Samenvatting Maatschappijleer
Rechtsstaat
Rechtsstaat H1
totalitaire staat -> de staat dringt door in het persoonlijke leven en bepaalt alles wat ze wel of
niet mogen. Dit zorgt voor wantrouwen en achterdocht.
politiestaat -> burgers leven permanent in angst dat de geheime dienst hen bespioneerd of
afluisterd of dat landgenoten hen verklikken of verraden omdat ze niet het gedrag vertonen
dat de staat wenst.
1.1: Wat is een rechtsstaat?
● De overheid beschermt burgers tegen elkaar
● Maar ook: burgers worden tegen de overheid beschermd
Nederland is een:
● Democratische rechtsstaat -> burgers mogen meebeslissen (democratisch) en
beschermt tegen machthebbers (rechtsstaat) - dubbele zekerheid
● Sociale rechtsstaat -> er zijn wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn
van burgers te bevorderen
Rechtsstaat -> is een staat waarin waarin burgers met grondrechten worden beschermd
tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid.
Vertrouwen en wederkerigheid
Voordelen van de rechtsstaat:
● Er is relatief veel sociale vrede en sociale cohesie
○ Mensen durven met elkaar in contact te treden, sociale bindingen aan te
gaan, politieke en maatschappelijke verenigingen op te richten en handel met
elkaar te drijven.
● Er is sprake van vertrouwen en wederkerigheid:
○ Burgers vertrouwen in een rechtvaardig systeem (nemen daardoor geen
wraak, maar vertrouwen op onafhankelijk rechter)
○ Burgers zijn bereid premies voor sociale voorzieningen te betalen
(vertrouwen dat als ze zelf ziek zijn dit ook aan hun wordt uitgekeerd)
● De overheid verwacht dat burgers zich aan de wet houden, maar burgers verwachten
dat ook van de overheid. Zo ontstaat er rechtszekerheid.
1.2: Hoe is de rechtsstaat ontstaan?
● Tot de 18e eeuw kende Europa een periode van godsdiensttwisten en bloedige
oorlogen. Koningen en andere machthebbers oefenden onbegrensde macht uit op
burgers zonder zich te hoeven houden aan een rechtssysteem.
● In de 18e eeuw (de eeuw van de Verlichting) ontstond het verlangen naar
maatschappelijk geluk.
● Arme boeren, arbeiders, maar ook de burgerij en delen van de adel oefenden druk
uit om de macht van vorsten in te perken en rechtssystemen en machtsstructuren te
institutionaliseren.
, Gezond verstand
● De burgerij geloofde in de kracht van de rede (het verstand). Vanuit de rede konden
voorwaarden voor een rechtvaardige en gelukkige samenleving worden
beredeneerd.
● Een belangrijke voorwaarde voor deze samenleving is vrijheid. De macht van de
staat moest hiervoor worden ingeperkt.
Sociaal contract
Democratisch vastgestelde regels leiden tot een sociaal contract (afspraken om in
natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven) tussen burgers en (gekozen) bestuurders.
● Burgers en de overheid accepteren hun rechten en plichten.
De eerste taak van de staat - veiligheid burgers garanderen en eigendommen beschermen.
Overheid heeft geweldsmonopolie (bevoegd zijn om namens de staat geweld te gebruiken),
maar is gehouden aan afspraken die burgers en overheid overeenkomen, zodat hier geen
misbruik van gemaakt kan worden.
Grondbeginselen rechtsstaat
De sociaalcontractfilosofen zien deze grondbeginselen als voorwaardelijk voor een
rechtsstaat:
● Het beginsel van grondrechten: alle mensen in vrijheid en gelijkheid leven.
● Het soevereiniteits- en democratiebeginsel: gezamenlijk vredesakkoord, sociaal
contract.
● Het legaliteitsbeginsel: kan sociaal contract tussen mensen afdwingen.
● Het beginsel van de trias politica: macht begrensd door interne scheiding
staatsmacht.
Verenigde Staten
● Sinds 1776 onafhankelijk van Engeland. Onafhankelijkheidsverklaring riep op tot
nieuwe samenleving, gebaseerd op vrijheid en gelijkheid
● Staatsmacht gebonden aan grondrechten verzameld in de Bill of Rights.
● Onafhankelijkheidsverklaring, grondwet en Bill of Rights vormen samen de
Amerikaanse constitutie (constitutie -> beginselen en regels waarmee staat gesticht)
Frankrijk
● In 1789: Franse Revolutie. Strijdkreet ‘‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap of de
dood!’’.
● 1791: De Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger werd opgesteld. Zorgde
voor nieuwe samenleving.
● 1799: Napoleon pleegde staatsgreep. Frankrijk werd een verlichte dictatuur.
○ Verlichte dictatuur -> dictatuur waarin de machthebber in zekere mate
rekening houdt met de bevolking.
● Code civil van Napoleon in Nederland begin van burgerlijk recht.
● Door de slag bij Waterloo (1815) verloor Napoleon zijn macht en werden oude
machtsstructuren hersteld: de Koning, de adel en de Kerk kregen weer meer macht.
● Later in de 19e eeuw werden door politieke oorlogen burgerrechten en democratieën
in West-Europa (waaronder Nederland) steeds meer hersteld.
