Stad & Diversiteit
Stéphanie Gerlof
2024-2025
,Inhoud
Les 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 7
Woordenlijst ........................................................................................................................................ 7
1. Doelstellingen en Inleiding ......................................................................................................... 8
2. Migratie als motor van stedelijke groei ..................................................................................... 8
3. Oorzaken van migratie in premoderne tijden ............................................................................ 8
4. De grote ommekeer: 19de eeuw en industrialisering................................................................ 9
5. 20ste eeuw: oorlogen, gastarbeiders en suburbanisatie ........................................................... 9
6. Soorten migratie en hun gevolgen voor diversiteit ................................................................... 9
7. Demografisch profiel en integratie .......................................................................................... 10
8. Diversiteit van diversiteit: intersectionaliteit ........................................................................... 10
9. Intersectionaliteit: het kruispunt van ongelijkheden ............................................................... 10
Les 2 – Stedelijke diversiteit historisch bekeken ................................................................................... 11
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 11
1. Doel en inhoud van de les ............................................................................................................. 12
2. Waarom kijken we naar de stad? .................................................................................................. 12
3. Diversiteit in de stad op lange termijn .......................................................................................... 12
4. De middeleeuwse en vroegmoderne stad als ‘melting pot’?........................................................ 13
5. De stad als vrijplaats? .................................................................................................................... 13
6. Veranderingen in de vroegmoderne tijd ....................................................................................... 14
7. De 19e-eeuwse stad als smeltkroes? ............................................................................................ 14
8. De 20ste-eeuwse stad ................................................................................................................... 15
9. De rol van politieke en juridische context ..................................................................................... 15
10. Stedelijke hefbomen in het verleden .......................................................................................... 15
11. Het nationale beleid in de 20e eeuw .......................................................................................... 16
12. Na WOII: internationale regelgeving ........................................................................................... 16
13. Tot slot: een balans ..................................................................................................................... 16
Les 3 – Stedelijke diversiteit vandaag.................................................................................................... 17
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 17
1. Wat leer je in deze les? ................................................................................................................. 18
2. Stedelijke diversiteit? .................................................................................................................... 18
Thema 1: Segregatie .......................................................................................................................... 18
Thema 2: Samenleven met vreemden .............................................................................................. 19
Thema 3: Sociale mix ......................................................................................................................... 19
Thema 4: Aankomstwijken ................................................................................................................ 20
3. Tot slot: wat leren we? .................................................................................................................. 20
,Les 4 – Perspectieven op stedelijke diversiteit ..................................................................................... 21
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 21
Vooraf: waarom is dit debat zo moeilijk?.......................................................................................... 22
1. Neo-assimilatie .............................................................................................................................. 22
2. Multiculturalisme .......................................................................................................................... 22
3. Liberaal egalitarisme ..................................................................................................................... 23
4. Diversiteitsparadigma.................................................................................................................... 23
5. Superdiversiteit ............................................................................................................................. 23
6. Interculturalisme ........................................................................................................................... 24
7. Intersectionaliteit .......................................................................................................................... 24
8. Antiracisme.................................................................................................................................... 24
9. Postkoloniaal perspectief .............................................................................................................. 25
Afsluiting: en nu?............................................................................................................................... 25
Les 5 – Redelijke accommodatie van religie: Een politiek-filosofische verkenning .............................. 26
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 26
Inleiding: de plek van religie in een diverse samenleving ................................................................. 27
1. Theoretische posities..................................................................................................................... 27
Wat is egalitair liberalisme? .......................................................................................................... 27
Wat is neutraliteit precies? ........................................................................................................... 27
Difference-sensitive vs. difference-blind....................................................................................... 28
Equal concern in de praktijk .......................................................................................................... 29
2. Illustratie: levensbeschouwelijke symbolen in het onderwijs....................................................... 29
a. Grondwet België – Artikel 24:.................................................................................................... 29
b. Katholiek onderwijs (vrij gesubsidieerd) ................................................................................... 29
c. Gemeenschapsonderwijs (GO!) ................................................................................................. 29
d. Juridische uitspraken ................................................................................................................. 30
3. Discussie ........................................................................................................................................ 30
Les 6 – Religie en de postseculiere stad ................................................................................................ 31
