ONTWIKKELINGS- EN GEDRAGSSTOORNISSEN:
PSYCHOLOGISCHE INTERVENTIES
1
,INHOUDSOPGAVE
1. HET ADVIESGESPRE .................................................................................................................................................................... 4
1.1. Adviesgesprek / Slecht nieuws gesprek ....................................................................................................................... 4
1.1.1. uitgangssituatie ..........................................................................................................................................................................4
1.1.2. wat willen de ouders weten .......................................................................................................................................................4
1.1.3. Doel van het adviesgesprek .......................................................................................................................................................5
1.1.4. setting van het adviesgesprek ....................................................................................................................................................5
1.1.5. Inhoud van het adviesgesprek ...................................................................................................................................................5
1.1.6. opbouw van het advies ..............................................................................................................................................................5
1.1.7. Professioneel gedrag..................................................................................................................................................................6
2. GEDRAGSMODIFICATIE ......................................................................................................................................................... 7
2.1. Gedragsmodificatie ..................................................................................................................................................... 7
2.1.1. Gedrag........................................................................................................................................................................................7
2.1.2. Omgeving ...................................................................................................................................................................................7
2.2. Operante conditionering ............................................................................................................................................. 7
2.3. Technieken om gedrag te versterken .......................................................................................................................... 8
2.3.1. positieve bekrachtiging ..............................................................................................................................................................8
2.3.2. intermittente bekrachtiging .......................................................................................................................................................9
2.3.3. Voorbeelden. ...........................................................................................................................................................................11
2.4. Technieken om gedrag te verzwakken ...................................................................................................................... 12
2.4.1. Extinctie (uitdoving) .................................................................................................................................................................12
2.4.2. Straf..........................................................................................................................................................................................12
2.4.3. Differentiële bekrachtiging ......................................................................................................................................................13
2.5. Technieken vanuit de stimuluskant ........................................................................................................................... 14
2.5.1. Stimulus discriminatie training ................................................................................................................................................14
2.6. Technieken om nieuw gedrag op te bouwen ............................................................................................................ 14
2.6.1. Shaping (gradueel) ...................................................................................................................................................................14
2.6.2. Chaining ( gradueel) .................................................................................................................................................................15
2.7. Klassieke conditionering ............................................................................................................................................ 16
2.7.1. Klassieke conditionering: hond van Pavlov ..............................................................................................................................16
2.7.2. Klassieke vs operante conditionering ......................................................................................................................................16
2.7.3. K C: respondente extinctie .......................................................................................................................................................16
2.7.4. K C: counterconditionering ......................................................................................................................................................17
2.7.5. K c: systematische desensitisatie .............................................................................................................................................17
2.7.6. Overzicht technieken ...............................................................................................................................................................17
3. AUTISME SPECTRUM STOORNIS .................................................................................................................................................. 18
3.1. Interventies ............................................................................................................................................................... 18
3.1.1. Vanaf 1960 = ............................................................................................................................................................................18
3.1.2. Vanaf 1970 ...............................................................................................................................................................................18
3.1.3. Vanaf 1980 ...............................................................................................................................................................................18
3.1.4. vanaf 1990 ...............................................................................................................................................................................19
3.1.5. heden .......................................................................................................................................................................................19
3.2. TEACCH – Eric Schopler – 1972- educatieve benadering ........................................................................................... 19
3.3. ABA-gedragtherapeutische benadering .................................................................................................................... 21
3.4. ABA VS TEACH ........................................................................................................................................................... 22
3.4.1. As easy as ABC? ........................................................................................................................................................................22
3.4.2. Van strikt ABA (en teacch) naar mengvormen .........................................................................................................................22
3.5. INTERVENTIES VOOR JONG (EN OUDER) ................................................................................................................... 23
3.6. Sociaal-communicatief functioneren kinderen, adolescenten, volwassenen ............................................................ 23
3.6.1. Oorzaken sociale competentie problemen? ............................................................................................................................23
3.6.2. verbeteren van sociale comptentie .........................................................................................................................................24
3.7. Conclusies onderzoek perspectiefneming en TOM .................................................................................................... 24
3.8. Volwassenen ............................................................................................................................................................. 25
3.9. Gemeenschappelijke elementen van een effectieve behandeling ............................................................................. 25
3.9.1. Grote overlap tussen effectieve programma’s: .......................................................................................................................25
3.9.2. Veelbelovend maar er is nog werk aan de winkel ....................................................................................................................25
3.9.3. Het kiezen van een behandeling ..............................................................................................................................................26
2
