Leerdoelen evolutionaire psychologie
1.1
Benoem, leg uit en geef voorbeeld van de verklaringsperspectieven van
Tinbergen
Tinbergens vier verklaringsperspectieven
De etholoog Nikolaas Tinbergen stelde dat elk gedrag vier soorten
verklaringen nodig heeft om het volledig te begrijpen. Deze zijn verdeeld over
twee dimensies:
1. Proximaat – Hoe?
🧠 Vraagt naar de directe mechanismen achter gedrag.
1. Mechanisme (causaal/fysiologisch):
→ Wat zijn de interne processen (zoals hormonen, zenuwstelsel,
cognitieve functies) die het gedrag mogelijk maken?
Voorbeeld: Waarom gaan mensen blozen als ze zich schamen? → Door
verhoogde bloedtoevoer naar het gezicht als gevolg van stressreactie in
het autonome zenuwstelsel.
2. Ontwikkeling (ontogenese):
→ Hoe ontstaat dit gedrag in de loop van het leven van het individu?
Wat is het effect van opvoeding en ervaring?
Voorbeeld: Waarom lachen kinderen? → Ze leren lachen als sociale
reactie in interactie met verzorgers, maar de neiging is deels aangeboren.
2. Ultiem – Waarom?
🧬 Vraagt naar de evolutionaire functie van gedrag.
3. Functionele verklaring (adaptieve waarde):
→ Wat is het nut van dit gedrag voor overleving of voortplanting?
Voorbeeld: Waarom hebben mensen angst? → Angst verhoogt de kans om
gevaar te vermijden (bv. slangen, hoogtes) en dus te overleven.
4. Fylogenese (evolutie):
→ Hoe is dit gedrag door de evolutie heen ontstaan? Wat is de
evolutionaire geschiedenis ervan bij soortgenoten of verwante soorten?
Voorbeeld: Waarom gebruiken mensen taal? → Omdat taal zich in onze
soort ontwikkeld heeft vanuit communicatieve gedragingen bij andere
primaten (zoals gebaren of vocalisaties bij apen).
Type verklaring Dimens Vraag Voorbeeld bij angst
ie
Mechanisme Proxima Hoe werkt het Stressreactie in hersenen
at fysiologisch?
Ontwikkeling Proxima Hoe ontwikkelt het zich Kind leert gevaar
at in de jeugd? herkennen
Functioneel nut Ultiem Waarom is het adaptief? Angst voorkomt risico's
Evolutionaire Ultiem Waar komt het vandaan Angst is al te zien bij
oorsprong evolutionair? andere zoogdieren
,🧠 Belangrijk in evolutionaire psychologie:
Tinbergens perspectieven helpen om gedrag niet eenzijdig te verklaren.
Evolutionaire psychologen combineren juist proximaat én ultiem denken: ze
willen weten hoe gedrag werkt én waarom het is ontstaan.
,1.2
Kernconcepten Darwins principe van natuurlijke selectie
De kernconcepten van Darwins natuurlijke selectie
Darwins theorie draait om het idee dat eigenschappen die bijdragen aan
overleving en voortplanting meer kans hebben om doorgegeven te worden
aan volgende generaties. Het proces werkt volgens een paar fundamentele
kernconcepten:
🔹 1. Variatie
Binnen een populatie van organismen bestaat natuurlijke variatie.
➡️ Bijvoorbeeld: Individuen verschillen in kenmerken zoals grootte, kleur,
snelheid, weerstand tegen ziekten, enzovoort.
🔹 2. Overerving (heritability)
Een deel van die variatie is genetisch overerfbaar.
➡️ Bijvoorbeeld: oogkleur, temperament, weerstand tegen ziekte.
🔹 3. Overproductie
Organismen hebben de neiging om meer nakomelingen voort te brengen dan
nodig is om de populatie op peil te houden. Er is een hoge mate van reproductie,
waardoor er competitie ontstaat om middelen zoals voedsel, water en ruimte.
🔹 4. Selectie
De omgeving bepaalt welke eigenschappen voordelig zijn. Binnen deze strijd
om het bestaan hebben individuen met bepaalde kenmerken een grotere kans
om te overleven en zich voort te planten dan anderen. Dit wordt natuurlijke
selectie genoemd. Gunstige eigenschappen geven een individu een voordeel in
zijn omgeving, waardoor het meer nakomelingen achterlaat.