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 31
Inleiding: religie terug in de stad? ..................................................................................................... 32
1. Religie en stad: een oude verbinding ............................................................................................ 32
2. Civil society en burgerschap .......................................................................................................... 32
3. De religieuze stad als vrijplaats én strijdtoneel ............................................................................. 32
4. Verandering: secularisering en verzuiling ..................................................................................... 33
5. De mythe van de secularisering .................................................................................................... 33
6. Religie en superdiversiteit ............................................................................................................. 34
, 7. Spanningsvelden in beleid en praktijk ........................................................................................... 34
8. Religie als moreel kompas? ........................................................................................................... 34
Tot slot: een delicaat evenwicht ....................................................................................................... 35
Les 7 – Meertaligheid in een grootstedelijke context ........................................................................... 36
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 36
Inleiding: Meertaligheid als stedelijke realiteit ................................................................................. 37
1. Wat is meertaligheid? ................................................................................................................... 37
2. Meertaligheid: vloek of verrijking? ............................................................................................... 37
3. Hoe ontstaat maatschappelijke meertaligheid? ........................................................................... 38
4. Case: Antwerpen als meertalige stad ............................................................................................ 38
5. Case: Brussel als superdiverse stad ............................................................................................... 39
6. Meertaligheid in Vlaanderen......................................................................................................... 39
7. Taalwetgeving in België ................................................................................................................. 39
8. Taal en bestuur: hoe gaan steden hiermee om?........................................................................... 40
9. In de praktijk: mondelinge contacten en tolken ........................................................................... 40
Conclusie ........................................................................................................................................... 40
Les 8 – Discriminatie op de woning- en arbeidsmarkt .......................................................................... 41
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 41
Inhoud van de les .............................................................................................................................. 42
1. De vele gezichten van racisme ...................................................................................................... 42
2. Wat is discriminatie (niet)?........................................................................................................... 43
3. Discriminatie op de woning- en arbeidsmarkt in België ............................................................... 43
4. Hoe kunnen we discriminatie tegengaan? .................................................................................... 44
Tot slot ............................................................................................................................................... 45
Les 9 – Religie en sociale voorzieningen ............................................................................................... 46
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 46
Startvraag: Mag religie een rol spelen in dienstverlening? ............................................................... 47
1. Welvaartsstaat en welvaartsregime .............................................................................................. 47
2. Secularisering en secularisme ...................................................................................................... 48
3. Cultuur, conflict en de veranderende samenleving ...................................................................... 48
4. Diversifiëring van het levensbeschouwelijk landschap ................................................................. 48
5. Nieuwe uitdagingen: aansluiting of uitsluiting? ............................................................................ 49
6. Wat is religie eigenlijk? .................................................................................................................. 49
7. Religie in politiek: mag dat? .......................................................................................................... 49
Samengevat ....................................................................................................................................... 50
Les 10 – Korfvak: Stad & Diversiteit ...................................................................................................... 51
,Woordenlijst ...................................................................................................................................... 51
Inleiding – Leren over diversiteit: een meervoudige beweging ........................................................ 51
1. Inventarisatie – Wat verstaan we onder diversiteit? .................................................................... 51
2. Werken met diversiteit – De bouwstenen .................................................................................... 52
Concept 1: De Caleidoscoop – Dynamische dimensies van identiteit .............................................. 52
Concept 2: De IJsberg – Referentiekaders zichtbaar maken ............................................................. 53
Concept 3: Het Communicatiekompas – Navigeren tussen grenzen ................................................ 53
3. Van concepten naar tools.............................................................................................................. 54
4. Besluit – Bruggen bouwen in complexiteit.................................................................................... 54
,
,Les 1 Inleiding
Docent: Bert De Munck
Woordenlijst
Term Definitie
Verstedelijking Het proces waarbij de bevolking zich concentreert in steden, vaak gepaard
gaand met de ontwikkeling van de stedelijke infrastructuren en economische
activiteit
Migratie Het verplaatsen van mensen tussen regio’s of landen, hetgeen in historische
en hedendaagse contexten diverse motieven kan hebben, zoals
economische, politieke, culturele en sociale redenen
Diversiteit De aanwezigheid van verschillende kenmerken en achtergronden binnen een
stedelijke populatie
Ongelijkheid De ongelijke verdeling van middelen, kansen en sociale status binnen
stedelijke contexten, vaak gelinkt aan migratie en diversiteit
Integratie Het proces waarbij migranten en hun nakomelingen deelnemen aan de
economische, sociale, culturele en politieke samenhang van de samenleving.
Push-factor Factoren die mensen van hun oorspronkelijke woonplaats wegduwen, zoals
armoede, werkloosheid of politieke onrust.
Pull-factor Factoren die mensen aantrekken naar een nieuwe locatie, zoals
economische kansen, onderwijs of beter leefomstandigheden.
Intersectionaliteit Een analytisch kader dat de interactie onderzoekt tussen verschillende
sociaal-culturele factoren (zoals geslacht, etniciteit, klasse) die samen
ongelijkheid kunnen veroorzaken en versterken.
