1|Pagina
DEEL 1.
LITERATUUR IN DE
MIDDELEEUWEN (5 – 15 EEUW) E E
INLEIDING. RELEVANTIE VAN DE MIDDELEEUWSE LITERATUUR
1. PERIODISERING
AFBAKENING
3 periodes
De vroege middeleeuwen: de val vh Romeinse Rijk (476) – einde vh millennium
De hoge middeleeuwen: 11e eeuw – 13e eeuw
De late middeleeuwen eind 13e eeuw – 15e eeuw
De geschiedkundige markeringsdata is niet volledig v toepassing voor een
literatuurhistorisch overzicht: culturele ontwikkeling sluit niet helemaal aan bij de
politieke geschiedenis
OVERZICHT EVOLUTIES
De inval van de Germaanse volkeren ih RomRijk (vroege ME)
Bloeiperiode van de feodaliteit (5e eeuw tot einde vd 10e eeuw)
Culturele bagage gaat verloren = periode van verval, zeer weinig culturele
productie:
In het Latijn: filosofische en religieuze teksten (geschreven door de clerus)
In de volkstaal: orale overlevering
Eerste teken v nieuwe culturele conditie: Kerolingische Renaissance
= heropflakkering vd waarden vd klassieke oudheid + sterke oriëntatie naar
christelijke waarden
Door nieuw onderwijssysteem v Karel de Grote: voerde echte cultuurpolitiek,
wou cultureel imago creëren dat bij zijn status paste
Moderne literatuur = schaars: vooral veel latijn
Nieuwe literaire periode door culturele en sociale ontwikkelingen (kruistochten,
verstedelijking, feodale sociale bestel, universiteiten, …) (hoge ME)
12e eeuw, bloeiperiode vh literaire leven: nieuwe genres, thema’s, … in de
volkstaal
2 types van literatuur:
Aristocratisch: de troubadours
De stedelijke cultuur met eerste tekenen vh burgerlijke waardepatroon
Herfsttij der ME (late ME)
Leiden de Renaissance in, maar de late ME is nog sterk onder invloed vd
eenheidscultuur
Date = culminatiepunt vd ME cultuur
In steden: nieuwe mentaliteit die brug zal slaan naar REN
Andere LME literatuur wijken af vh ME cultuurpatrioon
2. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT VAN DE MIDDELEEUWSE LITERATUUR
DE MIDDELEEUWSE EENHEIDSCULTUUR
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
,2|Pagina
De “goddelijke orde” op religieus, wetenschappelijk en sociaal vlak: de wereld draait
zoals de schepper het bedoeld heeft.
Religie: de vorst is de plaatsvervanger van god maar is rekenschap verschuldigd
aan de religieuze tradities.
Wetenschappelijk: niet op de zintuigen vertrouwen, maar wel op de kennis
neergeschreven in heilige boeken
Sociaal vlak: de vorst houdt rekening met de kerk en de kerk zorgt ervoor dat de
vorst gevrijwaard wordt voor enige kritiek en steeds zijn legitimiteit krijgt.
Zorgt voor veel eenheid: alles was met elkaar verbonden
Einde aan de eenheidscultuur op het einde vd late ME: door de economische nieuwe
gebieden, de steden. Handelsburgerij die meer denken vanuit individuele
pragmatische calculus.
Eenheidscultuur manifesteert zich het duidelijkst eind HME (12 e eeuw): gotische
bouwkunst, de scholastieke wijsbegeerte en het ridderideaal wijzen op een
gemeenschappelijke manier v denken & handelen
DE MIDDELEEUWSE HABITUS
Eenheidscultuur = gebaseerd op een zekere conformiteit in denken & handelen:
conform met de wil van God
De middeleeuwse habitus:
Vanzelfsprekende gedragsregels als geheel van culturele vaardigheden
= collectieve aspect van de individuele cultuuruitingen
Fungeerde echt als referentiepunt: nieuwe cultuurprojecten waren pas nieuw door
te transformeren of door zich af te zetten tegen dit cultuurpatroon (begin REN:
habitus wordt in twijfel getrokken)
HOOFDSTUK 1. VROEG-MIDDELEEUWSE LITERATUUR (5 E – 10 E EEUW)
1. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT
PERIODE VAN VERVAL
Culturele en literaire leven kent inzinking na het verdwijnen van de mediterrane
cultuur (5e eeuw)
Uitz: Latijnse literatuur en de niet-Westerse literatuur
9e eeuw: cultureel hoogstaand intermezzo = Karolingische Renaissance
Ook: Oudgermaanse cultuur
In lokale Oudgermaanse gemeenschappen, wel een rijke cultuurproductie
Cultuurvormen die afwijken van de algemene tendens vd Westerse
cultuurgeschiedenis: niet-christelijk
Toch is er met de overlevering christelijke elementen aan toegevoegd doordat
priesters die er aan toevoegde tijdens het overschrijven
LATIJNSE LITERATUUR
Stijlvormen (b! stilistische kenmerken): kunstontwikkeling volgde de Romeinse
tradities, maar die tendens wordt geleidelijk verdrongen door de pogingen vd Kerk om
eigen (niet-heidense & Latijnse) cultuurvormen te ontwerpen.