, 3.9.4. Farmaceutische en alternatieve behandelingen ......................................................................................................................26
4. ADHD: INTERVENTIES .............................................................................................................................................................. 27
4.1. Waarom .................................................................................................................................................................... 27
4.2. ADHD interventies ..................................................................................................................................................... 27
4.2.1. Psycho educatie .......................................................................................................................................................................27
4.2.2. beslisboom ...............................................................................................................................................................................28
4.2.3. Farmacologische interventies ..................................................................................................................................................28
4.2.4. adhd en dysfunctie dopamine systeem ...................................................................................................................................29
4.3. Medicatie .................................................................................................................................................................. 30
4.3.1. 1ste keuze = Rilatine®, Ritalin® .................................................................................................................................................30
4.3.2. 2e keuze Atomoxetine hydrochloride (Strattera®) ...................................................................................................................31
4.3.3. 3e keuze Guanfacine ................................................................................................................................................................31
4.3.4. 4e keuze Clonidine (Dixarit®, Catapresan®) .............................................................................................................................31
4.3.5. 5e keuze: Desipramine (Pertofran®) Tricyclisch antidepressivum ...........................................................................................31
4.4. Ongunstige effecten medicatie ADHD ....................................................................................................................... 32
4.4.1. Grootste bezorgdheden ...........................................................................................................................................................32
5. INTERVENTIES BIJ PEUTERS EN KLEUTERS MET ADHD ...................................................................................................................... 36
5.1. Doelen van vroege interventie .................................................................................................................................. 36
5.1.1. Sociaal communicatieve vaardigheden ....................................................................................................................................36
5.2. Interventie-methodes ................................................................................................................................................ 37
5.2.1. Interventie-methodes continuüm ............................................................................................................................................37
5.2.2. Nadelen van interventie methodes .........................................................................................................................................38
5.2.3. Naturalistische gedragstherapeutische interventies ...............................................................................................................38
5.3. Oudertraining met het impact-programma .............................................................................................................. 39
5.3.1. Technieken aan ouders leren ...................................................................................................................................................40
5.3.2. Onderzoek effectiviteit ............................................................................................................................................................40
5.4. JASPER-Programma................................................................................................................................................... 41
5.4.1. Doelgroep ................................................................................................................................................................................41
5.4.2. Technieken: ..............................................................................................................................................................................41
5.4.3. Technieken ...............................................................................................................................................................................42
5.4.4. JASPER evidentie ......................................................................................................................................................................43
6. POPULATIEGEZONDHEIDSBENADERIN VAN OPVOEDINGSONDERSTEUNING ........................................................................................... 44
6.1. Het probleem............................................................................................................................................................. 44
6.1.1. wat helpt ..................................................................................................................................................................................44
6.2. Effectieve opvoedingsprogramma’s/ oudertrainingen ............................................................................................. 45
6.3. Triple P Program........................................................................................................................................................ 47
6.3.1. 17 Opvoedingsvaardigheden ...................................................................................................................................................47
6.3.2. Levels binnen triple P ...............................................................................................................................................................48
7. ADHD INTERVENTIES [NIET FARMACOLOGISCHE INTERVENTIES] ....................................................................................................... 50
7.1. waarom ..................................................................................................................................................................... 50
7.2. Interventies via ouders .............................................................................................................................................. 51
7.2.1. tips voor ouders .......................................................................................................................................................................51
7.2.2. Oudertraining ...........................................................................................................................................................................52
7.3. Interventies met en door de leerkracht ..................................................................................................................... 52
7.4. Interventies gericht op kind zelf ................................................................................................................................ 53
7.4.1. Vaardigheidstraining ................................................................................................................................................................53
7.4.2. Cognitieve training ...................................................................................................................................................................53
7.4.3. Neurofeedback ........................................................................................................................................................................54
7.4.4. Diëten ......................................................................................................................................................................................54
7.5. Recente/toekomstige interventies ............................................................................................................................ 54
7.5.1. Nood aan..................................................................................................................................................................................55
7.5.2. Selectie interventie ...............................................................................................................................................................55
3
, 1. Het adviesgespre
Examen = openboek examen op 12 punten = ¾ vragen. Opdracht casus 8 punten. :=
1.1. Adviesgesprek / Slecht nieuws gesprek
Wordt soms ook het slechtnieuws gesprek genoemd. = Adviezen aan ouders met een kind met een
ontwikkelings- of gedragsstoornis (voorbeelden uitgewerkt voor autismespectrumstoornis)
“situaties waarin er ofwel geen gevoel van hoop is, of een bedreiging van het mentaal of fysiek welzijn van
de persoon, of een risico voor het doorbreken van een vertrouwde levensstijl, of wanneer er een
boodschap wordt gegeven die minder keuzes impliceert voor een persoon in zijn of haar leven” (Bor et al.,
1993)
1.1.1. UITGANGSSITUATIE
→ mate van bezorgdheid vooraf, taxatie van de ernst = kijken naar hoe de ouders naar hier zijn
gekomen
→ kennis van de normale ontwikkeling = hebben ze kennis van hoe de normale ontwikkeling van het
kind zou verlopen.