Pre-moderne migratie Migration in de periode vóór de industriële revolutie, gekenmerkt door
seizoensgebonden, tijdelijke of circulaire mobiliteit en een nauwe verbinding
met lokale netwerken.
Urbanisering De ontwikkeling en groei van stedelijke gebieden, vaak samenhangend met
economische industrialisatie en een toename van permanente
migratiestromen.
Desurbanisering Het proces waarbij stedelijke bevolking afneemt, vaak door economische
crises, deindustrialisering en suburbanisering (het uitbreiden van stedelijke
gebieden naar de periferie).
Gastarbeiders Arbeiders die tijdelijk naar een ander land migreren voor werk, vaak in reactie
op economische knelpunten en politieke interventies, die een belangrijke rol
speelden in de wederopbouw en economische groei van Europa na WOII.
Netto aangroei De jaarlijkse toename van de stedelijke bevolking, berekend als de groei van
de stedelijke bevolking minus stedelijke promotie,
Kettingmigratie Migratietype waarbij migranten via bestaande netwerken worden
aangemoedigd om te verhuizen, wat leidt tot een opeenvolging van
migratiestromen.
Structurele integratie Integratie op basis van deelname aan economische en institutionele markten
(arbeidsmarkt, woningmarkt, huwelijksmarkt).
Culturele integratie Integratie die betrekking heeft op taal, waarden, normen en culturele
uitwisseling tussen migranten en de ontvangende samenleving.
Rural geboortesurplus Het fenomeen waarbij het geboortecijfer op het platteland hoger is dan in
stedelijke gebieden, wat invloed kan hebben op migratiepatronen.
Urban graveyard effect Het effect waarbij de migratie van plattelandsbewoners naar de stad
resulteert in een leegloop van de plattelijke gebieden.
In de eerste les van de cursus Stad & Diversiteit neemt professor Bert De Munck ons mee op een reis door tijd
en ruimte. Hij laat zien hoe steden door de eeuwen heen zijn uitgegroeid tot kruispunten van mensen,
,ideeën, conflicten en kansen. En meer nog: hoe migratie en diversiteit geen nieuwe fenomenen zijn, maar
historische fundamenten van stedelijke ontwikkeling.
1. Doelstellingen en Inleiding
Wat wil deze cursus bereiken? Het draait allemaal om begrijpen, analyseren en reflecteren:
Begrijpen hoe stad, migratie, diversiteit en ongelijkheid met elkaar verweven zijn.
Kritisch reflecteren op actuele vraagstukken over stedelijke diversiteit.
Analyseren van diversiteit vanuit meerdere invalshoeken: historisch, sociologisch, filosofisch…
Interdisciplinair leren kijken, zodat je vanuit meerdere brillen naar complexe stedelijke vraagstukken
leert kijken.
En uiteindelijk: vormen van handelen kunnen afleiden op basis van deze analyses.
2. Migratie als motor van stedelijke groei
Het lijkt soms alsof migratie een recent probleem is, maar niets is minder waar. Vanaf het jaar 1000 begon
Europa te verstedelijken. Voor 1800 waren steden relatief klein, maar verbazingwekkend divers. Soms kwam
wel de helft van de stadsbewoners van elders.
Steden overleefden enkel dankzij migratie, omdat de natuurlijke aangroei te laag was – het zogeheten urban
graveyard effect: mensen stierven sneller in de stad, dus moest er continu verse instroom zijn van het
platteland.
Migratie was essentieel: niet enkel de aantallen, maar ook wie kwam, vanwaar en waarom.
3. Oorzaken van migratie in premoderne tijden
De redenen waarom mensen naar de stad kwamen, zijn eeuwenlang opvallend herkenbaar gebleven:
Push-factoren op het platteland: oorlog, armoede, gebrek aan land. Op het platteland vaak
ongeschoolde arbeiders of dienstmeiden.
Pull-factoren in de stad: jobs (zowel ongeschoold als hooggespecialiseerd), onderwijs,
zorginstellingen, handel.
Migratie was vaak lokaal of regionaal, sterk afhankelijk van netwerken en mond-aan-mondreclame.
Van ambachtslui tot landlopers
Migratie was er in soorten en maten:
Dichtbij = vaak ongeschoolden.
Ver weg = vaak handelaars of geschoolde vakmensen.
Veel migratie was tijdelijk of seizoensgebonden: landarbeiders in de zomer, bedelaars in de winter.