Episch-illustratieve stijl: ten dienste van propagandadoeleinden (verhalen uit de
bijbelse geschiedenis, hagiografieën)
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
,3|Pagina
Symbolisch-allegorische stijl: men streefde niet meer naar een realistische
afbeelding, maar wel naar de bezwering & de geestelijke tegenwoordigheid vh
heilige wezen. Artistieke voorstellingswereld = de weerspiegeling v God
Patristiek (100-800)
= de traditie van de kerkvaders/apologeten: een christelijk wereldbeeld
ontwikkelen mbv in het Latijn geschreven traktaten omtrent filosofische en
theologische kwesties
De geschriften vd kerkvaders = breuk met de laat-Romeinse beschaving
Kerkvaders Laat-Romeinse beschaving
Prediken van een ascetische Zinnelijk genot
geloofsijver Harmonie van lichaam & geest
Wereldse genoegens = gevaar
christelijk ideaal
B! vertegenwoordigers:
2e eeuw: Justinus de martelaar & Tertullianus
4e eeuw (Edict van Milaan: Keizer Constatinus verleent godsdienstvrijheid): met
figuren als Hieronymus en Aurelius Aaugustinus kent christelijke geloofsleer
grote bloei
Vanaf 5e-9e eeuw: geen vernieuwende denkers, enkel het werk van de
Compilatoren voor de verspreiding vd christelijke levensbeschouwing
In de 9e eeuw kende de filosofische ontwikkeling nieuwe impulsen: de scholastiek als
nieuwe traditie die in de hoge middeleeuwen haar hoogtepunt kent tijdens de
humanistische renaissance vd 12e eeuw
CULTUURVORMEN BUITEN DE EENHEIDSCULTUUR
Slavische Oosten werd door oudchristelijke cultuur van het Oost-Romeinse rijk
(Byzantium) bepaald
De Arabische en Joodse wereld ontwikkelden een hoogstaande cultuur die de West-
Europese cultuur zou beïnvloeden via Spanje
Gedurende 7 eeuwen: Joden & Arabieren leefden vreedzaam naast elkaar onder
Moors gezag
In de 10e eeuw: Moorse Spanje = welvarendste en meest gecultiveerde land in
West-Europa
Zowel Arabische als joods-sefardische filosofie streven om de eigen godsdienstleer
te verbinden met de gedachten vd Griekse filosofie
Veel erfgoed van de Griekse wetenschap en filosofie kwam zo voor het eerst
naar de christelijke filosofie
Kosmopolitische cultuur ging ten onder door de strijd v Christelijke
legerscharen die de Moorse vestingen ten val brachten + inquisitie die vanaf
1478 ook de sefardische joden als ketters vervolgde en in de diaspora dreef
2. OUDGERMAANSE LITERATUUR (700-1250)
KENMERKEN VAN DE OUDGERMAANSE VERHAALCULTUUR
Datering
Oudgermaanse heldenverhalen werden mondeling overgeleverd
Periode: 700-1250, verhaalstof is in sommige gevallen ouder dan de 8 ste eeuw
Belang
West-Europa sinds de 7de en 8ste eeuw werden gekerstend: overlevering zo
geleidelijk vermengd met christelijke elementen
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
, 4|Pagina
De heldenverhalen wijken af van de algemene tendens van de middeleeuwse
eenheidcultuur
Ze geven een goed beeld vd Germaanse cultuur tijdens de vroege middeleeuwen
De verhalen leven voort in de Karolingische Renaissance én later (de ridderroman
van de 12e eeuw)
Overdrachtsvorm
Orale literatuur voorgedragen door militaire dichters bij feestelijke gelegenheden
“skopen” in West-Europa
“skalden” in Scandinavië
Stilistische kenmerken
Verhalen met een eenvoudig, functioneel rijm: mnemotechnisch middel
Latere, schriftelijke versies: verfijndere stijl
Thematische kenmerken
Historische basis: periode van volksverhuizingen (5e-6e eeuw)
Legitimatie van het gezag van de vorst: de werking van de stam goedpraten
Christelijke elementen
Kenmerken van de plot:
Complex geheel van verhaallijnen
Allusies op stammentwisten en ruzies tussen personen
Heldenverhalen met een vast narratief schema: harmonie > wanorde >
harmonie (zorgt voor sterke contracten: goed tegen slecht)
SCHRIFTELIJKE DOCUMENTEN UIT DE OUDGERMAANSE LITERATUUR
Enkele documenten uit de vroege Middeleeuwen werden bewaard dankzij de interventie
van monniken.