→ intellectueel niveau van de ouders = aanpassen aan de persoon voor je, zo weinig mogelijk jargon
gebruiken en zeker niet infantiliseren om het zo simpel mogelijk te maken voor de ouders.
→ schuld en schaamtegevoelens = ouders gaan vaak schuld bij zichzelf gaan zoeken, stel hun gerust
→ bespreekbaarheid met significante anderen
→ haalbaarheid van advies (m.i.v. gezins-organisatie), hoe ziet het gezin er uit wat zijn de
mogelijkheden, breng de context en het netwerk in kaart voor je advies gaat geven.
→ consequenties voor het kind
→ tegenstrijdige meningen binnen gezin
→ eerdere (negatieve) ervaringen met hulpverlening
→ ‘wondertherapieën’ = “ ik las in de libelle dat een glutenvrij dieet zou helpen tegen ASS”
→ verwachtingen van ouders
1.1.2. WAT WILLEN DE OUDERS WETEN
→ Wat is autisme of autismespectrumstoornis (ASS)?
→ Wat is het verschil?
→ Hoe weet jij dat mijn kind ASS heeft?
→ Wat veroorzaakt ASS? = bespreek genetische factor, onderliggende schuldvraag.
→ Is er een “genezing” voor ASS? = het is geen ziekte dat je kan genezen, een blijvend iets maar mits
juiste ondersteuning en hulp kan er goede verbeteringen zijn.
→ Wat is de behandeling voor ASS?
→ Hoe weet ik of een behandelingsvorm adequaat is?
→ Wat is het IQ van mijn kind? Ouders hebben het recht om dit te weten als dit is afgenomen, hoog IQ
maakt ASS niet minder ernstig.
→ Hoe autistisch is mijn kind? Veel variatie binnen het spectrum, blijft ernstige problematiek.
→ Wat kan ik als ouder doen?
4
PSYCHOLOGISCHE INTERVENTIES
1
,INHOUDSOPGAVE
1. HET ADVIESGESPRE .................................................................................................................................................................... 4
1.1. Adviesgesprek / Slecht nieuws gesprek ....................................................................................................................... 4
1.1.1. uitgangssituatie ..........................................................................................................................................................................4
1.1.2. wat willen de ouders weten .......................................................................................................................................................4
1.1.3. Doel van het adviesgesprek .......................................................................................................................................................5
1.1.4. setting van het adviesgesprek ....................................................................................................................................................5
1.1.5. Inhoud van het adviesgesprek ...................................................................................................................................................5
1.1.6. opbouw van het advies ..............................................................................................................................................................5
1.1.7. Professioneel gedrag..................................................................................................................................................................6
2. GEDRAGSMODIFICATIE ......................................................................................................................................................... 7
2.1. Gedragsmodificatie ..................................................................................................................................................... 7
2.1.1. Gedrag........................................................................................................................................................................................7
2.1.2. Omgeving ...................................................................................................................................................................................7
2.2. Operante conditionering ............................................................................................................................................. 7
2.3. Technieken om gedrag te versterken .......................................................................................................................... 8
2.3.1. positieve bekrachtiging ..............................................................................................................................................................8
2.3.2. intermittente bekrachtiging .......................................................................................................................................................9
2.3.3. Voorbeelden. ...........................................................................................................................................................................11
2.4. Technieken om gedrag te verzwakken ...................................................................................................................... 12
2.4.1. Extinctie (uitdoving) .................................................................................................................................................................12
2.4.2. Straf..........................................................................................................................................................................................12
2.4.3. Differentiële bekrachtiging ......................................................................................................................................................13
2.5. Technieken vanuit de stimuluskant ........................................................................................................................... 14
2.5.1. Stimulus discriminatie training ................................................................................................................................................14
2.6. Technieken om nieuw gedrag op te bouwen ............................................................................................................ 14
2.6.1. Shaping (gradueel) ...................................................................................................................................................................14
2.6.2. Chaining ( gradueel) .................................................................................................................................................................15
2.7. Klassieke conditionering ............................................................................................................................................ 16
2.7.1. Klassieke conditionering: hond van Pavlov ..............................................................................................................................16
2.7.2. Klassieke vs operante conditionering ......................................................................................................................................16
2.7.3. K C: respondente extinctie .......................................................................................................................................................16
2.7.4. K C: counterconditionering ......................................................................................................................................................17
2.7.5. K c: systematische desensitisatie .............................................................................................................................................17
2.7.6. Overzicht technieken ...............................................................................................................................................................17