Grenzen waren ook nog niet zoals vandaag – eerder stedelijke dan nationale. (enkel steden hadden wel
stadsmuren)
, 4. De grote ommekeer: 19de eeuw en industrialisering
De industriële revolutie veranderde alles. De urbanisatie nam spectaculair toe. Nieuwe steden ontstonden.
De dorpen verarmden nog verder en steden zochten permanente arbeidskrachten.
Migratie werd ook op grotere schaal mogelijk: dankzij de trein, de stoomboot, en betere wegen.
Langeafstandsmigratie werd gedemocratiseerd: niet enkel de elite, maar ook de arbeider trok Europa door.
In 1750 woonde 12,5% van de bevolking in steden, in 1910 was dat al 40,8%. Er was een massale stijging in
inwoners door migratie.
Oorzaken van 19de eeuwse versnelling:
Demografische groei (toename van aantal mensen in een bepaald gebied)
Nood aan permanente arbeid in de stad
Technologische ontwikkelingen (industrie en transport)
5. 20ste eeuw: oorlogen, gastarbeiders en suburbanisatie
Na WOI en WOII waren steden leeggebloed. Europa had mensen nodig om de economie draaiende te
houden.
Gastarbeiders kwamen massaal: eerst uit Zuid-Europa, later uit Turkije, Marokko…
Dit was deels georganiseerd via bilaterale akkoorden (politiek gestuurd), deels spontaan. Push-
factoren waren hierbij: hoge fertiliteit, werkloosheid en lage inkomens.
Mannen die in de stad kwamen werken lieten na een tijd hun families overbrengen →
kettingmigratie
Na de oliecrisis en de-industrialisering van 1973 kwam de desurbanisatie: mensen trokken weer weg
uit de stad (naar de suburb). Door de optie van pendelen werd het ook aantrekkelijker om buiten de
stad te wonen. In 1973 kwam dus ook de migratiestop waar ze geen economische migranten meer
toelaten.
In de jaren 2000 kwam dan weer een nieuwe verschuiving: steden inzetten op kennis, creativiteit – met als
gevolg sociale polarisatie tussen hoog- en laagopgeleiden.
6. Soorten migratie en hun gevolgen voor diversiteit
Migratie kent vele vormen:
Permanent of tijdelijk (seizoensarbeider)
Gedwongen of vrijwillig (vluchtelingen)
Carrièregericht of overlevingsgericht
Vaak in kettingmigratie: familie volgt familie, dorp volgt dorp.
Al die vormen dragen bij aan een complexe en gelaagde diversiteit.
, 7. Demografisch profiel en integratie
Niet elke migrant is gelijk. Alleenstaanden integreren anders dan gezinnen. Jonge mannen verhuizen vaker
dan oudere vrouwen. Veel migratie vindt plaats rond levenskeuzes: huwelijk, overlijden, werk.
Kwetsbare groepen hebben vaak meer integratienoden. Ze komen terecht op plekken waar weinig vraag is
naar hun profiel, maar waar wel netwerken zijn – met als gevolg 'ethnic neighbourhoods'.
→ Het hangt af van de verschillende push- en pullfactoren
8. Diversiteit van diversiteit: intersectionaliteit
Diversiteit is niet enkel cultureel. Ze bestaat uit meerdere lagen:
Leeftijd, geslacht, gezinsvorm = Demografische kenmerken
Inkomen, diploma, toegang tot netwerken = Sociaal-economische kenmerken
Cultuur, religie, overtuiging = Culturele kanmerken en levensbeschouwing
En integratie gebeurt ook op meerdere fronten:
1. Structureel: werk, huisvesting, huwelijken
2. Cultureel: taal, gewoonten, sociale interactie
Dat alles hangt samen met ruimtelijke patronen: waar je woont, met wie je woont, wat er rondom jou
gebeurt.
9. Intersectionaliteit: het kruispunt van ongelijkheden
Denk aan een kruispunt waar verschillende wegen elkaar snijden:
Een arme, religieuze vrouw van kleur ervaart meervoudige discriminatie, anders dan een witte,
hoogopgeleide man.
Die gelaagde ongelijkheid zorgt ervoor dat niet iedereen op dezelfde manier toegang heeft tot
netwerken, kansen, diensten.
Daarom moeten we niet enkel naar ‘diversiteit’ kijken als verschil, maar als machtsstructuur.
Deze eerste les legt het fundament voor de rest van de cursus: het verhaal van de stad is onlosmakelijk
verbonden met dat van migratie, diversiteit én ongelijkheid. Door te begrijpen hoe deze thema’s historisch
zijn gegroeid, kunnen we ze vandaag beter analyseren, bekritiseren en ermee aan de slag gaan.