Beowulf-epos
Ten tijde van de volksverhuizing: opgetekend in de 10e eeuw maar er is spraken
van een geschreven tekst uit de 8ste eeuw die verloren is gegaan.
Cultuursfeer van de Angelen en Saksen die sinds de 5e eeuw de Britse eilanden
bevolkten werd bewaard aangevuld met christelijke motieven
Stilistische kenmerken:
Verfijnde poëtische techniek
Geschreven in allitererende accentverzen
Aristocratisch en elegisch van toon
Inhoud:
Beowulf speelt zich af in de drinkhal van de vorst, hier wordt het verteld.
Beowulf verslaat een moerasmonster (Grendel), het monster zijn moeder en
een vuurspuwende draak… maar komt zelf ook om.
Deze zelfopoffering in het tragische einde maakt van hem een echte held
Hildebrandlied
Heldendicht uit de tijd van de volksverhuizingen: over een gevecht tussen vader &
zoon
Periode: ca. 800 (= oudste manuscript)
Stilistisch kenmerk: stafrijm op basis van accentverzen
Nibelungenlied
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
DEEL 1.
LITERATUUR IN DE
MIDDELEEUWEN (5 – 15 EEUW) E E
INLEIDING. RELEVANTIE VAN DE MIDDELEEUWSE LITERATUUR
1. PERIODISERING
AFBAKENING
3 periodes
De vroege middeleeuwen: de val vh Romeinse Rijk (476) – einde vh millennium
De hoge middeleeuwen: 11e eeuw – 13e eeuw
De late middeleeuwen eind 13e eeuw – 15e eeuw
De geschiedkundige markeringsdata is niet volledig v toepassing voor een
literatuurhistorisch overzicht: culturele ontwikkeling sluit niet helemaal aan bij de
politieke geschiedenis
OVERZICHT EVOLUTIES
De inval van de Germaanse volkeren ih RomRijk (vroege ME)
Bloeiperiode van de feodaliteit (5e eeuw tot einde vd 10e eeuw)
Culturele bagage gaat verloren = periode van verval, zeer weinig culturele
productie:
In het Latijn: filosofische en religieuze teksten (geschreven door de clerus)
In de volkstaal: orale overlevering
Eerste teken v nieuwe culturele conditie: Kerolingische Renaissance
= heropflakkering vd waarden vd klassieke oudheid + sterke oriëntatie naar
christelijke waarden
Door nieuw onderwijssysteem v Karel de Grote: voerde echte cultuurpolitiek,
wou cultureel imago creëren dat bij zijn status paste
Moderne literatuur = schaars: vooral veel latijn
Nieuwe literaire periode door culturele en sociale ontwikkelingen (kruistochten,
verstedelijking, feodale sociale bestel, universiteiten, …) (hoge ME)
12e eeuw, bloeiperiode vh literaire leven: nieuwe genres, thema’s, … in de
volkstaal
2 types van literatuur:
Aristocratisch: de troubadours
De stedelijke cultuur met eerste tekenen vh burgerlijke waardepatroon
Herfsttij der ME (late ME)
Leiden de Renaissance in, maar de late ME is nog sterk onder invloed vd
eenheidscultuur
Date = culminatiepunt vd ME cultuur
In steden: nieuwe mentaliteit die brug zal slaan naar REN
Andere LME literatuur wijken af vh ME cultuurpatrioon
2. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT VAN DE MIDDELEEUWSE LITERATUUR
DE MIDDELEEUWSE EENHEIDSCULTUUR
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
,2|Pagina
De “goddelijke orde” op religieus, wetenschappelijk en sociaal vlak: de wereld draait
zoals de schepper het bedoeld heeft.