3. AUTISME SPECTRUM STOORNIS .................................................................................................................................................. 18
3.1. Interventies ............................................................................................................................................................... 18
3.1.1. Vanaf 1960 = ............................................................................................................................................................................18
3.1.2. Vanaf 1970 ...............................................................................................................................................................................18
3.1.3. Vanaf 1980 ...............................................................................................................................................................................18
3.1.4. vanaf 1990 ...............................................................................................................................................................................19
3.1.5. heden .......................................................................................................................................................................................19
3.2. TEACCH – Eric Schopler – 1972- educatieve benadering ........................................................................................... 19
3.3. ABA-gedragtherapeutische benadering .................................................................................................................... 21
3.4. ABA VS TEACH ........................................................................................................................................................... 22
3.4.1. As easy as ABC? ........................................................................................................................................................................22
3.4.2. Van strikt ABA (en teacch) naar mengvormen .........................................................................................................................22
3.5. INTERVENTIES VOOR JONG (EN OUDER) ................................................................................................................... 23
3.6. Sociaal-communicatief functioneren kinderen, adolescenten, volwassenen ............................................................ 23
3.6.1. Oorzaken sociale competentie problemen? ............................................................................................................................23
3.6.2. verbeteren van sociale comptentie .........................................................................................................................................24
3.7. Conclusies onderzoek perspectiefneming en TOM .................................................................................................... 24
3.8. Volwassenen ............................................................................................................................................................. 25
3.9. Gemeenschappelijke elementen van een effectieve behandeling ............................................................................. 25
3.9.1. Grote overlap tussen effectieve programma’s: .......................................................................................................................25
3.9.2. Veelbelovend maar er is nog werk aan de winkel ....................................................................................................................25
3.9.3. Het kiezen van een behandeling ..............................................................................................................................................26
2
, 3.9.4. Farmaceutische en alternatieve behandelingen ......................................................................................................................26
4. ADHD: INTERVENTIES .............................................................................................................................................................. 27
4.1. Waarom .................................................................................................................................................................... 27
4.2. ADHD interventies ..................................................................................................................................................... 27
4.2.1. Psycho educatie .......................................................................................................................................................................27
4.2.2. beslisboom ...............................................................................................................................................................................28
4.2.3. Farmacologische interventies ..................................................................................................................................................28
4.2.4. adhd en dysfunctie dopamine systeem ...................................................................................................................................29
4.3. Medicatie .................................................................................................................................................................. 30
4.3.1. 1ste keuze = Rilatine®, Ritalin® .................................................................................................................................................30
4.3.2. 2e keuze Atomoxetine hydrochloride (Strattera®) ...................................................................................................................31
4.3.3. 3e keuze Guanfacine ................................................................................................................................................................31
4.3.4. 4e keuze Clonidine (Dixarit®, Catapresan®) .............................................................................................................................31
4.3.5. 5e keuze: Desipramine (Pertofran®) Tricyclisch antidepressivum ...........................................................................................31
4.4. Ongunstige effecten medicatie ADHD ....................................................................................................................... 32
4.4.1. Grootste bezorgdheden ...........................................................................................................................................................32
5. INTERVENTIES BIJ PEUTERS EN KLEUTERS MET ADHD ...................................................................................................................... 36
5.1. Doelen van vroege interventie .................................................................................................................................. 36
5.1.1. Sociaal communicatieve vaardigheden ....................................................................................................................................36
5.2. Interventie-methodes ................................................................................................................................................ 37
5.2.1. Interventie-methodes continuüm ............................................................................................................................................37
5.2.2. Nadelen van interventie methodes .........................................................................................................................................38