Stéphanie Gerlof
2024-2025
,Inhoud
Les 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 7
Woordenlijst ........................................................................................................................................ 7
1. Doelstellingen en Inleiding ......................................................................................................... 8
2. Migratie als motor van stedelijke groei ..................................................................................... 8
3. Oorzaken van migratie in premoderne tijden ............................................................................ 8
4. De grote ommekeer: 19de eeuw en industrialisering................................................................ 9
5. 20ste eeuw: oorlogen, gastarbeiders en suburbanisatie ........................................................... 9
6. Soorten migratie en hun gevolgen voor diversiteit ................................................................... 9
7. Demografisch profiel en integratie .......................................................................................... 10
8. Diversiteit van diversiteit: intersectionaliteit ........................................................................... 10
9. Intersectionaliteit: het kruispunt van ongelijkheden ............................................................... 10
Les 2 – Stedelijke diversiteit historisch bekeken ................................................................................... 11
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 11
1. Doel en inhoud van de les ............................................................................................................. 12
2. Waarom kijken we naar de stad? .................................................................................................. 12
3. Diversiteit in de stad op lange termijn .......................................................................................... 12
4. De middeleeuwse en vroegmoderne stad als ‘melting pot’?........................................................ 13
5. De stad als vrijplaats? .................................................................................................................... 13
6. Veranderingen in de vroegmoderne tijd ....................................................................................... 14
7. De 19e-eeuwse stad als smeltkroes? ............................................................................................ 14
8. De 20ste-eeuwse stad ................................................................................................................... 15
9. De rol van politieke en juridische context ..................................................................................... 15
10. Stedelijke hefbomen in het verleden .......................................................................................... 15
11. Het nationale beleid in de 20e eeuw .......................................................................................... 16
12. Na WOII: internationale regelgeving ........................................................................................... 16
13. Tot slot: een balans ..................................................................................................................... 16
Les 3 – Stedelijke diversiteit vandaag.................................................................................................... 17
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 17
1. Wat leer je in deze les? ................................................................................................................. 18
2. Stedelijke diversiteit? .................................................................................................................... 18
Thema 1: Segregatie .......................................................................................................................... 18
Thema 2: Samenleven met vreemden .............................................................................................. 19
Thema 3: Sociale mix ......................................................................................................................... 19
Thema 4: Aankomstwijken ................................................................................................................ 20
3. Tot slot: wat leren we? .................................................................................................................. 20
,Les 4 – Perspectieven op stedelijke diversiteit ..................................................................................... 21
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 21
Vooraf: waarom is dit debat zo moeilijk?.......................................................................................... 22
1. Neo-assimilatie .............................................................................................................................. 22
2. Multiculturalisme .......................................................................................................................... 22
3. Liberaal egalitarisme ..................................................................................................................... 23
4. Diversiteitsparadigma.................................................................................................................... 23
5. Superdiversiteit ............................................................................................................................. 23
6. Interculturalisme ........................................................................................................................... 24
7. Intersectionaliteit .......................................................................................................................... 24
8. Antiracisme.................................................................................................................................... 24
9. Postkoloniaal perspectief .............................................................................................................. 25
Afsluiting: en nu?............................................................................................................................... 25
Les 5 – Redelijke accommodatie van religie: Een politiek-filosofische verkenning .............................. 26
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 26
Inleiding: de plek van religie in een diverse samenleving ................................................................. 27
1. Theoretische posities..................................................................................................................... 27
Wat is egalitair liberalisme? .......................................................................................................... 27
Wat is neutraliteit precies? ........................................................................................................... 27
Difference-sensitive vs. difference-blind....................................................................................... 28
Equal concern in de praktijk .......................................................................................................... 29
2. Illustratie: levensbeschouwelijke symbolen in het onderwijs....................................................... 29
a. Grondwet België – Artikel 24:.................................................................................................... 29
b. Katholiek onderwijs (vrij gesubsidieerd) ................................................................................... 29
c. Gemeenschapsonderwijs (GO!) ................................................................................................. 29
d. Juridische uitspraken ................................................................................................................. 30
3. Discussie ........................................................................................................................................ 30
Les 6 – Religie en de postseculiere stad ................................................................................................ 31
