
Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw was er in europa steeds meer verzet tegen deze
onrechtvaardige samenleving. Door in de 15e eeuw uitgevonden drukpers kon nieuwe kennis snel
en breed worden verspreid. Hierdoor veranderde het wereldbeeld en het mensbeeld.
Gezond verstand
De burgerij geloofde in de kracht van de rede, alleen door methodisch gebruik van het gezonde
verstand konden mensen uit de duisternis van hun bijgeloof treden. Dankzij de rede konden niet
alleen de wetten van de natuur worden blootgelegd, maar zouden ook de voorwaarden voor een
rechtvaardige samenleving logisch beredeneerd kunnen worden. Was vrijheid dan niet de 1e
voorwaarde? Het kon echter niet bereikt worden als niet eerst de macht werd getemd. De 18e eeuw
was de eeuw van het geloof in rede.
Sociaal contract
Hoe kon zo’n vrije samenleving worden bereikt? De filosofie had daar veel invloed op. Zij vonden dat
alle mensen in vrijheid en gelijkheid worden geboren. Maar in de praktijk bleef daar weinig van over.
Mensen hebben namelijk een overlevingsinstinct en moeten vechten voor schaarse middelen. Zolang
er geen regels zijn over zulke dingen zal er ook niet veel verbeteren. Daarom een Sociaal contract:
Afspraken om om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven.
, De staat als scheidsrechter
De mensen zouden om te beginnen moeten beloven dat ze van andermans spullen af moeten blijven.
Maar hoe kan je zorgen dat ze zich daar aan houden? Is het niet handig om er een scheidsrechter bij
te roepen? De eerste taak van de staat moest zijn dat ze de veiligheid van de burgers garanderen en
hun eigendommen beschermen. Daarom kreeg de staat het monopolie op geweld.
Staat is meester én knecht
Zo is het revolutionaire idee van de rechtsstaat in de verlichting: De macht mag niet meer worden
uitgeoefend door een heerszuchtige vorst die beweert dat hij is aangesteld door God en daarom
gerechtigd is als een absolute monarch te heersen. Nee, in de rechtsstaat bepalen burgers zelf de
macht die de staat over hen mag uitoefenen. De staat wordt dus meester en knecht tegelijk. Om te
voorkomen dat de meester toch te veel macht krijgt is de macht verdeeld. De uitvoerende macht, de
wetgevende macht en de rechtsprekende macht: Trias politica.
De beginselen van de rechtsstaat
Zo kwamen de sociaal contract filosofen langs de rationele weg tot de grondbeginselen van de
rechtsstaat:
- Het beginsel van de grondrechten: Alle mensen zijn in vrijheid en gelijkheid geboren en
moeten zo ook kunnen samenleven.
- Het soevereiniteits- en democratiebeginsel: de mensen sluiten gezamenlijk een
vredesakkoord; het sociaal contract.
- Het legaliteitsbeginsel: er is een staat die het sociaal contract tussen mensen kan
afdwingen, maar die strikt gebonden is aan de wetten die de partijen zelf hebben opgesteld.
- Trias politica: De macht van de staat wordt begrensd door de staatsmacht op te delen.
1.3 De eerste rechtsstaten
Ideeën kunnen de wereld veranderen, in het bijzonder de rechtsstaat. Het werd in amerika en europa
een revolutionair ideaal.
Verenigde staten
In 1776 maakten de Amerikanen zich los van de engelse koning. Toen riepen zij hun
onafhankelijkheidsverklaring, gebaseerd op vrijheid en gelijkheid. In een grondwet werd de
basisstructuur vastgelegd die als eerste taak kreeg om de veiligheid en vrijheid van de burgers te
beschermen. De staatsmacht werd gebonden aan het recht en vooral aan de grondrechten van de
burgers, verzameld in de Bill of Rights. De onafhankelijksverklaring, de grondwet en de Bill of Rights
vormen samen de Amerikaanse constitutie. (constitutie verwijst naar de beginselen van de regels)
Frankrijk
In 1789 was de Franse Revolutie. Met de strijdkreet: ‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap of de dood!’.
Hierna werd de Franse Republiek uitgeroepen. Anders dan in de Amerikaanse revolutie ontaarde de
franse revolutie al snel in een schrikbewind. Staatsgrepen volgde elkaar snel op. Het kwam ten einde
toen Napoleon in 1799 een staatsgreep pleegde en een verlichte dictatuur vestigde, waarin de
machthebber rekening houdt met de bevolking. Hij veroverde veel delen van europa en verspreidde
de ideeën van de rechtsstaat. Zo vormde zijn Code Civil in nederland het begin van het burgerlijk
recht. Toen napoleon in 1815 werd verslagen sloeg alles weer om. In de negentiende eeuw werd
nederland door politieke gevechten stap voor stap weer een rechtsstaat.