5.2.3. Naturalistische gedragstherapeutische interventies ...............................................................................................................38
5.3. Oudertraining met het impact-programma .............................................................................................................. 39
5.3.1. Technieken aan ouders leren ...................................................................................................................................................40
5.3.2. Onderzoek effectiviteit ............................................................................................................................................................40
5.4. JASPER-Programma................................................................................................................................................... 41
5.4.1. Doelgroep ................................................................................................................................................................................41
5.4.2. Technieken: ..............................................................................................................................................................................41
5.4.3. Technieken ...............................................................................................................................................................................42
5.4.4. JASPER evidentie ......................................................................................................................................................................43
6. POPULATIEGEZONDHEIDSBENADERIN VAN OPVOEDINGSONDERSTEUNING ........................................................................................... 44
6.1. Het probleem............................................................................................................................................................. 44
6.1.1. wat helpt ..................................................................................................................................................................................44
6.2. Effectieve opvoedingsprogramma’s/ oudertrainingen ............................................................................................. 45
6.3. Triple P Program........................................................................................................................................................ 47
6.3.1. 17 Opvoedingsvaardigheden ...................................................................................................................................................47
6.3.2. Levels binnen triple P ...............................................................................................................................................................48
7. ADHD INTERVENTIES [NIET FARMACOLOGISCHE INTERVENTIES] ....................................................................................................... 50
7.1. waarom ..................................................................................................................................................................... 50
7.2. Interventies via ouders .............................................................................................................................................. 51
7.2.1. tips voor ouders .......................................................................................................................................................................51
7.2.2. Oudertraining ...........................................................................................................................................................................52
7.3. Interventies met en door de leerkracht ..................................................................................................................... 52
7.4. Interventies gericht op kind zelf ................................................................................................................................ 53
7.4.1. Vaardigheidstraining ................................................................................................................................................................53
7.4.2. Cognitieve training ...................................................................................................................................................................53
7.4.3. Neurofeedback ........................................................................................................................................................................54
7.4.4. Diëten ......................................................................................................................................................................................54
7.5. Recente/toekomstige interventies ............................................................................................................................ 54
7.5.1. Nood aan..................................................................................................................................................................................55
7.5.2. Selectie interventie ...............................................................................................................................................................55
3
, 1. Het adviesgespre
Examen = openboek examen op 12 punten = ¾ vragen. Opdracht casus 8 punten. :=
1.1. Adviesgesprek / Slecht nieuws gesprek
Wordt soms ook het slechtnieuws gesprek genoemd. = Adviezen aan ouders met een kind met een
ontwikkelings- of gedragsstoornis (voorbeelden uitgewerkt voor autismespectrumstoornis)
“situaties waarin er ofwel geen gevoel van hoop is, of een bedreiging van het mentaal of fysiek welzijn van
de persoon, of een risico voor het doorbreken van een vertrouwde levensstijl, of wanneer er een
boodschap wordt gegeven die minder keuzes impliceert voor een persoon in zijn of haar leven” (Bor et al.,
1993)
1.1.1. UITGANGSSITUATIE
→ mate van bezorgdheid vooraf, taxatie van de ernst = kijken naar hoe de ouders naar hier zijn
gekomen
→ kennis van de normale ontwikkeling = hebben ze kennis van hoe de normale ontwikkeling van het
kind zou verlopen.
→ intellectueel niveau van de ouders = aanpassen aan de persoon voor je, zo weinig mogelijk jargon
gebruiken en zeker niet infantiliseren om het zo simpel mogelijk te maken voor de ouders.
→ schuld en schaamtegevoelens = ouders gaan vaak schuld bij zichzelf gaan zoeken, stel hun gerust
→ bespreekbaarheid met significante anderen
→ haalbaarheid van advies (m.i.v. gezins-organisatie), hoe ziet het gezin er uit wat zijn de
mogelijkheden, breng de context en het netwerk in kaart voor je advies gaat geven.
→ consequenties voor het kind
→ tegenstrijdige meningen binnen gezin
→ eerdere (negatieve) ervaringen met hulpverlening
→ ‘wondertherapieën’ = “ ik las in de libelle dat een glutenvrij dieet zou helpen tegen ASS”
→ verwachtingen van ouders
1.1.2. WAT WILLEN DE OUDERS WETEN
→ Wat is autisme of autismespectrumstoornis (ASS)?
→ Wat is het verschil?
→ Hoe weet jij dat mijn kind ASS heeft?
→ Wat veroorzaakt ASS? = bespreek genetische factor, onderliggende schuldvraag.
→ Is er een “genezing” voor ASS? = het is geen ziekte dat je kan genezen, een blijvend iets maar mits
juiste ondersteuning en hulp kan er goede verbeteringen zijn.
→ Wat is de behandeling voor ASS?
→ Hoe weet ik of een behandelingsvorm adequaat is?
→ Wat is het IQ van mijn kind? Ouders hebben het recht om dit te weten als dit is afgenomen, hoog IQ
maakt ASS niet minder ernstig.
→ Hoe autistisch is mijn kind? Veel variatie binnen het spectrum, blijft ernstige problematiek.
→ Wat kan ik als ouder doen?
4