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 31
Inleiding: religie terug in de stad? ..................................................................................................... 32
1. Religie en stad: een oude verbinding ............................................................................................ 32
2. Civil society en burgerschap .......................................................................................................... 32
3. De religieuze stad als vrijplaats én strijdtoneel ............................................................................. 32
4. Verandering: secularisering en verzuiling ..................................................................................... 33
5. De mythe van de secularisering .................................................................................................... 33
6. Religie en superdiversiteit ............................................................................................................. 34
, 7. Spanningsvelden in beleid en praktijk ........................................................................................... 34
8. Religie als moreel kompas? ........................................................................................................... 34
Tot slot: een delicaat evenwicht ....................................................................................................... 35
Les 7 – Meertaligheid in een grootstedelijke context ........................................................................... 36
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 36
Inleiding: Meertaligheid als stedelijke realiteit ................................................................................. 37
1. Wat is meertaligheid? ................................................................................................................... 37
2. Meertaligheid: vloek of verrijking? ............................................................................................... 37
3. Hoe ontstaat maatschappelijke meertaligheid? ........................................................................... 38
4. Case: Antwerpen als meertalige stad ............................................................................................ 38
5. Case: Brussel als superdiverse stad ............................................................................................... 39
6. Meertaligheid in Vlaanderen......................................................................................................... 39
7. Taalwetgeving in België ................................................................................................................. 39
8. Taal en bestuur: hoe gaan steden hiermee om?........................................................................... 40
9. In de praktijk: mondelinge contacten en tolken ........................................................................... 40
Conclusie ........................................................................................................................................... 40
Les 8 – Discriminatie op de woning- en arbeidsmarkt .......................................................................... 41
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 41
Inhoud van de les .............................................................................................................................. 42
1. De vele gezichten van racisme ...................................................................................................... 42
2. Wat is discriminatie (niet)?........................................................................................................... 43
3. Discriminatie op de woning- en arbeidsmarkt in België ............................................................... 43
4. Hoe kunnen we discriminatie tegengaan? .................................................................................... 44
Tot slot ............................................................................................................................................... 45
Les 9 – Religie en sociale voorzieningen ............................................................................................... 46
Woordenlijst ...................................................................................................................................... 46
Startvraag: Mag religie een rol spelen in dienstverlening? ............................................................... 47
1. Welvaartsstaat en welvaartsregime .............................................................................................. 47
2. Secularisering en secularisme ...................................................................................................... 48
3. Cultuur, conflict en de veranderende samenleving ...................................................................... 48
4. Diversifiëring van het levensbeschouwelijk landschap ................................................................. 48
5. Nieuwe uitdagingen: aansluiting of uitsluiting? ............................................................................ 49
6. Wat is religie eigenlijk? .................................................................................................................. 49
7. Religie in politiek: mag dat? .......................................................................................................... 49
Samengevat ....................................................................................................................................... 50
Les 10 – Korfvak: Stad & Diversiteit ...................................................................................................... 51
,Woordenlijst ...................................................................................................................................... 51
Inleiding – Leren over diversiteit: een meervoudige beweging ........................................................ 51
1. Inventarisatie – Wat verstaan we onder diversiteit? .................................................................... 51
2. Werken met diversiteit – De bouwstenen .................................................................................... 52
Concept 1: De Caleidoscoop – Dynamische dimensies van identiteit .............................................. 52
Concept 2: De IJsberg – Referentiekaders zichtbaar maken ............................................................. 53
Concept 3: Het Communicatiekompas – Navigeren tussen grenzen ................................................ 53
3. Van concepten naar tools.............................................................................................................. 54
4. Besluit – Bruggen bouwen in complexiteit.................................................................................... 54
,
,Les 1 Inleiding
Docent: Bert De Munck
Woordenlijst
Term Definitie
Verstedelijking Het proces waarbij de bevolking zich concentreert in steden, vaak gepaard
gaand met de ontwikkeling van de stedelijke infrastructuren en economische
activiteit
Migratie Het verplaatsen van mensen tussen regio’s of landen, hetgeen in historische
en hedendaagse contexten diverse motieven kan hebben, zoals
economische, politieke, culturele en sociale redenen
Diversiteit De aanwezigheid van verschillende kenmerken en achtergronden binnen een
stedelijke populatie
Ongelijkheid De ongelijke verdeling van middelen, kansen en sociale status binnen
stedelijke contexten, vaak gelinkt aan migratie en diversiteit
Integratie Het proces waarbij migranten en hun nakomelingen deelnemen aan de
economische, sociale, culturele en politieke samenhang van de samenleving.
Push-factor Factoren die mensen van hun oorspronkelijke woonplaats wegduwen, zoals
armoede, werkloosheid of politieke onrust.
Pull-factor Factoren die mensen aantrekken naar een nieuwe locatie, zoals
economische kansen, onderwijs of beter leefomstandigheden.
Intersectionaliteit Een analytisch kader dat de interactie onderzoekt tussen verschillende
sociaal-culturele factoren (zoals geslacht, etniciteit, klasse) die samen
ongelijkheid kunnen veroorzaken en versterken.