➡️ Denk aan klimaat, roofdieren, voedsel, sociale interacties.
🔹 5. Adaptatie (aanpassing)
Door natuurlijke selectie ontstaan adaptaties: erfelijke kenmerken die de
fitness (overlevings- en voortplantingssucces) verhogen.
➡️ Voorbeeld: scherpe tanden bij carnivoren, of verlegenheid als bescherming
tegen risico’s.
‘Survival of the fittest’ ≠ sterkste
‘Fittest’ betekent hier: best aangepast aan de omgeving, niet per se de fysiek
sterkste.
➡️ Een muis die zich goed kan verstoppen is fitter dan een sterke maar zichtbare
muis.
🔬 Voorbeeld uit het boek (hoofdstuk 1):
De pauwenstaart (blz. 23-24) is geen voordeel voor overleving (maakt hem
trager), maar wel voor voortplanting, omdat vrouwtjes voorkeur hebben voor
mooie staarten → voorbeeld van seksuele selectie (een speciaal geval van
natuurlijke selectie).
, 📌 Samenvattend:
Darwins principe van natuurlijke selectie verklaart hoe complexe gedragingen en
psychologische eigenschappen geleidelijk ontstaan zijn als gevolg van kleine
erfelijke verschillen die voordeel bieden in overleving of voortplanting.
Leg uit wat de Scala Naturae is, en waarom dit idee niet strookt met de
evolutietheorie
Wat is de Scala Naturae?
Scala Naturae (Latijn voor ‘ladder van de natuur’) is een oud idee dat stamt uit
het werk van Aristoteles (384–322 v.Chr.).
🔹 Het stelt dat alle levensvormen in een hiërarchische rangorde geplaatst
kunnen worden — van laag naar hoog, van ‘simpel’ naar ‘perfect’.
🔹 De klassieke volgorde was:
Levenloze materie → Planten → Dieren → Mensen → Engelen → God
🔹 Deze “ladder” is vaststaand, en verandering of ontwikkeling tussen
treden werd als onmogelijk gezien. Elke soort zou een vaste,
onveranderlijke plaats in de orde van de schepping hebben.
🔹 Het was niet alleen een beschrijving van hoe het leven eruitzag, maar werd
ook gezien als normatief: het moest zo blijven. Een vrouw boven een man of
dier boven mens? Onacceptabel in die tijd.
❌ Waarom strookt dit niet met de evolutietheorie van Darwin?
Darwins evolutietheorie stelt juist dat:
1. 🧬 Soorten veranderen in de tijd door natuurlijke selectie.
2. 🌳 Er is geen vaste hiërarchie, maar een vertakte evolutionaire
stamboom (tree of life), waarin alle soorten een gemeenschappelijke
voorouder delen.
3. 🧠 Ook de mens is geëvolueerd uit eerdere primaten — we staan niet
‘bovenaan’ de ladder.
4. ↕ Evolutie gaat niet ‘van lager naar hoger’, maar gaat over
aangepastheid aan de omgeving, niet over ‘betere’ of ‘meer
ontwikkeld’.
👉 De Scala Naturae is dus statisch, hiërarchisch en normatief, terwijl
Darwins theorie dynamisch, vertakt en beschrijvend is.
📌 Samengevat:
Scala Naturae Evolutietheorie van Darwin
Hiërarchische ladder van soorten Vertakte evolutionaire boom
Vaste plaats voor elke soort Soorten veranderen door selectie
Mens bovenaan Mens is één van vele geëvolueerde soorten
Geen evolutie of gemeenschappelijke Alles stamt af van gemeenschappelijke
oorsprong voorouders
Normatief idee: zo moet het zijn Beschrijvend idee: zo is het gegaan
Het verschil tussen de theorieën van Charles Darwin en Jean-Baptiste Lamarck,
en op welk punt die van Lamarck niet klopt
Verschillen tussen Darwin en Lamarck
Aspect Darwin Lamarck
Mechanisme van Natuurlijke selectie Verworven eigenschappen
1.1
Benoem, leg uit en geef voorbeeld van de verklaringsperspectieven van
Tinbergen
Tinbergens vier verklaringsperspectieven
De etholoog Nikolaas Tinbergen stelde dat elk gedrag vier soorten
verklaringen nodig heeft om het volledig te begrijpen. Deze zijn verdeeld over
twee dimensies:
1. Proximaat – Hoe?
🧠 Vraagt naar de directe mechanismen achter gedrag.