Religie: de vorst is de plaatsvervanger van god maar is rekenschap verschuldigd
aan de religieuze tradities.
Wetenschappelijk: niet op de zintuigen vertrouwen, maar wel op de kennis
neergeschreven in heilige boeken
Sociaal vlak: de vorst houdt rekening met de kerk en de kerk zorgt ervoor dat de
vorst gevrijwaard wordt voor enige kritiek en steeds zijn legitimiteit krijgt.
Zorgt voor veel eenheid: alles was met elkaar verbonden
Einde aan de eenheidscultuur op het einde vd late ME: door de economische nieuwe
gebieden, de steden. Handelsburgerij die meer denken vanuit individuele
pragmatische calculus.
Eenheidscultuur manifesteert zich het duidelijkst eind HME (12 e eeuw): gotische
bouwkunst, de scholastieke wijsbegeerte en het ridderideaal wijzen op een
gemeenschappelijke manier v denken & handelen
DE MIDDELEEUWSE HABITUS
Eenheidscultuur = gebaseerd op een zekere conformiteit in denken & handelen:
conform met de wil van God
De middeleeuwse habitus:
Vanzelfsprekende gedragsregels als geheel van culturele vaardigheden
= collectieve aspect van de individuele cultuuruitingen
Fungeerde echt als referentiepunt: nieuwe cultuurprojecten waren pas nieuw door
te transformeren of door zich af te zetten tegen dit cultuurpatroon (begin REN:
habitus wordt in twijfel getrokken)
HOOFDSTUK 1. VROEG-MIDDELEEUWSE LITERATUUR (5 E – 10 E EEUW)
1. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT
PERIODE VAN VERVAL
Culturele en literaire leven kent inzinking na het verdwijnen van de mediterrane
cultuur (5e eeuw)
Uitz: Latijnse literatuur en de niet-Westerse literatuur
9e eeuw: cultureel hoogstaand intermezzo = Karolingische Renaissance
Ook: Oudgermaanse cultuur
In lokale Oudgermaanse gemeenschappen, wel een rijke cultuurproductie
Cultuurvormen die afwijken van de algemene tendens vd Westerse
cultuurgeschiedenis: niet-christelijk
Toch is er met de overlevering christelijke elementen aan toegevoegd doordat
priesters die er aan toevoegde tijdens het overschrijven
LATIJNSE LITERATUUR
Stijlvormen (b! stilistische kenmerken): kunstontwikkeling volgde de Romeinse
tradities, maar die tendens wordt geleidelijk verdrongen door de pogingen vd Kerk om
eigen (niet-heidense & Latijnse) cultuurvormen te ontwerpen.
Episch-illustratieve stijl: ten dienste van propagandadoeleinden (verhalen uit de
bijbelse geschiedenis, hagiografieën)
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
,3|Pagina
Symbolisch-allegorische stijl: men streefde niet meer naar een realistische
afbeelding, maar wel naar de bezwering & de geestelijke tegenwoordigheid vh
heilige wezen. Artistieke voorstellingswereld = de weerspiegeling v God
Patristiek (100-800)
= de traditie van de kerkvaders/apologeten: een christelijk wereldbeeld
ontwikkelen mbv in het Latijn geschreven traktaten omtrent filosofische en
theologische kwesties
De geschriften vd kerkvaders = breuk met de laat-Romeinse beschaving
Kerkvaders Laat-Romeinse beschaving
Prediken van een ascetische Zinnelijk genot
geloofsijver Harmonie van lichaam & geest
Wereldse genoegens = gevaar
christelijk ideaal
B! vertegenwoordigers:
2e eeuw: Justinus de martelaar & Tertullianus
4e eeuw (Edict van Milaan: Keizer Constatinus verleent godsdienstvrijheid): met
figuren als Hieronymus en Aurelius Aaugustinus kent christelijke geloofsleer
grote bloei
Vanaf 5e-9e eeuw: geen vernieuwende denkers, enkel het werk van de
Compilatoren voor de verspreiding vd christelijke levensbeschouwing
In de 9e eeuw kende de filosofische ontwikkeling nieuwe impulsen: de scholastiek als