Pre-moderne migratie Migration in de periode vóór de industriële revolutie, gekenmerkt door
seizoensgebonden, tijdelijke of circulaire mobiliteit en een nauwe verbinding
met lokale netwerken.
Urbanisering De ontwikkeling en groei van stedelijke gebieden, vaak samenhangend met
economische industrialisatie en een toename van permanente
migratiestromen.
Desurbanisering Het proces waarbij stedelijke bevolking afneemt, vaak door economische
crises, deindustrialisering en suburbanisering (het uitbreiden van stedelijke
gebieden naar de periferie).
Gastarbeiders Arbeiders die tijdelijk naar een ander land migreren voor werk, vaak in reactie
op economische knelpunten en politieke interventies, die een belangrijke rol
speelden in de wederopbouw en economische groei van Europa na WOII.
Netto aangroei De jaarlijkse toename van de stedelijke bevolking, berekend als de groei van
de stedelijke bevolking minus stedelijke promotie,
Kettingmigratie Migratietype waarbij migranten via bestaande netwerken worden
aangemoedigd om te verhuizen, wat leidt tot een opeenvolging van
migratiestromen.
Structurele integratie Integratie op basis van deelname aan economische en institutionele markten
(arbeidsmarkt, woningmarkt, huwelijksmarkt).
Culturele integratie Integratie die betrekking heeft op taal, waarden, normen en culturele
uitwisseling tussen migranten en de ontvangende samenleving.
Rural geboortesurplus Het fenomeen waarbij het geboortecijfer op het platteland hoger is dan in
stedelijke gebieden, wat invloed kan hebben op migratiepatronen.
Urban graveyard effect Het effect waarbij de migratie van plattelandsbewoners naar de stad
resulteert in een leegloop van de plattelijke gebieden.
In de eerste les van de cursus Stad & Diversiteit neemt professor Bert De Munck ons mee op een reis door tijd
en ruimte. Hij laat zien hoe steden door de eeuwen heen zijn uitgegroeid tot kruispunten van mensen,
,ideeën, conflicten en kansen. En meer nog: hoe migratie en diversiteit geen nieuwe fenomenen zijn, maar
historische fundamenten van stedelijke ontwikkeling.
1. Doelstellingen en Inleiding
Wat wil deze cursus bereiken? Het draait allemaal om begrijpen, analyseren en reflecteren:
Begrijpen hoe stad, migratie, diversiteit en ongelijkheid met elkaar verweven zijn.
Kritisch reflecteren op actuele vraagstukken over stedelijke diversiteit.
Analyseren van diversiteit vanuit meerdere invalshoeken: historisch, sociologisch, filosofisch…
Interdisciplinair leren kijken, zodat je vanuit meerdere brillen naar complexe stedelijke vraagstukken
leert kijken.
En uiteindelijk: vormen van handelen kunnen afleiden op basis van deze analyses.
2. Migratie als motor van stedelijke groei
Het lijkt soms alsof migratie een recent probleem is, maar niets is minder waar. Vanaf het jaar 1000 begon
Europa te verstedelijken. Voor 1800 waren steden relatief klein, maar verbazingwekkend divers. Soms kwam
wel de helft van de stadsbewoners van elders.
Steden overleefden enkel dankzij migratie, omdat de natuurlijke aangroei te laag was – het zogeheten urban
graveyard effect: mensen stierven sneller in de stad, dus moest er continu verse instroom zijn van het
platteland.
Migratie was essentieel: niet enkel de aantallen, maar ook wie kwam, vanwaar en waarom.
3. Oorzaken van migratie in premoderne tijden
De redenen waarom mensen naar de stad kwamen, zijn eeuwenlang opvallend herkenbaar gebleven:
Push-factoren op het platteland: oorlog, armoede, gebrek aan land. Op het platteland vaak
ongeschoolde arbeiders of dienstmeiden.
Pull-factoren in de stad: jobs (zowel ongeschoold als hooggespecialiseerd), onderwijs,
zorginstellingen, handel.
Migratie was vaak lokaal of regionaal, sterk afhankelijk van netwerken en mond-aan-mondreclame.
Van ambachtslui tot landlopers
Migratie was er in soorten en maten:
Dichtbij = vaak ongeschoolden.
Ver weg = vaak handelaars of geschoolde vakmensen.
Veel migratie was tijdelijk of seizoensgebonden: landarbeiders in de zomer, bedelaars in de winter.