1. Mechanisme (causaal/fysiologisch):
→ Wat zijn de interne processen (zoals hormonen, zenuwstelsel,
cognitieve functies) die het gedrag mogelijk maken?
Voorbeeld: Waarom gaan mensen blozen als ze zich schamen? → Door
verhoogde bloedtoevoer naar het gezicht als gevolg van stressreactie in
het autonome zenuwstelsel.
2. Ontwikkeling (ontogenese):
→ Hoe ontstaat dit gedrag in de loop van het leven van het individu?
Wat is het effect van opvoeding en ervaring?
Voorbeeld: Waarom lachen kinderen? → Ze leren lachen als sociale
reactie in interactie met verzorgers, maar de neiging is deels aangeboren.
2. Ultiem – Waarom?
🧬 Vraagt naar de evolutionaire functie van gedrag.
3. Functionele verklaring (adaptieve waarde):
→ Wat is het nut van dit gedrag voor overleving of voortplanting?
Voorbeeld: Waarom hebben mensen angst? → Angst verhoogt de kans om
gevaar te vermijden (bv. slangen, hoogtes) en dus te overleven.
4. Fylogenese (evolutie):
→ Hoe is dit gedrag door de evolutie heen ontstaan? Wat is de
evolutionaire geschiedenis ervan bij soortgenoten of verwante soorten?
Voorbeeld: Waarom gebruiken mensen taal? → Omdat taal zich in onze
soort ontwikkeld heeft vanuit communicatieve gedragingen bij andere
primaten (zoals gebaren of vocalisaties bij apen).
Type verklaring Dimens Vraag Voorbeeld bij angst
ie
Mechanisme Proxima Hoe werkt het Stressreactie in hersenen
at fysiologisch?
Ontwikkeling Proxima Hoe ontwikkelt het zich Kind leert gevaar
at in de jeugd? herkennen
Functioneel nut Ultiem Waarom is het adaptief? Angst voorkomt risico's
Evolutionaire Ultiem Waar komt het vandaan Angst is al te zien bij
oorsprong evolutionair? andere zoogdieren
,🧠 Belangrijk in evolutionaire psychologie:
Tinbergens perspectieven helpen om gedrag niet eenzijdig te verklaren.
Evolutionaire psychologen combineren juist proximaat én ultiem denken: ze
willen weten hoe gedrag werkt én waarom het is ontstaan.
,1.2
Kernconcepten Darwins principe van natuurlijke selectie
De kernconcepten van Darwins natuurlijke selectie
Darwins theorie draait om het idee dat eigenschappen die bijdragen aan
overleving en voortplanting meer kans hebben om doorgegeven te worden
aan volgende generaties. Het proces werkt volgens een paar fundamentele
kernconcepten:
🔹 1. Variatie
Binnen een populatie van organismen bestaat natuurlijke variatie.
➡️ Bijvoorbeeld: Individuen verschillen in kenmerken zoals grootte, kleur,
snelheid, weerstand tegen ziekten, enzovoort.
🔹 2. Overerving (heritability)
Een deel van die variatie is genetisch overerfbaar.
➡️ Bijvoorbeeld: oogkleur, temperament, weerstand tegen ziekte.
🔹 3. Overproductie
Organismen hebben de neiging om meer nakomelingen voort te brengen dan
nodig is om de populatie op peil te houden. Er is een hoge mate van reproductie,
waardoor er competitie ontstaat om middelen zoals voedsel, water en ruimte.
🔹 4. Selectie
De omgeving bepaalt welke eigenschappen voordelig zijn. Binnen deze strijd
om het bestaan hebben individuen met bepaalde kenmerken een grotere kans
om te overleven en zich voort te planten dan anderen. Dit wordt natuurlijke
selectie genoemd. Gunstige eigenschappen geven een individu een voordeel in
zijn omgeving, waardoor het meer nakomelingen achterlaat.