nieuwe traditie die in de hoge middeleeuwen haar hoogtepunt kent tijdens de
humanistische renaissance vd 12e eeuw
CULTUURVORMEN BUITEN DE EENHEIDSCULTUUR
Slavische Oosten werd door oudchristelijke cultuur van het Oost-Romeinse rijk
(Byzantium) bepaald
De Arabische en Joodse wereld ontwikkelden een hoogstaande cultuur die de West-
Europese cultuur zou beïnvloeden via Spanje
Gedurende 7 eeuwen: Joden & Arabieren leefden vreedzaam naast elkaar onder
Moors gezag
In de 10e eeuw: Moorse Spanje = welvarendste en meest gecultiveerde land in
West-Europa
Zowel Arabische als joods-sefardische filosofie streven om de eigen godsdienstleer
te verbinden met de gedachten vd Griekse filosofie
Veel erfgoed van de Griekse wetenschap en filosofie kwam zo voor het eerst
naar de christelijke filosofie
Kosmopolitische cultuur ging ten onder door de strijd v Christelijke
legerscharen die de Moorse vestingen ten val brachten + inquisitie die vanaf
1478 ook de sefardische joden als ketters vervolgde en in de diaspora dreef
2. OUDGERMAANSE LITERATUUR (700-1250)
KENMERKEN VAN DE OUDGERMAANSE VERHAALCULTUUR
Datering
Oudgermaanse heldenverhalen werden mondeling overgeleverd
Periode: 700-1250, verhaalstof is in sommige gevallen ouder dan de 8 ste eeuw
Belang
West-Europa sinds de 7de en 8ste eeuw werden gekerstend: overlevering zo
geleidelijk vermengd met christelijke elementen
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
, 4|Pagina
De heldenverhalen wijken af van de algemene tendens van de middeleeuwse
eenheidcultuur
Ze geven een goed beeld vd Germaanse cultuur tijdens de vroege middeleeuwen
De verhalen leven voort in de Karolingische Renaissance én later (de ridderroman
van de 12e eeuw)
Overdrachtsvorm
Orale literatuur voorgedragen door militaire dichters bij feestelijke gelegenheden
“skopen” in West-Europa
“skalden” in Scandinavië
Stilistische kenmerken
Verhalen met een eenvoudig, functioneel rijm: mnemotechnisch middel
Latere, schriftelijke versies: verfijndere stijl
Thematische kenmerken
Historische basis: periode van volksverhuizingen (5e-6e eeuw)
Legitimatie van het gezag van de vorst: de werking van de stam goedpraten
Christelijke elementen
Kenmerken van de plot:
Complex geheel van verhaallijnen
Allusies op stammentwisten en ruzies tussen personen
Heldenverhalen met een vast narratief schema: harmonie > wanorde >
harmonie (zorgt voor sterke contracten: goed tegen slecht)
SCHRIFTELIJKE DOCUMENTEN UIT DE OUDGERMAANSE LITERATUUR
Enkele documenten uit de vroege Middeleeuwen werden bewaard dankzij de interventie
van monniken.
Beowulf-epos
Ten tijde van de volksverhuizing: opgetekend in de 10e eeuw maar er is spraken
van een geschreven tekst uit de 8ste eeuw die verloren is gegaan.
Cultuursfeer van de Angelen en Saksen die sinds de 5e eeuw de Britse eilanden
bevolkten werd bewaard aangevuld met christelijke motieven
Stilistische kenmerken:
Verfijnde poëtische techniek
Geschreven in allitererende accentverzen
Aristocratisch en elegisch van toon
Inhoud:
Beowulf speelt zich af in de drinkhal van de vorst, hier wordt het verteld.
Beowulf verslaat een moerasmonster (Grendel), het monster zijn moeder en
een vuurspuwende draak… maar komt zelf ook om.
Deze zelfopoffering in het tragische einde maakt van hem een echte held
Hildebrandlied
Heldendicht uit de tijd van de volksverhuizingen: over een gevecht tussen vader &
zoon
Periode: ca. 800 (= oudste manuscript)
Stilistisch kenmerk: stafrijm op basis van accentverzen
Nibelungenlied
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE MODERNE LITERATUREN | Volledige samenvatting