Grenzen waren ook nog niet zoals vandaag – eerder stedelijke dan nationale. (enkel steden hadden wel
stadsmuren)
, 4. De grote ommekeer: 19de eeuw en industrialisering
De industriële revolutie veranderde alles. De urbanisatie nam spectaculair toe. Nieuwe steden ontstonden.
De dorpen verarmden nog verder en steden zochten permanente arbeidskrachten.
Migratie werd ook op grotere schaal mogelijk: dankzij de trein, de stoomboot, en betere wegen.
Langeafstandsmigratie werd gedemocratiseerd: niet enkel de elite, maar ook de arbeider trok Europa door.
In 1750 woonde 12,5% van de bevolking in steden, in 1910 was dat al 40,8%. Er was een massale stijging in
inwoners door migratie.
Oorzaken van 19de eeuwse versnelling:
Demografische groei (toename van aantal mensen in een bepaald gebied)
Nood aan permanente arbeid in de stad
Technologische ontwikkelingen (industrie en transport)
5. 20ste eeuw: oorlogen, gastarbeiders en suburbanisatie
Na WOI en WOII waren steden leeggebloed. Europa had mensen nodig om de economie draaiende te
houden.
Gastarbeiders kwamen massaal: eerst uit Zuid-Europa, later uit Turkije, Marokko…
Dit was deels georganiseerd via bilaterale akkoorden (politiek gestuurd), deels spontaan. Push-
factoren waren hierbij: hoge fertiliteit, werkloosheid en lage inkomens.
Mannen die in de stad kwamen werken lieten na een tijd hun families overbrengen →
kettingmigratie
Na de oliecrisis en de-industrialisering van 1973 kwam de desurbanisatie: mensen trokken weer weg
uit de stad (naar de suburb). Door de optie van pendelen werd het ook aantrekkelijker om buiten de
stad te wonen. In 1973 kwam dus ook de migratiestop waar ze geen economische migranten meer
toelaten.
In de jaren 2000 kwam dan weer een nieuwe verschuiving: steden inzetten op kennis, creativiteit – met als
gevolg sociale polarisatie tussen hoog- en laagopgeleiden.
6. Soorten migratie en hun gevolgen voor diversiteit
Migratie kent vele vormen:
Permanent of tijdelijk (seizoensarbeider)
Gedwongen of vrijwillig (vluchtelingen)
Carrièregericht of overlevingsgericht
Vaak in kettingmigratie: familie volgt familie, dorp volgt dorp.
Al die vormen dragen bij aan een complexe en gelaagde diversiteit.
, 7. Demografisch profiel en integratie
Niet elke migrant is gelijk. Alleenstaanden integreren anders dan gezinnen. Jonge mannen verhuizen vaker
dan oudere vrouwen. Veel migratie vindt plaats rond levenskeuzes: huwelijk, overlijden, werk.
Kwetsbare groepen hebben vaak meer integratienoden. Ze komen terecht op plekken waar weinig vraag is
naar hun profiel, maar waar wel netwerken zijn – met als gevolg 'ethnic neighbourhoods'.
→ Het hangt af van de verschillende push- en pullfactoren
8. Diversiteit van diversiteit: intersectionaliteit
Diversiteit is niet enkel cultureel. Ze bestaat uit meerdere lagen:
Leeftijd, geslacht, gezinsvorm = Demografische kenmerken
Inkomen, diploma, toegang tot netwerken = Sociaal-economische kenmerken
Cultuur, religie, overtuiging = Culturele kanmerken en levensbeschouwing
En integratie gebeurt ook op meerdere fronten:
1. Structureel: werk, huisvesting, huwelijken
2. Cultureel: taal, gewoonten, sociale interactie
Dat alles hangt samen met ruimtelijke patronen: waar je woont, met wie je woont, wat er rondom jou
gebeurt.
9. Intersectionaliteit: het kruispunt van ongelijkheden
Denk aan een kruispunt waar verschillende wegen elkaar snijden:
Een arme, religieuze vrouw van kleur ervaart meervoudige discriminatie, anders dan een witte,
hoogopgeleide man.
Die gelaagde ongelijkheid zorgt ervoor dat niet iedereen op dezelfde manier toegang heeft tot
netwerken, kansen, diensten.
Daarom moeten we niet enkel naar ‘diversiteit’ kijken als verschil, maar als machtsstructuur.
Deze eerste les legt het fundament voor de rest van de cursus: het verhaal van de stad is onlosmakelijk
verbonden met dat van migratie, diversiteit én ongelijkheid. Door te begrijpen hoe deze thema’s historisch
zijn gegroeid, kunnen we ze vandaag beter analyseren, bekritiseren en ermee aan de slag gaan.