➡️ Denk aan klimaat, roofdieren, voedsel, sociale interacties.
🔹 5. Adaptatie (aanpassing)
Door natuurlijke selectie ontstaan adaptaties: erfelijke kenmerken die de
fitness (overlevings- en voortplantingssucces) verhogen.
➡️ Voorbeeld: scherpe tanden bij carnivoren, of verlegenheid als bescherming
tegen risico’s.
‘Survival of the fittest’ ≠ sterkste
‘Fittest’ betekent hier: best aangepast aan de omgeving, niet per se de fysiek
sterkste.
➡️ Een muis die zich goed kan verstoppen is fitter dan een sterke maar zichtbare
muis.
🔬 Voorbeeld uit het boek (hoofdstuk 1):
De pauwenstaart (blz. 23-24) is geen voordeel voor overleving (maakt hem
trager), maar wel voor voortplanting, omdat vrouwtjes voorkeur hebben voor
mooie staarten → voorbeeld van seksuele selectie (een speciaal geval van
natuurlijke selectie).
, 📌 Samenvattend:
Darwins principe van natuurlijke selectie verklaart hoe complexe gedragingen en
psychologische eigenschappen geleidelijk ontstaan zijn als gevolg van kleine
erfelijke verschillen die voordeel bieden in overleving of voortplanting.
Leg uit wat de Scala Naturae is, en waarom dit idee niet strookt met de
evolutietheorie
Wat is de Scala Naturae?
Scala Naturae (Latijn voor ‘ladder van de natuur’) is een oud idee dat stamt uit
het werk van Aristoteles (384–322 v.Chr.).
🔹 Het stelt dat alle levensvormen in een hiërarchische rangorde geplaatst
kunnen worden — van laag naar hoog, van ‘simpel’ naar ‘perfect’.
🔹 De klassieke volgorde was:
Levenloze materie → Planten → Dieren → Mensen → Engelen → God
🔹 Deze “ladder” is vaststaand, en verandering of ontwikkeling tussen
treden werd als onmogelijk gezien. Elke soort zou een vaste,
onveranderlijke plaats in de orde van de schepping hebben.
🔹 Het was niet alleen een beschrijving van hoe het leven eruitzag, maar werd
ook gezien als normatief: het moest zo blijven. Een vrouw boven een man of
dier boven mens? Onacceptabel in die tijd.
❌ Waarom strookt dit niet met de evolutietheorie van Darwin?
Darwins evolutietheorie stelt juist dat:
1. 🧬 Soorten veranderen in de tijd door natuurlijke selectie.
2. 🌳 Er is geen vaste hiërarchie, maar een vertakte evolutionaire
stamboom (tree of life), waarin alle soorten een gemeenschappelijke
voorouder delen.
3. 🧠 Ook de mens is geëvolueerd uit eerdere primaten — we staan niet
‘bovenaan’ de ladder.
4. ↕ Evolutie gaat niet ‘van lager naar hoger’, maar gaat over
aangepastheid aan de omgeving, niet over ‘betere’ of ‘meer
ontwikkeld’.
👉 De Scala Naturae is dus statisch, hiërarchisch en normatief, terwijl
Darwins theorie dynamisch, vertakt en beschrijvend is.
📌 Samengevat:
Scala Naturae Evolutietheorie van Darwin
Hiërarchische ladder van soorten Vertakte evolutionaire boom
Vaste plaats voor elke soort Soorten veranderen door selectie
Mens bovenaan Mens is één van vele geëvolueerde soorten
Geen evolutie of gemeenschappelijke Alles stamt af van gemeenschappelijke
oorsprong voorouders
Normatief idee: zo moet het zijn Beschrijvend idee: zo is het gegaan
Het verschil tussen de theorieën van Charles Darwin en Jean-Baptiste Lamarck,
en op welk punt die van Lamarck niet klopt
Verschillen tussen Darwin en Lamarck
Aspect Darwin Lamarck
Mechanisme van Natuurlijke selectie Verworven eigenschappen