Rechtsstaat
Rechtsstaat H1
totalitaire staat -> de staat dringt door in het persoonlijke leven en bepaalt alles wat ze wel of
niet mogen. Dit zorgt voor wantrouwen en achterdocht.
politiestaat -> burgers leven permanent in angst dat de geheime dienst hen bespioneerd of
afluisterd of dat landgenoten hen verklikken of verraden omdat ze niet het gedrag vertonen
dat de staat wenst.
1.1: Wat is een rechtsstaat?
● De overheid beschermt burgers tegen elkaar
● Maar ook: burgers worden tegen de overheid beschermd
Nederland is een:
● Democratische rechtsstaat -> burgers mogen meebeslissen (democratisch) en
beschermt tegen machthebbers (rechtsstaat) - dubbele zekerheid
● Sociale rechtsstaat -> er zijn wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn
van burgers te bevorderen
Rechtsstaat -> is een staat waarin waarin burgers met grondrechten worden beschermd
tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid.
Vertrouwen en wederkerigheid
Voordelen van de rechtsstaat:
● Er is relatief veel sociale vrede en sociale cohesie
○ Mensen durven met elkaar in contact te treden, sociale bindingen aan te
gaan, politieke en maatschappelijke verenigingen op te richten en handel met
elkaar te drijven.
● Er is sprake van vertrouwen en wederkerigheid:
○ Burgers vertrouwen in een rechtvaardig systeem (nemen daardoor geen
wraak, maar vertrouwen op onafhankelijk rechter)
○ Burgers zijn bereid premies voor sociale voorzieningen te betalen
(vertrouwen dat als ze zelf ziek zijn dit ook aan hun wordt uitgekeerd)
● De overheid verwacht dat burgers zich aan de wet houden, maar burgers verwachten
dat ook van de overheid. Zo ontstaat er rechtszekerheid.
1.2: Hoe is de rechtsstaat ontstaan?
● Tot de 18e eeuw kende Europa een periode van godsdiensttwisten en bloedige
oorlogen. Koningen en andere machthebbers oefenden onbegrensde macht uit op
burgers zonder zich te hoeven houden aan een rechtssysteem.
● In de 18e eeuw (de eeuw van de Verlichting) ontstond het verlangen naar
maatschappelijk geluk.
● Arme boeren, arbeiders, maar ook de burgerij en delen van de adel oefenden druk
uit om de macht van vorsten in te perken en rechtssystemen en machtsstructuren te
institutionaliseren.
, Gezond verstand
● De burgerij geloofde in de kracht van de rede (het verstand). Vanuit de rede konden
voorwaarden voor een rechtvaardige en gelukkige samenleving worden
beredeneerd.
● Een belangrijke voorwaarde voor deze samenleving is vrijheid. De macht van de
staat moest hiervoor worden ingeperkt.
Sociaal contract
Democratisch vastgestelde regels leiden tot een sociaal contract (afspraken om in
natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven) tussen burgers en (gekozen) bestuurders.
● Burgers en de overheid accepteren hun rechten en plichten.
De eerste taak van de staat - veiligheid burgers garanderen en eigendommen beschermen.
Overheid heeft geweldsmonopolie (bevoegd zijn om namens de staat geweld te gebruiken),
maar is gehouden aan afspraken die burgers en overheid overeenkomen, zodat hier geen
misbruik van gemaakt kan worden.
Grondbeginselen rechtsstaat
De sociaalcontractfilosofen zien deze grondbeginselen als voorwaardelijk voor een
rechtsstaat:
● Het beginsel van grondrechten: alle mensen in vrijheid en gelijkheid leven.
● Het soevereiniteits- en democratiebeginsel: gezamenlijk vredesakkoord, sociaal
contract.
● Het legaliteitsbeginsel: kan sociaal contract tussen mensen afdwingen.
● Het beginsel van de trias politica: macht begrensd door interne scheiding
staatsmacht.
Verenigde Staten
● Sinds 1776 onafhankelijk van Engeland. Onafhankelijkheidsverklaring riep op tot
nieuwe samenleving, gebaseerd op vrijheid en gelijkheid
● Staatsmacht gebonden aan grondrechten verzameld in de Bill of Rights.
● Onafhankelijkheidsverklaring, grondwet en Bill of Rights vormen samen de
Amerikaanse constitutie (constitutie -> beginselen en regels waarmee staat gesticht)
Frankrijk
● In 1789: Franse Revolutie. Strijdkreet ‘‘Vrijheid, gelijkheid, broederschap of de
dood!’’.
● 1791: De Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger werd opgesteld. Zorgde
voor nieuwe samenleving.
● 1799: Napoleon pleegde staatsgreep. Frankrijk werd een verlichte dictatuur.
○ Verlichte dictatuur -> dictatuur waarin de machthebber in zekere mate
rekening houdt met de bevolking.
● Code civil van Napoleon in Nederland begin van burgerlijk recht.
● Door de slag bij Waterloo (1815) verloor Napoleon zijn macht en werden oude
machtsstructuren hersteld: de Koning, de adel en de Kerk kregen weer meer macht.
● Later in de 19e eeuw werden door politieke oorlogen burgerrechten en democratieën
in West-Europa (waaronder Nederland) steeds meer hersteld.
